XARİCİ ÖLKƏ TÜRKOLOQLARI HAQQINDA QISA BİLGİLƏR
M E M O R Y (“Y A D D A Ş”)
REGULY ANTAL
– macar səyyahı və dilşünas. Vogullar və ostyaklar
arasında etdiyi çalışmaları ilə tanınmışdır. 1819-cu ildə anadan olmuşdur.
Reguly Peşte Universitetinin hüquq fakültəsində təhsil almışdır. 1939-cu
ilin yayında Almaniyaya səyahət etmiş, daha sonra Skandinaviyaya getmişdir.
Stokholmda Finlandiyadan sürgün edilən Arvidsonla qarşılaşmışdır. Onunla
görüşdükdən sonra Reguly Sibirdə yaşayan vogullar və ostyaklar arasında bir
tədqiqat səyahəti etmişdir. Macarıstan Elmlər Akademiyasının maddi və
mənəvi dəstəyini əsirgəməyən Reguly 1841-ci ilin yayında Rusiyaya getmişdir.
Moskvada iki il qalaraq bilgilərini artıran Reguly böyük Sibir səyahətinə
hazırlaşmışdır. O, sadəcə rus dilini öyrənməklə kifayətlənməmiş, züreyn,
çeremis, mordvin və çuvaş dilləri ilə məşğul olmuş, Ural bölgəsi haqqında
çoğrafi, tarixi və etnoqrafik bilgilər əldə etmişdir. Ona bu işlərində
akademiyada işləyən alimlər də kömək etmişlər. Ağır xəstəlik keçirdiyi üçün
Reguly yalnız 1943-cü ildə yola çıxmışdır. Şərqi Rusiyada yaşayan votyak,
çeremis və çuvaşlar arasında yaşamaq istəmə- miş, Ural torpaqlarından keçərək
vogul torpaqlarmda işləməyə başlamışdır. Vogullar arasındakı elmi tədqiqatları
9 ay davam etmişdir.
844-cü ildə ostyäklar arasında tədqiqatlara başlayan Reguly 1845-ci ildə
Qazana qayıtmışdır.
Ağır şəraitdə Sibirdə etdiyi tədqiqatlar onu yormuşdur. Bundan sonra o,
Volqa bölgəsinə səyahət etmiş və burada dillə bağlı tədqiqatlar aparmış, əvvəl
çeremis, mordvin və sonra isə çuvaş dillərini tədqiq etmişdir.
Rusiyaya və Sibirə etdiyi səyahətlərdən sonra Macarıstana yorğun şəkildə
qayıdan Reguly, əldə etdiyi dil nümunələri nəşr etdirməmiş vəfat etmişdır
(1858). Yoldaşları bunun üçün Päl Hunfalvynin köməyini yaratsalar da, bütün
gücü Sibir və Rusiyada tiikənmiş Reguly tədqiqatlarını davam etdirə
bilməmişdir.
Regulynin həyatı M. A. Castrenin həyatına bənzəyir.Castren də Ural dilləri
haqqında tədqiqatlarını nəşr etdirə bilməmişdir. Onun topladığı materialları
Anton Schiefner dərc etdirmişdir.Regulynin də tədqiqatları son illərdə nəşr
olunmuşdur. Onun çuvaşlar haqqında etdiyi tədqiqat nümunələrini Jözsef
Budenz dərc etdirmişdir («Csuvas közlesek es tanulmänyok» 1862-1863).
ŞÄINEANU LAZÄR
– rumin dilşünası. 1859-cu ildə anadan olmuşdur.
1901-ci ildə Fransaya köçmüş, Ecole des hautes etudesdə təhsil işçisi
olaraq çalışmışdır.
Şäineanu rumin dili üzrə yazdığı əsərlərlə tanınmışdır. Bundan əlavə türk
dili, türk tarixi və türk mədəniyyəti üçün böyük əhəmiyyət kəsb edən bir əsər
yazmışdır. «Influenta orientalä asupra limbei şi culturei romäne» (1900) adı ilə
nəşr olunan bu əsərdə rumin dilində türk dilindən alınma sözlərdən bəhs
olunur. Şäineanudan əvvəl Theophil Loebelde bu haqda əsər yazmışdır
(«Elemente turceştı, ara- beştı şi persane ın limba Romänä», 1894). Loebel
Şäineanunun əsəri ilə əlaqədar öz fikir və düşüncələrini də dərc etdirmişdir
(«Contribu- tioni i observatiuni relative la opera "Influenta orientalä" de L. Şäi-
neanu», 1909).
Son illərdə Heinz F. Wendt «Die türkischen Elemente im Rumä- nischen»
(1960) adlı əsərində rumin dilində istifadə olunan türk sözlərini təkrar gözdən
keçirsə də, Şäineanunun tədqiqatları bu sahədə nəşr olunan ilk əsər olaraq öz
əhəmiyyətini itirməmişdir.
Şäineanu 1934-cü ildə Parisdə vəfat etmişdir.
DENY JEAN
– fransız türkoloğu. 1879-cu ildə anadan olmuşdur.
Uşaqlıq illərini Ukraynada keçirmiş Jean Deny atasının fransız dili
müəllimi olduğu Odessada Richelieu litseyini və Parisdə Louis le Grand
liseyini bitirdikdən sonra eyni zamanda həm Paris hüquq fakültəsində, həm də
Ecole des Langues Orientalesdə (ərəbcə, farsca və rusca) oxumuşdur. Təhsilini
bitirdikdən sonra Fransa Xarici İşlər Nazirliyində çalışmış və 1908-ci ilədək
Fransanın Beyrut, Kudüs, Suriya və Maraş konsulluqlarında işləmişdir. Barbier
ue Meynardm ölümündən sonra Ecole des Langues Orientales müdiri Paul
Boyer tərəfindən türk dili müəllimi vəzifəsinə təyin edilmiş (1908), iki il sonra
da professor elmi dərəcəsini qazanmışdır (1910).
1914-cü ildə əsgər olaraq müharibəyə getmiş, 1915-ci ildə Şərq
birliklərində tərcüməçi təyin olunmuşdur. 25 aprel 1915-ci ildə Çanaqqalə
müharibəsində iştirak etmişdir. Sarılıq xəstəliyinə tutulduğu üçün 30
sentyabrda Selanik və daha sonra Makedoniyada Florinaya göndərilmişdir.
I Dünya müharibəsində iştirak edən Deny türk dili ilə bağlı tədqiqatlarını
da davam etdirmişdir. Hələ müharibənin əvvəllərində türk dilinin qrammatikası
haqqındakı böyük əsərinin ilk hissələrini nəşriyyata təqdim etmişdir.
Müharibənin çətinliklərinə baxmayaraq əsərin nəşri gecikdirilməmiş, 1921-ci
ildə «Grammaire de langue turque dialecte osmanlı)» (1920-1921) adı ilə çap
olunmuşdur (yeni nəşr 1971). Bu nəşr türkologiya mühitində çox böyük
maraqla qarşılanmış və müəllifə məşhurluq qazandırmışdır. Əli Ülvi Elövenin
tərcüməsi bu qrammatikanın Türkiyədə də geniş şəkildə istifadə edilməsinə
səbəb olmuşdur.
Deny 1919-cu il may ayında yenidən Ecole des Langues Orientalesdəki işinə
geri dönmüş və 1948-ci ilədək bu işi davam etdirmişdir. 1927-ci ildə Misir kralı
I Fuad Qahirə arxivlərində olan türk sənədlərini incələmək və nəşr etdirmək
məqsədilə Denyni Misirə dəvət etmişdir. Həmin ilin sonunda iki il müddətinə
Deny Saray kitablığı müdiri vəzifəsinə təyin edilmişdir (1929-1931).
Misirdəki tədqiqatları nəticəsində Deny «Sommaire des archives turques du
Caire» (1938) adlı işi nəşr etdirmişdir. Bu işlərlə yanaşı o Atatürkün Türkiyədə
etmiş olduğu yenilik hərəkatlarını diqqətlə izləmiş və bununla bağlı bir neçə
məqalə nəşr etdirmişdir. 1938-ci ildə Ecole Nationale des Langues Orientales
administratorluğuna dəvət edilmiş, II Dünya müharibəsində tərcüməçi kimi
Dostları ilə paylaş: |