Xələfli A. A
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
| 4 Giriş Yer qabığının dərin qatlarında tükənməz qiymətli sərvətlər mövcuddur. Bu sərvətlərin yerləşdiyi yerləri dəqiq təyin etmək məqsədi ilə alimlər axır bir neçə on ildir ki, dəqiq təbiət elimlərini birləşdirərək böyük sıçrayışla inkişaf edən yeni elmi istiqamət “Geofiziki kəşfiyyat” üsullarını işləyib hazırlamışlar. Axır vaxtlar təyyarələrə, avtomaşınlara, vertolyotlara xususi geofiziki cihazlar, stansiyalar yerləşdirməklə az müddət ərzində böyük əraziləri tədqiq etməklə yeni xammal yataqları aşkar stməyə nail olmuşlar. Belə işlərin nəticəsi olaraq böyük filiz yataqları aşkar edilmişdir. Beləliklə, fiziki üsulların geniş miqyaslı işləri müvəffə- qiyyətlə inkişaf edərək təçrübi olaraq, faydalı qazıntıların axtarışına tətbiq olunmağa başlamışdır. Yerin səthinə yaxın yerləşən, asanlıqla tapıla bilən yataqlar artıq istismara verilib, əsasən tükənibdir. Ona görə də faydalı qazıntıların ehtiyatını artırmaq üçün dərin qatlardakı yataqların kəşfiyyatına başlamaq zərurəti yaranmışdır. Bizim yüzilliyin 30-cu illərində neftin gələcəyi çoxlarını təşvişə salmışdır, çünki onun hesablanılan ehtiyatı çox deyildir. Yeni elmi-tədqiqat üsulları əsasında külli miqdarda sənaye əhəmiyyətli neft və təbii qaz yataqları, əlvan, qara metal faydalı qazıntı yataqları aşkar edilmişdir. Hal-hazırda bizim respublikada alimlərimiz çətin şəraitdə Yerin dərin qatlarını fəth edirlər və kəşf edilmiş təbii xammal eh- tiyatını artırmağa başlamışlar. Quyu qazmaqla yanaşı, müxtəlif geofiziki-kəşfiyyat üsullarından istifadə olunmağa başlanmışdır. Bu, mineral xammal yerləşən ərazinin düzgün planını tutmağa, kəşfiyyat quyularının qazılması və dağ-mədən işləri aparmaq üçün daha 5 əlverişli olan sahələri seçməyə imkan verir, Bu da öz növbəsində dövlətin bu işləri görmək üçün qoyduğu sərmayənin azaldılmasına kömək edir. Qeyd etmək lazımdır. ki, 2-3 km dərinlikdə bir quyunun qazılması üçün sərf olunan xərclər bir neçə milyon manata başa gəlir. Geofiziki kəşfiyyat üsullarının nəticələri isə qazılan quyuların sayını minimumma endirməklə bərabər tədqiqatın sürətini artırır, bu da xalq təsərrufatında böyük əhəmiyyət kəsb edir. Misal üçün Xəzər dənizinin Azərbaycan hissəsi ərazisində geofiziki üsulları tətbiq etməklə hər bir neftli strukturların aşkar edilməsi üçün sərf olunan xərclər qazma üsulundan iki dəfə ucuz başa gəlmişdir. Bu iqtisadiyyatımıza on milyon manatlarla gəlir gətirir. Faydalı qazıntıların geofiziki üsullarla axtarışı və kəşfiyyatının mahiyyətini qısaca olaraq açıqlayaq. Ayrı-ayrı süxurlar müxtəlif maqnit xassəsinə, sıxlığa, elastikliyə, elektrik keçiriciliyinə, radioaktivliyə və fiziki kimyəvi aktivliyə malikdir. Bu xassələr yer qabığının qatlarında müxtəlif birləşmələrdə yatağın fiziki xassələrinin səciyyəvi xüsusiyyətlərini, bütövlükdə isə onun struktunu təyin etməyə imkan verir. Bu isə geoloji kəşfiyyat işlərində geniş istifadə olunur. Müxtəlif süxurlarla yer səthində yaranan fiziki sahələri və təzahürləri öyrənməklə ərazinin struktur quruluşunun hissələri aşkar edilir. Hər təzahürün və fiziki sahənin xususiyyətləri az və ya çox dərəcədə yatağın struktur quruluşunun xususiyyətlərini təfsilatı ilə təyin edir. Bunların hamısı birlikdə Yerin alt qatlarından yatağın yerləşdiyi dərinlik haqda tam məlumat verir. Fiziki hadisələrin öyrənilməsinə əsaslanan üsullar, bir neçə kəşfiyyat növunə ayrılır: maqnit, qravimetrik, elektrik, seysmik, radioaktivlik. Öyrənilən prosesin və ya sahələrin anomaliyalarına və normal qiymətdən kənara çıxmalarına görə elektrik çərəyanının sahəsi yaxud maqnit sahəsinin köməyi ilə yerin qatlarında olan faydlı qazıntı yataqlarını aşkar etmək olur. Yataqların quyu qazma üsulu ilə üstunun açılmasına qədər nəzəri hesablamalara əsaslanaraq mədənin həcmini, filiz kütləsinin miqdarını və bizi maraqlandıran süxur 6 layının hansı dərinlikdə yerləşdiyini və onun əyimliyini, qırışıqlığını əvvəlcədən təyin edirlər. Tədqiqat aparılan ərazilərdə süxurların sıxlığından asılı olan qravimetrik üsuldan geniş istifadə olunur ki, bu da Yerin ağırlıq qü- vvəsinin sahəsinin öyrənilməsinə əsaslanıb. Geniş yayılmış maqnit üsulu Yerin maqnit sahəsinin elementlərinin ölçülməsinə əsaslanıb. Bu üsul bir çox dəmir filizi yataqlarını aşkar etməyə və sərhədlərinin çəkilməsinə imkan verir. Bu üsul keçmiş SSRİ ərazisində bir neçə nəhəng dəmir filizi yataqlarının aşkar edilməsində və sərhədlərinin çəkilməsində geniş istifadə olunmuşdur. Hal-hazırda ən çox yayılmış və yeni texniki ləvazimatlarla təmin olunmuş üsul seysmik kəşfiyyat üsuludur. Bu üsul süxurlarda əlastik dalğaların yayılma xususiyyətlərinin öyrənilməsinə əsaslanıb. Seysmik kəşfiyyatda elastik dalğaları çox da böyük olmayan partlayışlarla, yaxud xususi yerə vurma qurğuları ilə yaradırlar. Müxtəlif elastikliyə və sıxlığa malik olan Yerin alt laylarından əks olunan dalğaları qəbul etməklə tədqiq olunan ərazinin struktur quruluşunun bəzi hissələrinin elementlərin bir neçə on metrdən 5-10 km dərinliklərə qədər təyin etməyə imkan verir. Elektrik kəşfiyyatı üsulu da çox geniş yayılmışdır, bu yerdə müxtəlif keçiriciliyə, yaxud müxtəlif elektrokimyəvi aktivliyə malik olan süxurların paylanmasının öyrənilməsinə əsaslanıb. Elektrik cərəynı, yaxud kiçik tezlikli dəyişən elektromaqnit dalğaları Yerin alt qatlarına daxil olaraq faydalı qazıntıların axtarılmasında, körpülərin qurulmasında, su anbarlarının, elektrik stansiyalarının və nəhəng istehsal yerlərinin tikilməsində əlverişli olan sahələrin axtarılıb seçilməsində müfəffəqiyyətlə istifadə olunur. Yerin dərin qatlarının kəşfiyyatı ilə məşğul olan tədqiqatçılar özlərinə kömək vasitəsi olaraq atomu və onun tərkib hissələrini cəlb ediblər. Nadir elementlərin axtarışı və geoloji xəritəalma məqsədilə Yer səthində radioaktiv planalmanı aparırlar. Süxurlardan düzəldilmiş nümunələrin tərkibinin öyrənilməsi nuvə-fiziki tədqiqatı, kimyəvi tədqiqata nisbətən bir neçə dəfə tez görülür. Bu üsul çöl Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|