URBANİZASİYA
XIX əsrdən başlayaraq dünya coğrafiyasında şəhərlərin rolu artmağa başlamışdır.
Dünyada sənaye sahəsinin güclü inkişafı nəticəsində əhalinin kəndlərdən şəhərlərə
axını olmuşdur. Bu zaman şəhərlər
daha da böyümüşdür. Dünya,
region, ölkə əhalisi arasında şəhər
ə
halisinin artması, şəhərlərin
rolunun yüksəlməsi, şəhər həyat
tərzinin geniş yayılması
urbanizasiya adlanır. Urbanizasiya
latın sözüdür və “Urbanus”-şəhər
deməkdir.
Urbanizasiya dar mənada
şə
hərlərini sayının və şəhərlərdə yaşayan əhalinin sayının artması prosesidir. Bu
mənada urbanizasiya demoqrafik xüsusiyyətə malikdir. Lakin urbanizasiya sadəcə
olaraq əhali artımı prosesi olmayıb, eyni zamanda cəmiyyətin iqtisadi və ictimai
quruluşunda baş verən dəyişiklikləri də özündə əks etdirir. Beləliklə, geniş mənada
urbanizasiya sənayeləşmə və iqtisadi tərəqqiyə paralel olaraq, şəhərlərin
kəmiyyətcə artması və böyüməsi nəticəsində, cəmiyyətdə sürətli təşkilatlanma,
ə
mək bölgüsü və ixtisaslaşma yaratmaqla, insanların davranış və münasibətlərində
şə
hərə xas olan dəyişikliklərə yol açan bir əhali artımı prosesidir.
Dünyada vahid şəhər anlayışı yoxdur. Danimarka, İsveç, Finlandiyada əhalisi
200, Kanada, Avstraliyada 1000, Fransa, Almaniya, Kubada 2000, Meksika, ABŞ-
da 2500, Yaponiyada isə 30.000 nəfərdən çox olan yaşayış məntəqəsi şəhər
adlanır.
Şəhərlərin formalaşma prosesini şərti olaraq 3 dövrə ayırmaq olar.
1. İlk urbanizasiya XVI -XVII əsrlər. Bu dövrdə yerli qidalanma, əl əməyi, külək
və sudan alınan enerji və s. mövcud idi. Kifayət qədər inkişafın olmaması ilk
ekoloji problemlərin yaranmasına gətirib çıxarmışdı.
2. Urbanizasiyanın ikinci mərhələsi su və quru nəqliyyatın yaranması, yolların
çəkilməsi, istilik yanacağından istifadə ilə müşahidə olunmuşdur.
3. Üçüncü mərhələ urbanizasiya XIX əsrdən etibarən başlamışdır.
1900-cu ildə müasir anlamda ilk urbanizasiyanın baş verdiyi ölkə Böyük
Britaniya olmuşdur. İnkişaf etmiş və inkişaf etməkdə olan ölkələrdə urbanizasiya
fərqli xüsusiyyətlərə malikdir. Urbanizasiyanın intensivliyi həmin ölkənin
sənayesinin inkişaf səviyyəsindən bilavasitə asılıdır. Zəif inkişaf etmiş ölkələrdə
urbanizasiya səviyyəsi 10%, nisbətən inkişaf etmiş ölkələrdə isə 60-70% müşahidə
olunur.
Bunu da qeyd etmək lazımdır ki, bəzi proqnozlara görə planetin hamısı şəhərlərə
axın edəcək, lakin bununla belə, bir sıra sıx əhailsi olan şəhərlərdə artım elə
intensiv getmişdir ki, şəhər kənarına axın müşahidə edilməkdədir.
www.behruzmelikov.com
Sənaye inqlabından
sonra dünya şəhərlərin
istər iqtisadi, istərsə də
siyasi strukturunda bir
çox dəyişiklər baş verdi.
İ
ngiltərədə başlayan
sənaye inqilabı, müəyyən
fasilələrlə Almaniya,
Fransa, İsveçrə və
Belçika kimi digər
Avropa ölkələrinə
yayılmışdır. Qərbdə bu
tərəqqi ümumiyyətlə
təxminən 200 il davam
etmiş, və burada artıq
şə
hər cəmiyyəti formalaşmışdır. Bütün sənaye sahələri köhnə şəhərlərdən, enerji
mənbələrinin, nəqliyyat vasitələrinin, xammal ehtiyatlarının və işçi qüvvəsinin
ucuz və əlverişli olduğu yerlərə axın etməyə başladı. Məhz sənaye inqlabından
sonra, urbanizasiya prosesi başlamış və get-gedə vüsət almışdır. Başqa sözlə
sənayeləşmə urbanizasiyanı şərtləndirən başlıca amil olmuşdur.
Urbanizasiya XX ci əsrin ən böyük fenomenlərindəndir. İnkişaf etmiş, inkişaf edən
ölkələr, bir sözlə bütün cəmiyyətlər bu fenomenlə qarşılaşmışlar. Müasir dövrdə
şə
hərlərin sürətli artımı daha çox inkişaf etmiş və ya inkişaf edən ölkələrdə
müşahidə olunmuşdur.Müasir Urbanizasiyanın 3 səciyyəvi əlaməti vardır
1.
Şə
hər əhalisi sürətlə artır
2.
Ə
hali və təsərrüfat əsasən iri şəhərlərdə təmərküzləşir
3.
Şə
hər ərazisi genişlənir
Nataraz urbanizasiya bir mənada ölkənin az inkişaf etmiş olmasının göstəricisi
olsa da, öz təbii qanunauyğunluğu içində müntəzəm urbanizasiya prosesi, eyni
zamanda ölkənin gələcək tərəqqisi üçün də ümid mənbəyi olmuşdur. İnkişaf etmə
mərhləsində olan ölkələrdə şəhərlər get- gedə daha çox əhalini özünə cəlb etməklə,
milli gəlirdə daha çox pay sahibi olmaqla, daha çox əmtəə və xidmət istehsal
etməklə ölkənin dominant regionu olmağa can atırlar. Bu şəhərələrin idarəsi
xüsusilə əhəmiyyətli, lakin çox çətin məsələyə çevrilmişdir.
Urbanizasiya prosesinin yaranmasında iqtisadi, texnoloji, siyasi və sosioloji
amillərin böyük rolu vardır. İqtisadi amillərdən birincisi kəndliləri yaşadıqları
kəndlərdən şəhərlərə sarı istiqamətləndirən miqrasiya amilidir. Kənd təsərrüfatında
müasir texnoloji avadanlıqların tətbiqi ilə ibtidai üsulların aradan çıxması, bir sözlə
kapitalist sənayenin kənd təsərrüfatına sirayət etməsi, bu sahədə işçi qüvvəsinə
tələbatı xeyli azaltmışdır. Urbanizasiyanın sürətlənməsinə təkan verən amillərdən
digəri isə müsbət miqrasıya adlandıra biləcəyimiz, kəndlilərin firavan və təminatlı
həyat tərzi əldə etmək və şəhərin yüksək mədəni, sosial, iqtisadi mühitindən
istifadə etmək ümidi ilə kəndlərdən şəhərə axınıdır.
www.behruzmelikov.com
Xülasə etsək, urbanizasiyanı şərtləndirən mənfi amilləri belə sıralaya bilərik:
- əhali artımının təyziqi;
- torpaq çatışmazlığı və torpaq bölgüsündə ədalətsizlik;
- gizli işsizlik, yetərsiz iş təminatı;
- aşağı məhsuldarlıq; kənd təsərrüfatında makinalaşma;
- bəzi mövsümlərdə iqtisadi fəaliyyətin yetərsizliyi;
- təbii fəlakətlər;
- kənd təsərrüfatı icraatları; kənd təsərrüfatı ərazilərinin xüsusiyyətləri;
- iqlim şəraiti və eroziya;
Urbanizasiyanı doğuran müsbət amillər isə bunlardır;
- kənd və şəhər arasındakı gəlir müxtəlifliyi;
- daha yaxşı və mütərəqqi təhsil imkanı;
- şəhər həyatının cazibəsi, daha yüksək həyat standartı;
- iş imkanları, nəqliyyat imkanları;
- müasir səhiyyə xidmətləri.
İnkişaf etmiş və inkişaf etməkdə olan ölkələrdə urbanizasiya fərqli
xüsusiyyətlərə malikdir. Belə ki, inkişaf etrmiş ölkələrdə urbanizasiya prosesi
sənayeləşmə ilə qovuşmuşdur. Sənaye urbanizasiyanı doğurmuşdur. İnkişaf edən
və ya az inkişaf etmiş ölkələrdə isə bunun əksinə sənayeləşmədən daha sürətli
urbanizasiya prosesi sezilir. Birinci qrup ölkələrdə, yəni urbanizasiyanın
sənayeləşmənin nəticəsi olduğu ölkələrdə cərəyan edən urbanizasiya prosesi
tarazlı, ikinci qrupdaki urbanizasiya isə nataraz urbanizasiya adlanır. Inkişaf edən
ölkələrin şəhərləşmə dinamikasını inkişaf etmiş ölkələrin urbanizasiya prosesindən
ayıran xüsusiyyətlərdə biri də, XX əsrin bir əhali partlayışına şahidlik etməsidir.
Bunun nəticəsində inkişaf etməkdə olan ölkələrdə urbanizasiyanin sürətlənməsi
demoqrafik xüsusiyyətə malik olmuşdur. II Dünya müharibəsindən sonra tibbdəki
nailiyyətlərin də təsiri ilə, doğum nisbəti xeyli artmışdır. Bu nisbət inkişaf edən
ölkələrdə daha yüksək olmuşdur. Başqa tərəfdən ölüm nisbətinin də kəndlərə
nisbətdə şəhərlərdə daha aşağı olması şəhərlərdə təbii əhali artımının tempini
yüksəltmişdir.
Bundan əlavə İEÖ-də şəhərlərdə ekoloji vəziyyətin kəskin xarakter alması
nəticəsindəə suburbanizasiya prosesi yaranmışdır. Suburbanizasiya şəhər əhalisinin
bir hissəsinin şəhər ətrafına köçməsidir. Misal olaraq ABŞ-da əhalinin 65%-i şəhər
ə
trafında yaşayır. Suburbanizasiya prosesi əsasən İEÖ-ə xasdır. Bunun səbəbi
İ
EÖ-də şəhər ətrafı ilə şəhər mərkəzində yaşayış səviyyəsi eynidir. Onun üçün də
yerli əhali şəhər ətrafında yaşamağa üstünlük verir. Buna görədə hal-hazırda İEÖ-
də şəhər əhalisinin xüsusi çəkisi artmır.
Yer
Şə
hər
Ə
hali
Ə
razi
(km²)
Sıxlıq
Ölkə
www.behruzmelikov.com
İOÖ-də şəhər əhalisinin artım sürəti
ə
halinin artımından. Bu həm təbii artımın
yüksək səviyyəsi, həm kəndlərdən şəhərlərə
gedənlərin sayının artması ilə əlaqədardır.
Bu halda şəhər iqtisadiyyatının
yüksəlməsinə görə şəhərlilər artır. Odur ki,
onlar işlə və digər sosial tələbatla təmin
oluna bilmirlər. Nəticədə şəhəhrlilərin payı
artsada iqtisadi həyatda onların payı heç də
artmır. Buna Yalançı Urbanizasiya deyirlər.
Buna görədə bəzi İOÖ-də urbanizasiyanın
səviyyəsinin yüksək olması o ölkələrin
inkişaf göstəricisi ola bilməz. Yalançı
urbanizasiyanın mövcüd olduğu şəhərlərdə
“yoxsulluq zonaları” yaranır. Belə yerlərə
Braziliyada “favel”, Afrikada “bidonvil”,
Türkiyədə isə “Gecəqondu” deyirlər.
İOÖ-də urbanizasiyanın artmasına
baxmayaraq burada urbanizasiya
ümumdünya göstəricisindən aşağıdır. Latın
Amerikasında isə urbanizasiya “yalançı
urbanizasiya” hesabına yüksəlir. Afrikada
urbanizasiyanın səviyyəsi 30%, Asiyada isə
27%-dir. İOÖ-də Urbanizasiyanın səciyyəvi
vəhəti əhalinin sayca az olan iri şəhərlər
ə
trafına toplanmasıdır.
Urbanizasiyanın idarə olunması hazırda
mühüm məsələdir. İşsizlərin və aşağı əmək
haqqı alan fəhlə və qulluqçuların şəhərlərdə
toplanması sosial ziddiyətlər yaradır. İri şəhərlərdə ictimai nəqliyyat və ətraf
mühitlə bağlı problemlər yaranır. Dünyanın quru hissəsinin 1%-i tutan şəhərlərdə
dünya əhalisinin yarısı – 3 mlrd insan yaşayır.
Şə
hərlər böyük, iri və milyonçu şəhərlərə bölünür. 1900-cu ildə 10, hazırda isə
400-dən çox milyonçu şəhər vardır. Milyonçu şəhərlərin sayına görə Çin, ABŞ,
Hindistan və Rusiya fərqlənir. Dünyanın ən iri şəhərləri Mexiko, Tokyo, Nyu-
York, Los-Angeles, London, Paris, İstanbul, Karaçı, Mumbay, Pekin, Sao Paulo,
Ş
anxay kimi şəhərlər fərqlənir. İri şəhərlər sisteminə daxil olan və yığcam ərazidə
birləşən iri şəhərlər sistemi aqlomerasiya adlanır. İEÖ-də, Latın Amerikasında,
Hindistanda və Çində çoxmilyonlu aqlomerasiyalar formalaşıb. Hətta Bakını da
aqlomerasiya hesab etmək olar.
(/km²)
1
Mumba
y
13,922,125
[1]
603
23,088
Hindistan
2
Ş
angay
13,831,900
[2]
[3]
1,928
7,174
Çin
3
Qəraçi
12,991,000
[4]
3,527
3,683
Pakistan
4
Delhi
12,259,230
[1]
431.09
[5
]
28,438
Hindistan
5
Istanbul 11,372,613
[6]
1,831
6,211
Turkiyə
6
São
Paulo
11,037,593
[7]
1,523
7,247
Braziliya
7
Moskva 10,508,971
[8]
1,081
9,722
Rusiya
8
Seul
10,456,034
[9]
605.4
17,271
Cənubi
Koreya
9
Pekin
10,123,000
[10
]
1,368.3
2
7,400
Çin
10
Mexiko 8,841,916
[11]
1,485
5,954
Meksika
www.behruzmelikov.com
Urbanizasiya prosesinin ən yüksək mərhələsi
aqlomerasiya və şəhərlərin birləşməsi olan
meqalapolislərdir. Meqalopolis yunan
sözüdür mənası Meqa – nəhəng, Polis – şəhər
deməkdir. İlk dəfə Amerikan alimi Lewis
Mumford özünün 1938-də çap etdirdiyi “The
culture of cities” kitabında meqalopolis
sözünü istifadə etmişdir. Bəzi böyük şəhərlər
və aqlomerasiyalar bir-birinə yaxın yerləşdiyi
üçün böyüyərək bir-birinə yaxınlaşırlar və
Meqalopolis yaradırlar. Dünyada ilk
meqalopolislər Amerikada yaranmışdır. Buna
səbəb şəhərlər arasında nəqliyyat əlaqələrinin
inkişaf etməsi idi. Sonradan bu
meqalopolislər Avropaya yayıldı. Ama
Hazırda daha çox meqalopolis Asiyada
Mövcüddur. Dünyada çox sayda
meqalopolislər vardır. Meqalopolisləri çox
zaman “dərininə urbanizasiyada adlandırılar.
Dünyada ən böyük meqalopolislər
aşağıdakılardır :
1.
ABŞ-da atlantik-sahili vəya BosWash – Boston, Philadelphia, New-York,
Baltimore, Washington
2.
ABŞ-da Göllərətrafı vəya Çipits – Çikaqo, Detroyt, Klivlend, İndiniapolis,
Pitsburq
3.
Kaliforniya vəya San-San – San-Fransisco, Los-Angeles, San Xose, San
Diego
4.
Qanq çayı vadisi – Delhi, İslamabad, Lahor, Kanpur, Konkata, Varanasi
5.
Blue Banana – Dublin, Manchester, Birmingham, Shepfeld, London
6.
Rio-de-Janeiro, San-Paulo, Campinas
7.
Yaponiyada Taiheyo – Tokyo, Çiba, Kavasaki, Yokohoma, Nagoya, Kyoto,
Osoko, Kobe, Hiroshima
www.behruzmelikov.com
Dostları ilə paylaş: |