TURA N-SA M * YIL: 2011 * CĠL T: 3 * SAYI : 11 * YA Z 2011
TURAN STRATEJĠK ARAġTIRMALAR MERKEZĠ DERGĠSĠ
ww w.turansam.org
Konya/TÜRKĠYE
TURAN-SAM
69
(13)
DĠNĠ KULTUN (PƏRƏSTĠġĠN) SOĠOLOJĠ MAHĠYYƏTĠ VƏ KULT
QRUPUNUN YARANMA SƏBƏBLƏRĠ
(Klassik və müasir sosioloji modellər)
Mustafa TUNCER*
Xülasə
Bu məqalədə dini kult və kult qrupunun yaranma səbəbləri haqqında klassik və müasir
sosioloji modellər araĢdırılır. Mövzu ilə bağlı tarixi və nəzəri məsələlər mədəniyyət, sosial
fəaliyyət, sosial struktur, funksional inteqrasiya, hakimiyyət və münaqiĢə kimi sosioloji
konseptlərdən təĢkil olunmuĢ konsepsiyanın iĢiğında təhlil olunur. Sosioloji analiz əsasən dini
kultu və kult qrupunu geniĢ əhali kütləsinin sosial səfərbərliyini, sosial təĢkilatlanmasını təmin
edən, onlara həyatın mənasını anladan və hiss etdirən bir vasitə və mənbənin üzərində
cəmləĢdirilir.
Anahtar Kelimeler: Türbə ziyarəti, müqəddəslərin pərəstiĢi,
ABSTRACT
137
This article deals with classical and contemporary sosiological models regarding
religious cult and cult group formation. The questions, both historical and theoretical, related
to the issues are examined within the conceptual frame built in sociological concepts of
culture, social action, social structure, functional integration, power and conflict. The
sociological analysis focuses on the religious cult and cult groups as sources of social
organization and social mobility of the mass, the social rather than individual psychological
factors in understaning and feeling the meaning of life and social identity.
1. Dini kultun sosioloji mahiyyəti. Klassik modellər
Sosioloji təhlilin obyekti kimi din, o cümlədən türbə ziyarəti və müqəddəslərin
pərəstiĢi yaxud kultu, aĢağıdakı fundamental sosioloji konseptlərin ıĢığında tədqiq edilir:
mədəniyyət, sosial fəaliyyət, sosial struktur, fuksional inteqrasiya, hakimiyyət və münaqiĢə.
Ən qədim zamanlardan cəmiyyət dini bu və ya digər formada yaratmaqla insanın mənəvi və
intellektual ehtiyaclarını ödəməyi qarĢısına məqsəd qoymuĢdur. Lakin dini inamlar, inanclar
və təcrübələr, həmçinin dini praktika cəmiyyətdən- cəmiyyətə, mədəniyyətdən-mədəniyyətə
fərqlənir. Əslində bütün dinlər müəyyən simvollar siteminə malikdir və bu simvollar
cəmiyyətin dindar təbəqələrində və icma üzvlərində dinı aləmə, müqəddəs obyektlərə və
Ģəxslərə qarĢı dərin hörmrət və ehtiram hissləri oyadır. Dini mərasim və ayinlər həmin hissləri
bilavasitə təcəssüm etdirən praktiki fəaliyyət formasıdır. Bu baxımdan təsadüfi deyil ki,
müasir din sosiologiyasına ən çox təsir göstərən Marks, Veber və Dürheym dini təĢkilatın
kilsə (Məscid, məbəd, türbə və s.), təriqət, kult və məzhəb kimi 4 tipini xusüsi vurğulayırdılar.
Müasir dövrümüzdə sosial həyatın müxtəlif aspektlərinə ciddi təsir göstərən dini hərəkatlar
dinin inkiĢafında əhəmiyytli rol oynayır. Lakin tarixi perspektiv baxımından dünyəviləĢmə və
rasionallaĢma prossesi dinin müasir cəmiyyətdəki rolunu nisbətən azaltsa da, din sosial və
fərdi həyatın ayrılmaz tərkib hissəsi kimi daim yaĢayır. Biz dinin sosioloji təhlilində aĢağıdakı
amillərə xüsüsi önəm veririk: birincisi, din mədəniyyətin spesifik formasıdır. Ġkincisi, dini
inamlar praktiki ayin və mərasimlər Ģəklində təzahür edir. Üçüncüsü, din həyatın mənasını
anlamağa və onu hiss etməyə yaxından kömək edir. Ġndi həmin amilləri nəzərə alaraq, dinə
*Azerbaycan BDU Dissertantı,
137
The sociological essence of religious cult and the causes of cult group formation
TURA N-SA M * YIL: 2011 * CĠL T: 3 * SAYI : 11 * YA Z 2011
TURAN STRATEJĠK ARAġTIRMALAR MERKEZĠ DERGĠSĠ
ww w.turansam.org
Konya/TÜRKĠYE
TURAN-SAM
70
sosialoji baxımdan belə bir tərif veririk: din ruhani, müqəddəs, ən kamil və fövqəltəbii reallıq
idayasını yaratmaqla həyatın məqsəd və mənasını anlamağa və onu hiss etməyə yardım
göstərən ümümi inam, inanc, ayin və mərasimlərin mədəni sistemidir. Güman edirik ki, bir
sıra müsbət məziyyətləri ilə yanaĢı bu tərif dinin həm sadə (animizm, totemizm), həm də
mürəkkəb formalarını (monoteist dinləri) əhatə edə bilər.
Sosiologiyanı dini inamın yaxud dini görüĢlərin doğru yaxud yalan olmağı
maraqlandırmır. Sosioloji təhlilin məqsədi dinin sosial təĢkilatlanması, onun sosial
həmrəyliyin əsas mənbələrindən biri kimi, nəhayyət dini dəyərləri Ģəxsi, ruhi yaxud psixoloji
amillərdən ziyadə sosial amillər əsasında öyrənməkdən ibarətdir. Bu baximdan biz sosioloji
təhlili dini inam, ayin və mərasimlər, həmçinin tədqiqatımızın bilavasitə obyekti olan türbə
ziyarəti və müqəddəslərə pərəstiĢin müxtəlif aspektləri üzərində cəmləĢdirirk.
Burda, hər Ģeydən öncə, din və dini kultla bağlı klassik sosiologiyanın ən vacib və bu
günümüz üçün önəmli konsepsiya və ideyalarını ən qisa Ģəkildə nəzərdən keçırmək zəruridir.
19 əsrin nəhəng sosioloqlarından biri – Karl Marks dini insanın özgələĢməsi kontekstində
tədqiq etmiĢdir. Bu faktı nəzərə almayan bəzi tədqiqatçılar Marksın ideyalarını səhv Ģərh
etmiĢlər. Öncə onu qeyd edək ki, Marksın ideyaları heç də 19 əsr kapitalizminə etik və yaxud
ideoloji reaksiya deyildi: hər halda, nəzəri baxımdan Marks “elmin xətrinə elm”-ə yox, daha
cox “tətbiqi-praktiki elmə” cəhd etmiĢdir. Bu baxımdan onun sosioloji və iqtisadi
nəzəriyyələri neytral olub ümümbəĢəri inkiĢafa xidmət göstərməyə yönəlmiĢdi. Marks güman
edirdi ki, onun nəzəriyyəsi inqilabı cevriliĢın köməyilə kapitalizmi bəĢəriyyətin xeyrinə
sosializm sisteminə çevirə bılər. Ġnsanların ağılla idarə olunmasına inam Marksın arqumentləri
içərisində ən problematik arqumentdir. Bu arqumentdən Marks ikinci səhv nəticə cixardaraq,
dinin həqiqəti pərdələdiyini və ardıcıllarını çaĢdırdığını iddia edirdi. Lakin diqqəti daha çox
baĢqa bir arqument çəkir: Marksa qörə din yox, social özgələĢmə social bərabərsizliyin özəlini
təĢkil edir. Bu özgələĢmənin antitezisi azadlıqdır. Azadlıq fərdlərə həqiqəti qəbul yaxud inkar
etməkdən ötrü verilmiĢ seçim imkanıdır. Bu baxımdan dinə qadağan qoyulmur. Marks
dövrünün iqtisadi vəziyyəti olduqca despotik və istismarçı idi. Avropada sənayeləĢmə prosesi
“izafi dəyər”-in artımı ilə müĢahidə olunurdu və Marksın bu prosesə reaksiyası neqativ idi.
Çünki nəticədə varlı kapitalistlər daha da varlanır, kasıb təbəqə daha da kasıblaĢırdı (bu cür
təbəqələĢmə və istismar, Marksa görə, izafi dəyərin nəticəsidir). Fəhlə sinfi nəinki istismar
olunurdu, onlar hətta istehsal etdikləri məhsullardan ayrı düĢür və beleliklə istehsal etdikləri
məhsulları və gördüyü iĢləri yalnız cüzi məvacibə satırdı. Sadə Ģəkildə desək, fəhlələr öz
əməyinin obyekti ilə əlaqədən məhrum olur və özləri obyektə çevrilir. ĠĢçi əmtəə-Ģey
səviyyəsinə endirilir. Bunu Marks kapitalizmin “obyektivləĢmə” yaxud təcəssüm qanunu və
onun törətdiyi nəticələri isə özgələĢmə adlandırırdı. Adi fəhlə yaxud iĢçi əmək alətindən baĢqa
bir Ģey deyildi və istənilən vaxt istənilən baĢqa bir alətlə əvəz oluna bilərdi. Burda din köməyə
gəlir və “xalqın tiryəki” kimi cəmiyyətdə həqiqi rolunu oynayır. Deməli Marks dinin
cəmiyyətdə funksiyasını heçə endirmir, sadəcə həmin funksiyanın təĢkili prinsipləri və
əsaslarını rədd edirdi. Fikrimizcə, Marksa görə din özgələĢmə Ģəraitinə mənəvi-ruhani bir
reaksiyadır. Bu mənəvi ehtiyacı ödəməklə yanaĢı din, Marksa görə, despotik kapitalizmin
inkiĢafına xidmət edən ideoloji və mədəni sistemləri müdafiə edirdi. Bu mənada din güclü
konservativ qüvvə kimi bir sosial sinfin digər sosial sinif üzərində dominantlığını təmin edir,
aĢağı sinfə mənsub olunları istismar altiında saxlayan sosial sistemə xidmət göstərirdi. Ona
görə də xalqın həqiqi xoĢbəxtliyi xalqın illüzur xoĢbəxtliyi olan dini ləğv etməyi tələb edir:
dinin tənqidi yalnız konkret sosial kontekstdə əsil qiymətini tapmalıdır
138
.
Avropa pozitiv elm ənənələrini davam etdirən Emil Dürheym özünün cəmiyyətə
baxıĢlarını qərəzsiz və elmi adlandırırdı. Onu daha çox mürəkkəb modern cəmiyyətlərdə dinin
oynadığı rol maraqlandırırdı. Sosioloqun fikrincə din sosial bütövlüyün və həmrəyliyin
ifadəsidir. O, ümümiyyətlə cəmiyyətin dini həyatını təĢkil edən əsas formaları anlamağa cəhd
etmiĢdir.
138
Oakes L. Prophetic Charisma: The Psychology of Revolutionary Religious Personalities. New York, Syracuse
University Press 1997, pp. 146-154.
TURA N-SA M * YIL: 2011 * CĠL T: 3 * SAYI : 11 * YA Z 2011
TURAN STRATEJĠK ARAġTIRMALAR MERKEZĠ DERGĠSĠ
ww w.turansam.org
Konya/TÜRKĠYE
TURAN-SAM
71
Onun əsas arqumentlərindən biri- aborigenlərin sitayiĢ etdikləri totem-ilahların onların
yaĢadığı cəmiyyətin özü haqqında konsepsiyalarının həqiqi ifadəsidir. Din nəsə “xəyali”
yaxud “uydurulmuĢ” deyil, din real bir hadisədir, cəmiyyətin özünün ifadəsidir. Odur ki, hər
hansı bir cəmiyyət dinsiz keçinə bilməz. Cəmiyyəti təĢkil edən fərdlər özlərinin fövqündə
duran bir qüvvənin varlıgını qavrayır və həmin qüvvənin özlərinin sosial həyatı olmağını
anlayır və onu fövqəltəbii simvol kimi qəbul edir. Fərdlərin dini öz-ifadəsi qruplarda ifadə
olunur və bu, onların rəmzi hakimiyyətini daha da artırır. Din fərdi Ģüurların məcmuusundan
ibarət kollektiv Ģüurun ifadəsidir və kollektiv Ģüurun öz reallığı vardır.
Buradan belə bir nəticə çıxarda bilərik ki, nisbətən mürəkkəb cəmiyyətlərdə dini
sistem zəif, daha mürəkkəb cəmiyyətlərdə daha mürrəkəb və güclü dini sistem mövcud olur.
Digər tərəfdən, cəmiyyətlər arasında əlaqələr geniĢləndikcə dini sistemlərdə universalizmə
doğru meyylər də xususi vurğulanır. Lakin əmək bölgüsü fərdin daha önəmli olmağını üzə
çıxardır və buna müvafiq olaraq dini sistemlərdə fərdin nicatı və vicdanına diqqət artır. Din
müqəddəs Ģeylərlə bağlı və bütün tərəfdarlarını bütöv bir əxlaqı icmada birləĢdirən etiqad və
praktikanın bütöv bir sistemidir
139
. Dürheymin bu tərifi dinin funksional tərifidir, yəni dinin
cəmiyyətdə əsasən birləĢdirici funksiyasını vurqulayır. Bu tərifin bir-necə zəif tərəfləri vardır:
birincisi, nəyin dəqiq olaraq müqəddəs olması göstərilmir; ikincisi, din yalnız birləĢdirmir,
həm də qarĢıdurma, münaqiĢə və ixtilaflar yaratmaqla insanları ayırır; üçüncüsü, dinin dövlətə
münasibəti (sivil din) cox zəif ifadə olunmuĢdur. Marks və Dürheymdən fərqli, Veber dini
fəallığın və passivliyin nəticələrini vurğulayır və dini onun öz mahiyyətinə müncər etmirdi,
əksinə dini ideyalar və qrupların sosial həyatın digər aspektləri ilə, xusüsən iqtisadiyyatla
qarĢılıqlı təsirlərini vacib sayırdı. O, daha çox dinin fərdlər üçün subyektiv mənalarını
açıqlamağa cəhd edirdi. Bir sosioloq kimi Veber insan fəaliyyətinin məqsəd və məzmununu
xüsusi interpretasiya metodu ilə izah edir və bu metodu alman termini “Verstehen” ilə ifadə
edirdi. Veber pozitivist deyildi, baĢqa sözlə o, sosioloji faktların səbəb-nəticə əlaqələri
prinsipinə görə izahına inanmırdı. Dini fəaliyyət yalnız dinin öz dilində və terminlərində
açıqlanmalıdır. Hərçənd ki, dindən çıxıĢ edən fərd və grupların davranıĢına çoxlu amillər təsir
göstərir, sosiolog həmin amilləri sərf-nəzər etməyi bacarmalı və son nəticədə dini
intensiyalara yönəlmiĢ sosial davranıĢı dinin öz əsasları üzərində anlamalı və
giymətləndirməlidir. Bu mənada din insanların dünya haqqda imic və təsəvvürlərinin
formalaĢmasına əhəmiyyətli təsir göstərir və bu təsir fərdlərin maraq və fəaliyyət seçimlərini
müəyyən etməkdə önəmli rol oynayır. Ona görə də din daha çox insanların Allahın varlığı və
axirətdə mənəvi qurtuluĢla bağlı ehtiyaclarını odəməkdən ötrüdür və bəĢəriyyəti həmiĢə
düĢündürən və narahat edən fəlsəfi problemi cavablandırmaq cəhdidir: Allahın qeyri-adi
qüdrəti və xeyirxahlığı onun özünün yaratdığı və idarə etdiyi qeyri-kamil və pisliklərlə “dolu”
dünya ilə necə barıĢa bilər? Ġnsanlar dünyada mövcud ədalətsizlik, maddi sərvətlərin
ləyaqətsiz Ģəxslərin əlində nə üçün toplandığını, “qızıldan qiymətli baĢı olanların” nə üçün
rəzalət və səfalət içində yaĢamalarını səbəbini bilmək istəyir. Veber sosiologiyası bu təlabatı
qismən ödəməyə yönəlmiĢdir. Din bu məqamda insanlara nicat, qurtuluĢ və əziyyətdən
nisbətən qurtulmaq üçün təkliflər verir. Mənəvi qurtuluĢa gostərilən marağ və cəhdlər, maddi
sərvətin toplanmasina edilən cəhdlər kimi, insanın davranıĢ və fəaliyyət motivlərinin ayrılmaz
hissəsinə çevrilir. Dinin motivləĢdirici funksiyasını əsas götürərək, Veber “Protestant etikası
və müasir kapitalizmin ruhu” adlı əsərində dinin Gərb dünyasında modern kapitalizmin
meydana gəlməsində oynadığı rolu möhkəm dəstəkliyirdi. Xusəsən ingilis puritan
ılahiyyətçilərin alın yazısına verdikləri etik Ģərhi Veber qiymətli hesab edirdi: Kalvinist
anlayıĢına görə insanların heç də hamısı qurtula bilməz. Bunu əsas çıxıĢ nöqtəsi kimi qəbul
edərək, puritan teoloqlar güman edirdi ki, müəyyən qrup yaxud seçmə fərdlər cəhənnəm
əzablarından qurtula bilər. Bu qurtuluĢ heç də indiki həyatımızdakı fəaliyyətimizdən deyil,
Allahın iradəsi ilə yazılmıĢ və öncə müəyyən yaxud təyin edilmiĢ əməllərdən asılıdır. Rəsmi
doktrinaya görə hec bir Ģəxs həmin seçilmıĢ fərdlər arasında olub-olmadığını heç vaxt bilə
139
Aron M. Main currents in sociological thoughts, vol. 1-2, London, Penguin Books 1967, vol.1, Pp. ; Ritzer G.
Sociological Theory. New York, McGraw-Hill Companies, 1996.
TURA N-SA M * YIL: 2011 * CĠL T: 3 * SAYI : 11 * YA Z 2011
TURAN STRATEJĠK ARAġTIRMALAR MERKEZĠ DERGĠSĠ
ww w.turansam.org
Konya/TÜRKĠYE
TURAN-SAM
72
bilməz. Bu ciddi psixoloji gərginlik yaradırdı, belə ki, insanlar əbədi cəhənnəm əzablarına
düçar ola yaxud gurtula biləcəyindən çox narahat idilər. Bu məqamda puritan liderləri dini
icma üzvlərini inandırmağa cəhd göstərirdi: biznes fəaliyyətində maliyyə uğurlarının
qazanılması, qeyri-rəsmi olsa da, Allahın təqdirinin rəmzi və qürtulmuĢlar arasında olmağın
təminatıdır. Əsas Ģərt kimi əməyin bəhrəsindən düzgün istifadə edilməsi vacibdir. Bu cür
əxlaqi norma tezliklə rasional təsərrüfatçılığın, yaĢayıĢ üçün zəruri xərclərdən savayı iqtisadi
və maliyyə qənaətçillıyinin əsas prinsipinə çevrilir. Veber bunu “kapitalizmin ruhu”
adlandırırdı. O, həmçinin qeyd edir ki, zaman keçdikcə kapitalizm öz dini əhəmiyyətini itirir,
rasional gəlir və mənfəət kapitalizmin yeganə məqsədinə çevrilir
140
(152/1, 218-237; 178,
146-154). Protestant etikası tezisi coxsaylı tənqidlərə məruz qalmasına baxmayaraq, din
sosioloqiyasında həmin tezis bu gün də nəzəri debatların mənbəyi kimi əhəmiyyətlidir.
2. Kult qrupunun yaranma səbəbləri. Müasir soioloji modellər
Fikrimizcə, Marks, Dürheym və Veberin din sosiologiyası dini qrup və üzvlərin
davranıĢ motivlərini geniĢ Ģərh etsə də, lakin dini grupun özünün, kultun formalaĢma
mexanizmini açmaq üçün kifayyət deyil. Bu məsələ öz nisbi həllini müasir din
sosiologiyasında tapır. Bu səbəbdən də diqqətimizi müasir soioloji modellər üzərində
cəmləĢdiririk. Müasir sosioloqlar Rodni Stark və Vilyam Sims Baynbric dinləri
“kompensatorlar” yaxud mükafatlar sistemi hesab edir
141
. Kompensatorlar böyük miqdarda
müəyyən edilmiĢ normalar, qaydalar, həmçinin onların ifadə vasitələri olan dil və adət-
ənənələrin yardımı ilə hər hansı fiziki çatıĢmazlığı və yaxud həyata keçməmiĢ məqsədləri,
digər umidsizlikləri əvəzliyir. Bu baxımdan bütün kompensatorlar spesifik və umimi
məqsədlərlə əlaqələndirilir. Hətta sosial və siyasi hərəkatlar məqsədlərinə çatmaq iĢində
uğursuzluqlara düçar olanda onların dini hərakatlara çevrilmə ehtimalı böyükdür: təbii
vasitələrlə məqsədlərə çatmaq mümkünsüz olduqda hərakatın üzvləri vasitə kimi fövqəltəbii
vasitələrə əl atır. Bu baxımdan yeni dini inamlar itirilmiĢ original məqsədləri əvəzləyən
vasitələrə çevrilir. Buna çoxlu misallar göstərmək olar. Məsələn, müxtəlif mədəniyyətlərdə
əksər kontur-mədəniyyətlər kompensator rolunu oynayır: müasir Ġslam mədəniyyətində
kriĢnaçılıq, qismən bəhaizm, vahabizm, xristian gərb mədəniyyətində ġərqə və digər dinlərə
müraciətlər tipik örnəklərdir. Əksər dinlər kult yaxud təriqətlər (sektalar) kimi baĢlayır, yəni
dini qruplar sosial mühitlə yaxud əhatəsində olduğu cəmiyyətlə münaqiĢə və yaxud gərginlik
vəziyyətini yaĢayır. Kultlar yeni teologiyaya malik gruplardan ibarətdirsə, təriqətlər əsas dinin
özünün ilkin təmizliyinə qaytarmaq üçün göstərilən cəhddir. Əsas dini qruplar dini məzhəblər
və dini təriqətlər adlanır. Kultun formalaĢması nəzəriyyəsi eyni ilə təriqətin-sektanın
formalaĢmasına Ģamil edilə bilər. Bunula əlaqədar müasir din sosiologiyasında 4 model irəli
sürülür
142
. Psixopatoloji model dinin yaranmağını onun banisinin həyatında baĢ vermiĢ dərin
stresslərlə bağlayır. Dini lider psixoloji problemlərdən əziyyət çəkir və dini həmin
problemlərin həllinə cavab kimi yaradır. Dinin inkiĢafı öz-terapiya yaxud özünümüalicə
vasitəsi kimi qavaranılır. Antrprener yaxud iĢgüzar model dinin banilərini iĢgüzar adamlarla
eyniləĢdirir: hər ikisi “məhsullarını” (dinləri) müĢtərilərinə (yaxud dinini dəyiĢdirənlərə)
satmağa çalıĢır. Adətən yeni dinlərin yaradıcıları, bu modelə görə, yeni dindən öncə bir sıra
dini qruplara məxsus olur, orada yetərincə təcrübə toplayandan sonra yeni dini yaratmağa
baĢlayır. Bu zaman əvvəl mövcud olmuĢ dinlərdən idaya və konseptləri mənimsəyir, sonra
140
Aron M. Main currents in sociological thoughts, vol. 1-2, London, Penguin Books 1967, vol.1, Pp. 218-237;
Oakes L. Prophetic Charisma: The Psychology of Revolutionary Religious Personalities. New York, Syracuse
University Press 1997, pp. 146-154.
141 Stark R. and Bainbridge W. S. Of Churches, Sects, and Cults: Preliminary Concepts for a Theory of Religious
Movements Journal for the Scientific Study of Religion 18, no 2: 117-33 (1979); Bader Chris and A. Demaris. A
test of the Stark-Bainbridge theory of affiliation with religious cults and sects. Journal for the Scientific Study of
Religion, 35, 285-303. (1996).
142
William Sims Bainbridge and Stark R. Cult formation:Three compatible models. Sociological analysis 1979,40,
4:283-295; Daha ətraflı bax: Barker E. New Religious Movements: A Practical Introduction. London, 1989;
TURA N-SA M * YIL: 2011 * CĠL T: 3 * SAYI : 11 * YA Z 2011
TURAN STRATEJĠK ARAġTIRMALAR MERKEZĠ DERGĠSĠ
ww w.turansam.org
Konya/TÜRKĠYE
TURAN-SAM
73
həmin ideyalardan yeni dinin formalaĢmağında istifadə edir, ideyaları daha populyar Ģəkildə
təbliğ edir. Bunun əksi kimi sosial model dinin əsasını qoyanı deyil, keçmiĢdə movcud olmuĢ
dini qrupların rolunu xüsusi vurğulayır. Bu model dinin yaranmağını daxili partlayıĢın nəticəsi
kimi izah edir. Dini qrupun üzvləri qrupdan kənar adamlarla əlaqələri çox zəif, öz aralarında,
əksinə, daha intensiv təmasda olurlar. Deməli qrup üzvləri arasında affektiv və emosional
əlaqələr artdığı halda onların grupdan xaric üzvlərlə münasibətləri getdikcə zəifləyir. Beləliklə
qrup daxilində sosial partlayıĢ baĢ verərsə, təbii, qrup həmin vəziyyətdə yeni teologiya və
rituallar sistemi yaradcaqdır. Sosioloq Stark sonrakı tədqiqtında normal vəhy modelini buraya
əlavə edir: bu modelə görə dinin banisi adi təbii hadisələri fövqəltəbii hadisələr kimi Ģərh
etməklə yeni dini yaradır
143
(180). Fikrimizcə, hər bir model dinin bu və ya digər aspektini
açıqlayır, lakin dinə və kult gruplarına qoĢulmağın səbəblərini kompleks Ģəkildə əhatə edə
bilmir.
Kult termininə verilmiĢ təriflərin müxtəlifliyindən və qeyri müəyyənliyəndən yuxarıda
bəhs etmiĢdik. Bu həmçinin öz təsirini insanların kulta yaxud hər hansı bir qeyri-ortodoks
qrupla birləĢməyin səbəblərinin izahında da təzahür etdirir. Bununla bağlı bir-birilə ziddiyyət
təĢkil edən üç müxtəlif nəzəriyyəni gözdən keçirəcəyik. Əksər sosioloqlar və dinĢünaslar
tərəfindən dəstəklənən məĢvərətçı-məsləhətçi modelinə görə insanların müəyyən kult
qrupunda birləĢməyin səbəbi onların qrup haqda fikir və düĢüncələridir. Psixo-dinamik model
qrupun üzvlər üçün faydalı olmağını, onların biĢüur ehtiyaclarının nə dərəcədə ödəyə
bildiyini, beyin-fikir islahatı modeli sistematik psixoloji manipulyasiya proqramına əsaslanan
və üzvlərin ehtiyaclarını ödəmək deyil, əksinə onların istismar və istifadə edildiyini xüsusi
vurqalayır. Qeyd etmək lazımdır ki, axırıncı iki model metoduna görə yaxın olub tandem
təĢkil edir
144
(166).
Tipik səbəb kimi sosiolog Qalanter qrup ümumiliyini və ruhi-mənəvi axtarıĢı
göstərir
145
. Diqər sosioloq Cefri Hadden səbəbləri aĢağıdakı kimi sistemləĢdirir:
Qrup mənsubluğu təbii insan fəaliyyətinə aiddir
Dinə qruplarda birləĢməyin səbəbləri adi qrupda birləĢməyin səbəblərindən
mahiyyətcə cox fərqlənmir
Konversiya emosional təcrübə olaraq fərdin həyatını köklü Ģəkildə yenidən təĢkil
edir və bu təcrübə intensivlik dərəcəsinə və göstərdiyi təsirin davamlılığına görə fərqlənir
Konversiya dini qrupa qoĢulmağın yeganə səbəbi deyil
Səbəblər kimi izahedici nəzəriyyələr də müxtəlifdir
Diqər qruplara (dini olmayan qrupa) birləĢməyin motivləri nəzərə alınmalıdır
Bütün nəzəriyyələrin ümumi cəhəti – prossesin təbiiliyini qəbul etməkdir
Heç bir nəzəriyyə ayrılıqda prossesi tam izah edə bilməz
146
.
Sosioloqlar Stark və Baynbric conversiya anlayıĢının faydalılığnı Ģübhə altına alır və
əvəzində qrup üzvlüyü yaxud “qrupa daxil edilməsi” anlayıĢına üstünlük verir
147
.
ƏDƏBĠYYAT
1-
Oakes L. Prophetic Charisma: The Psychology of Revolutionary
Religious Personalities. New York, Syracuse University Press 1997
2-
Aron M. Main currents in sociological thoughts, vol. 1-2, London,
Penguin Books 1967, vol.1
143
Stark R. and Bainbridge W. S. Of Churches, Sects, and Cults: Preliminary Concepts for a Theory of Religious
Movements Journal for the Scientific Study of Religion 18, no 2: 117-33 (1979).
144
Hadden, J and Bromley, D. eds. The Handbook of Cults and Sects in America. Greenwich, CT: JAI Press, 1993.
145
Galanter, Marc M. (Editor). Cults and new religious movements: a report of the committee on psychiatry and
religion of the American Psychatric Association. New York, 1989
146
Hadden, J and Bromley, D. eds. The Handbook of Cults and Sects in America. Greenwich, CT: JAI Press, 1993
147
Bader Chris and A. Demaris. A test of the Stark-Bainbridge theory of affiliation with religious cults and sects.
Journal for the Scientific Study of Religion, 35, 285-303. (1996).
TURA N-SA M * YIL: 2011 * CĠL T: 3 * SAYI : 11 * YA Z 2011
TURAN STRATEJĠK ARAġTIRMALAR MERKEZĠ DERGĠSĠ
ww w.turansam.org
Konya/TÜRKĠYE
TURAN-SAM
74
3-
Ritzer G. Sociological Theory. New York, McGraw-Hill Companies,
1996.
4-
Stark R. and Bainbridge W. S. Of Churches, Sects, and Cults:
Preliminary Concepts for a Theory of Religious Movements Journal for the Scientific
Study of Religion 18, no 2: 117-33 (1979);
5-
Bader Chris and A. Demaris. A test of the Stark-Bainbridge theory of
affiliation with religious cults and sects. Journal for the Scientific Study of Religion,
35, 285-303. (1996).
6-
William Sims Bainbridge and Stark R. Cult formation:Three
compatible models. Sociological analysis 1979,40, 4:283-295;
7-
Hadden, J and Bromley, D. eds. The Handbook of Cults and Sects in
America. Greenwich, CT: JAI Press, 1993.
8-
Galanter, Marc M. (Editor). Cults and new religious movements: a
report of the committee on psychiatry and religion of the American Psychatric
Association. New York, 1989
Dostları ilə paylaş: |