1
Xülasə
Dünya getdikcə varlanır, sağlamlaşır, maariflənir, əlaqələr sürətlənir və insanlar daha çox yaşayır, lakin hələ
də dünyanın yarısı potensial olaraq qeyri-sabit vəziyyətdədir. Ərzaq qiymətləri artır, su səthi enir, korrupsiya və
mütəşəkkil cinayətkarlıq artır, həyat üçün tələb olunan ekoloji səviyyə azalır, borc və iqtisadi təhlükəsizlik artır,
iqlim dəyişikliyi davam edir, varlı və kasıb təbəqələr arasında olan uçurum təhlükəli şəkildə daha da genişlənir.
Aydın məsələdir ki, dünya bundan daha yaxşı ola bilər – ƏGƏR biz düzgün qərarlar qəbul etsək. İllər
ərzində günbəgün külli miqdarda səhv qərarların qəbul edilməsini, eləcə də qəbul edilməmiş düzgün qərarları
nəzərə alsanız, bizim hələ də inkişaf etməyimiz həqiqətən təqdirə layiqdir. Buna görə də, əgər biz fərdi, qrup,
millət və müəssisə halında öz qərarvermə bacarığımızı inkişaf etdirmiş olsaq, o zaman təəccüblü olsa da dünya
bugünkü vəziyyətindən daha da yaxşı ola bilərdi.
Hal-hazırda Soyuq Müharibə həqiqətən soyuq olduğu halda, insanların görə biləcəyi işlərə doğru dünyanın
çoxtərəfli, müsbət görüntüsünü nəzərə çarpacaq şəkildə yaratmaq zamanıdır. Mətbuat tərəfindən vurğulanan
sosial fərqləri nəzərə almadan, insanların bərabər olduğu və bir planetdə yaşaması barədə onların məlumatlılığı,
Haiti, Pakistan və Yaponiya üçün yardım, həmçinin insanların bir-biri ilə yaşaması və bir-biri ilə yaşamağa
öyrənmək ideyası, Ərəb dövlətlərində cərəyan edən demokratiya hərəkatı ilə həmrəylik; dünya əhalisinin
30%-nin internet ilə təmin olunduğu daimi qlobal rabitələr; həmçinin qlobal iqlim dəyişikliyi haqqında
məlumatlılığın artması kimi məsələlər hər kəsin həll etməli olduğu problemlərdir.
Əlli il əvvəl insanlar yoxsulluğun aradan qaldırılmasını idealist fantaziya və əbəs yerə sərf olunan pul itkisi
olduğu barədə mübahisə edirdilər; bu gün bəşəriyyət növbəti əlli il ərzində bu məqsədə nail olmaq üçün ən
yaxşı yollar müzakirə edir. İyirmi beş il bundan əvvəl insanlar III Nüvə Dünya Müharibəsində bəşəriyyətin
məhv olacağını düşünürdülər; bu gün insanlar hesab edirlər ki, gəlir və ya dünyagörüşündən asılı olmadan hər
kəsin İnternet vasitəsilə dünya biliklərinə yiyələnmək imkanı olmalıdır.
Gələcəyin Durumu 2011 xoşbəxt gələcək zəmanəti vermir. O, bir çox qorxulu kabusların peyda olması
imkanını əks etdirir, həmçinin onların hər biri üçün həm də çıxış yollarını göstərir. Əgər əhalinin sayında,
sərvətin tükənməsində, iqlim dəyişikliyində, terrorçuluq, mütəşəkkil cinayət və xəstəliklərdə hazırkı meyllər
artmış olsa və bu rəqəm növbəti 50-100 ili əhatə edərsə, bu qeyri-stabil dünyanı qəza nəticələri ilə təsəvvür
etmək asan olar. Əgər hazırkı meyllər gələcək internet, beynəlmiləl əməkdaşlıq, materialşünaslıq, alternativ
enerji, idrak elmi, dinlərarası dialoqlar, sintetik biologiya, və nano-texnologiya vasitəsilə özü-təşkilatlanmada
daha da artmış olsa və bu rəqəm növbəti 50-100 ili əhatə edərsə, hamımız üçün işləyən bir dünya təsəvvür
etmək asan olar.
Üzümüzə gələn bioloji inqilab sənaye və ya informasiya inqilabı ilə müqayisədə bəşəriyyəti daha dərindən
dəyişə bilər. Dünya yeni həyat formalarını yaratmaq üçün yazılı genetik kodların təsirləri ilə yetərli idrak
səviyyəsinə çatmamışdır. On üç il bundan əvvəl Google axtarışlarından asılı olan konsepsiya dünyaya heç
məlum da deyildi; bu gün isə biz bunu olduqca normal hesab edirik. On üç il bundan sonra dərman, ərzaq, su
və enerji üçün sintetik həyat formalarından istifadə olunması da olduqca normal ola bilər.
2011 G
ƏLƏCƏYİN
D
URUMU
2
Hesablayıcı biofizika tibbi diaqnostika və daha
çox fərdin dəqiq müalicəsini aparmaqla atomlar
arasında fiziki qüvvələrin simulyasiyasını yaratmaq
iqtidarındadır. Hesablayıcı biologiya konkret
xəstəliklər üçün mümkün müalicələrin sayını sürətlə
azaltmaq üçün kompüterə uyğun proqramlar yarada
bilər (hesablayıcı şəbəkə). Hesablayıcı vasitə 3D
təsvirlərinin yaxınlaşdırılması və uzaqlaşdırılması
zamanı piksel və voksel detallarına qeyri-adi imkan
yaradır. Hesablayıcı hazırlama dünyada mövcud
olan informasiya və kompüter modellərini, onların
işlənib hazırlanmasında səmərəliliyini sürətləndirmək
üçün birləşdirir. Bütün bu amillər elmin, tibbin və
mühəndisliyin təbiətini dəyişir və onların sürətlənməsi
Mur qanununa əlavə olunmuşdur, beləliklə də belə
qənaətə gəlmək olar ki, kompüterləşmiş hər nə varsa
bilik aləmində böyük sıçrayış yaradıb, sürətli inkişafı
davam etdirəcək. Tele-müalicə, tele-tədris və tele-hər
bir şey bəşəriyyəti, yaranmış ekoloji və bizim qlobal
problemlərimizin həlli üçün kompüterləşmiş hər bir
şeyi bir-biri ilə daha sıx birləşdirəcək.
Yaponiyada baş vermiş zəlzələlər, sunamilər və nüvə
fəlakətləri qlobal, milli və yerli sistemlərin davamlılığa
ehtiyacı olduğunu aşkar etdi – həmçinin gələcək
texnologiya və sosial yeniliklər və imkanları müəyyən
edərkən bu fəlakətlərə qarşı qabaqlayıcı tədbirlər
görməyə müəyyən hazırlıq səviyyəsində olmaq lazım
olduğunu aşkar etdi. Kollektiv zəka davamlılığa yaxın
olan bir konsepsiyadır – ola bilsin ki, bizə daha yaxşı
qərar qəbul etməyə kömək edən “növbəti böyük
hadisə”dir. (CD-də Fəsil 6-ya baxın)
Minilliyin Layihəsinin qlobal gələcəyi
araşdırdıqdan 15 il sonra, dünyanın öz problemlərinin
həlli üçün kifayət qədər ehtiyatlara sahib olduğu açıq
aydındır. Lakin aydın olmayan məqam dünyanın
daha yaxşı qərarı, daha sürətli zaman kəsimində verə
biləcəyi qabiliyyəti və real olaraq qlobal problemləri
həll etmək iqtidarında olub-olmamasıdır. Buna görə
də, dünya insan şəraitinin yaxşılaşdırılması və yaxud
artan mürəkkəblik və qlobal problemlərin miqyasını
azaltmaq üçün səy göstərmək seçimi qarşısındadır.
Yaxşı, bəs dünya hansı seçimi edəcək? Bu nə vaxt
müsbət nəticələnəcəkdir?
Minilliyin Layihəsinin
qlobal
Gələcəyin Durumu İndeksində istifadə olunan
28 göstəricinin tendensiyalarının nəzərdən keçirilməsi
daha vacib problemlərin həllində bəşəriyyətin fəaliyyəti
ilə bağlı hesab kartını təmin edir; Cədvəl 2 və Fiqur
1və 2-yə baxın.
Biz harada uğur qazanırıq
1. Təkmilləşdirilmiş su mənbəyi (istifadə edən əhalinin faizi)
2. Savadlılıq dərəcəsi, yetkin insanların ümumi sayı (15 və ondan yuxarı insanların faizi)
3. Məktəblər, qeydiyyatdan keçmiş, orta təhsil (ümumi faiz)
4. Adambaşına düşən yoxsulluq dərəcəsi gündəlik 1.25 Dollar (AQP) (əhali faizi) (aşağı- və orta-gəlirli ölkələr)
5. Əhali artımı (illik faiz) (azalma bəzi ölkələr üçün yaxşı hal, bəziləri üçün isə mənfi haldır)
6. ÜDM adambaşına (daimi 2000 ABŞ Dolları)
7. Həkimlər (1000 adam üzrə ) (səhiyyə işçilərini əvəzedicilər)
8. İnternet istifadəçiləri (1000 adam üzrə)
9. Uşaq ölümləri (1000 canlı doğuşda ölümlərin sayı)
10. Uzun ömürlülük (il)
11. Parlamentdəki qadınlar (bütün üzvlərin faizi)
12. Enerji istifadə vahidi üzrə ÜDM (neft ekvivalentinin sabit 2000 AQP Dollar hər kq üçün)
13. İri hərbi münaqişələrin sayı (ölüm halları >1000)
14. Qida çatışmazlığı (əhalinin faizi)
15. İÇV-in yayılması (15-49 yaşları əhatə edən əhalinin faizi)
16. Nüvə silahı olan və hazırlamağı planlaşdıran ölkələr (sayı)
17. Ümumi borc xidməti (ÜMG faizi) (aşağı və orta gəlirli ölkələr)
18. Elmi araşdırma və inkişaf xərcləri (milli büdcə faizi)
Biz harada itiririk
19. CO2 tullantıları
20. Qlobal səth temperatur anomaliyaları
21. Seçkilərdə səs verən insanlar (əhalinin faizi)
22. Korrupsiyanın səviyyəsi (15 ən böyük ölkə)
23. Terrorizm nəticəsində ölmüş və yaralanmış insanlar (sayı)
24. Qaçqınların sayı (100.000 ümumi əhali üzrə)
Qeyri-müəyyən sahələr
25. İşsizlik, ümumi (ümumi əmək qüvvəsinin faizi)
26. Qeyri-mədən yanacaq istehlakı (ümumi faizi)
27. Azad olan ölkələrdə əhali (ümumi qlobal əhalinin faizi)
28. Meşə (bütün torpaq sahəsinin faizi)
Cədvəl 2. Dünya hesabı kartı
X
ÜLASƏ
3
Fiqur 1-3-də bəzi məlumatlar qrafik təsvir məqsədləri üçün nizamlanmalı idi; həmin nizamlamalar
mötərizələrdə müvafiq yarlıqlarda göstərilir.
Beynəlxalq Delfi Paneli Fəsil 1-də
15 Qlobal
Çağırış üçün tərəqqi və ya tənəzzülün yüzlərlə
göstəricisini seçmişdir. Ən azı 20 illik etibarlı
tarixi məlumata malik göstəricilər seçilmiş,
mümkün olduğu zaman bu göstəricilər Beynəlxalq
Gələcək Modelində istifadə edilən dəyişikliklərə
uyğunlaşdırılmışdır. Cədvəl 3-də göstərilən 28
göstərici
Gələcəyin Durumu İndeksində 10 illik
layihələndirmə ilə inteqrasiya edilir. Hazırkı
nəşrin Fəsil 2 bölməsi CD-yə əlavə edilmiş Fəsil
2-də bütün təfərrüatların olmasına baxmayaraq
bu çalışmanın xülasəsini təqdim edir.
Gələcəyin
Durumu İndeksi ölkələr üçün hesablanmış və eyni
zamanda rabitə, səhiyyə, su, və bu kimi sektorlara da
tətbiq edilə bilər.
Fiqur 4-də
Gələcəyin Durumu İndeksi 2011
göstərir ki, dünyanın 10-illik gələcəyi mütəmadi
olaraq, daha da yaxşılaşır. Bir çox sahələrdə biz
müvəffəqiyyət qazanırıq, lakin İÇV-də azalmalar,
doyunca yeməmək, və borc kimi məsələlərdə
kifayət qədər sürətli müvəffəqiyyət qazana
bilmirik. Qeyri-müəyyənlik olan sahələr isə
ciddi problemləri özü ilə gətirir: işsizlik, mədən
yanacağının istehlakı, siyasi azadlıq və meşə örtüyü.
Bizim itirdiyimiz sahələrin bəziləri kifayət
qədər ciddi təsirlərə məruz qala bilər, buna misal
kimi korrupsiya, iqlim dəyişikliyi və terrorizmi
göstərmək olar. Hər halda, məlumatın bu seçimi
göstərdi ki, hesabda olan 10 il müddəti bu gün ilə
müqayisədə indidən daha yaxşı təsir bağışlayacaq.
Nəzərə alınacaq bəzi amillər
2011-ci il may ayında atmosferdəki CO2
394.35 milyonda hissələri, və bu 2 milyon il
ərzində ən yüksək göstərici olmuşdur. Hər bir
onillik, 1970-ci ildən bəri əvvəlki ilə müqayisədə
daha isti olmuşdur; 2010-cu il 2005-ci il ilə
birlikdə ən isti illər sayılmışdır. Dünya ən son İqlim
Dəyişikliyi üzrə Hökumətlərarası Panel (IPCC)
layihələşdirmələri ilə müqayisədə daha da istiləşir.
Hətta ən son qiymətləndirmələr, daimi buzlaqların
əriməsini nəzərə almasına baxmayaraq reallığı
azalda bilər.
BMT-nin Qida və Kənd Təsərrüfatı
Təşkilatının “Heyvandarlığın Uzun Kölgəsi”
(FAO’s Livestock’s Long Shadow) hesabatına görə,
ət sənayesi nəqliyyat sənayesi ilə müqayisədə daha
yüksək olan CO2 ekvivalentində ölçülən insan
ilə bağlı olan istixana qazlarının18%-ni əlavə edir.
Nəhəng təkrarsığorta şirkəti 2010-cu ildə 950
təbii fəlakətin 90%-in hava ilə əlaqədar olduğunu
və iqlim dəyişikliyi modelinin uyğun olduğunu
təsbit etdi; bu fəlakətlər 295.000 insanın həyatına
son qoymuş və təxminən 130 milyard dollar ziyan
dəymişdir.
Fiqur 2. Biz harada itiririk
Fiqur 3. Harada tendensiyalar aydın deyil
Fiqur 4. Gələcəyin Durumu2011
Fiqur 1. Biz harada uğur qazanırıq
2011 G
ƏLƏCƏYİN
D
URUMU
4
Bəşəriyyətin xammal hasilatı XX əsr ərzində 8
dəfə artmışdır. Bu gün bizim istehlakımız, yeniləşən
təbii sərvətlərin bərpa ediləcək təbiət ehtiyatı ilə
müqayisədə 50% daha çoxdur.
Növbəti 39 il ərzində dünya əhalisinin sayına
daha 2.3 milyard insan əlavə oluna bilər. 1804-cü
ildə dünyada 1 milyard əhali var idi; 1927-ci ildə bu
rəqəm 2 milyard; 1999-cu ildə 6 milyard; və bu gün
7 milyard təşkil edir. Çin bu gün planetin yaşıl-artan
nəhəngi olmağa çalışır. Çin bu qədər əhalinin yaşayış
standartlarını yüksəltməyə nail olmaq üçün çox
nəhəngdir. Çinlilər növbəti Beş İllik Plan üzrə (2011-
2015) “yaşıl artım” təşəbbüsləri üçün 600 milyard
dollar ayıracaqlar.
Bəzi insanlar güman edir ki, qlobal ekoloji sistemi
iqlim dəyişikliyi, çayların və göllərin quruması,
biomüxtəliflik itkisi, torpaq eroziyası, sahil boyu
ölü zonalar həmçinin qida zəncirindən səmərəli
istifadə etməyən əhalinin ucbatından məhv olur.
“Plan B 4.0” kitabında Lester Braun zənn edir ki,
ekosistemin qorunması naminə 2020-ci ilə qədər
80% CO2 tullantıları azalmalı, 2050-ci ilə qədər
əhali sayı 8 milyardı keçməməli, təbii ekoloji sistemlər
bərpa olunmalı və yoxsulluq aradan qaldırılmalıdır,
və o təklif edir ki, karbon istifadəsi ilə bağlı vergi
qaldırılmalı, gəlir vergiləri isə azaldılmalıdır.
Dünyanın ən böyük 100 iqtisadiyyatının
yarısı korporativ olduğundan, İqlim Dəyişmələri
üzrə Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Çərçivə
Konvensiyasının (UNFCCC) keçmiş icraçı
katibi mülahizə irəli sürür ki, siyasi liderlər biznes
cəmiyyətlərinə yaşıl iqtisadiyyata keçid zamanı daha
böyük üstünlük verməlidirlər.
Dünya üzrə azalan su təbəqəsi və davamlı şəkildə
idarə olunan su tükənməsinin artması bəzi insanları
“yüksək su” konsepsiyası ilə yanaşı “yüksək neft”
konsepsiyası ilə də tanış olmağa çağırdı. Mədən
suyu-mədən yanacağı: hər ikisi zirvə nöqtəsində
olacaq, bəs sonra nə olacaq? Hamburger hazırlamaq
üçün 2400 litr su lazımdır. 1990-cı ildən bəri əlavə
olaraq 1,3 milyard insan təmizlənmiş içməli sudan
istifadə etmək imkanı və 500 milyon insan isə daha
yaxşı sanitariya şəraitini əldə etmişdir. Hələ də 884
milyon insan bu gün (2009-cu ilə 900 milyondan
aşağı) təmiz su əldə edə bilmir və 2,6 milyon insan
təhlükəsiz sanitariya şəraitindən məhrumdur.
İnkişaf edən ölkələrdə bütün xəstələrin yarısı su
çatışmamazlığı ilə bağlı xəstəliklərə məruz qalırlar.
Məhsuldarlıq dərəcəsinin azalması və
uzunömürlülüyün artması, yaşlı nəsil insanlara
tələb olunan maliyyə vəsaitləri də azalacaq; təqaüdə
çıxma və sosial təbəqələrin konsepsiyası nəsillərarası
münaqişələrdən kənarlaşmaq üçün dəyişdirilməli
olacaqlar. 1950-ci ildə hər bir 65 yaşında və daha da
yaşlı hər bir şəxs üçün çalışan 12 şəxs, 2010-cu ilə
kimi 9, və 2050-ci ilə kimi bu rəqəm 4-ə enəcəkdir.
2050-ci ilə kimi dünyada yaş həddinə əsasən 150
milyon insan qala bilər. Beyin funksiyalarını və
qorunmasını təkmilləşdirmək istiqamətində beyin
tədqiqatı və tətbiqlərində əldə edilən nailiyyətlər
qeyri-sağlam uzun ömrün yerinə, sağlam uzun ömür
tətbiq etməyə şərait yarada bilər.
Ərzaq qiymətləri tarixdə ən yüksək həddə
çatmışdır və bu sahədə təsirli innovasiyalar kəşf
olunmasa, yaxud ərzaq istehlakında dəyişikliklər
olmasa, əhali artımı, yüksələn rifah (xüsusilə,
Hindistan və Çində), horizontal su axınının
tükənməsi, torpaq eroziyası, bioenerjilər üçün
taxıl və digər dənlərin yayındırılması, tarlaların
itirilməsi, azalan su təbəqələri və su hövzələri,
gübrə xərclərinin artması (yüksək neft qiymətləri),
bazar spekulyasiyaları, suyun kəndlərdən şəhərə
istiqamətləndirilməsi, ət istehlakının artması, qlobal
ərzaq ehtiyatlarının 25 illik aşağı düşməsi və iqlim
dəyişikliyi sayəsində quraqlıq və daşqınlar, su axınını
azaldan dağ buzlaqlarının əriməsi və nəhayət, duzlu
suyun tarlalara daxil olmasının əngəllənməsi kimi
səbəblərə görə istehlakda dəyişiklik və digər bu kimi
amillərin kombinasiyası nəticəsində ərzaq qiyməti
artımının davamlı olması gözlənilir. Duzlu su
təsərrüfatı, heyvan bəsləməklə təmiz ət əldə etmək,
məhsulun dəyərini azaltmaq üçün aqro-ekologiyanın
müxtəlif formaları və vegetarianlığın yayılması kimi
yeni baxışlar səmərəli olacaq.
Müsəlman ölkələrdə əhalinin təxminən 30%-i 15
və 29 yaşlar arasındadır. Onlardan əksəriyyəti işsiz
olan, uzun müddət sürən qədim iyerarxiyalardan
bezən və özlərini geridəqalmış hesab edən gənclərdir
ki, müasir dünyaya qoşulmağa can atırlar, onlar bütün
Şimali Afrika və Orta Asiyaya dəyişiklik gətirmişlər.
Bu demoqrafik nümunənin, davam edən sosial iğtişaş
və miqrasiya üçün yenilik və potensiala yol açan daha
bir nəsil üçün davam edəcəyi gözlənilir.
Ərəb Baharının Oyanışına yardımçı olan ictimai
KİV İnternetin hazırkı və gələcək formaları vasitəsilə
tam əlaqələndirilmiş dünyaya hər birinin mövcudluğu
barədə az da olsa xəbərdar olan sivilizasiyaların
mərkəzindən keçən tarixi keçidin bir hissəsidir. Ötən
illər ilə müqayisədə 2010-cu ildə internet vasitəsilə
daha çox məlumat yayılmış və kitab ilə müqayisədə
daha çox elektron yazıları Amazon tərəfindən
satılmışdır. Bəşəriyyət, insan əməyi ilə yaradılmış
ekologiya, qlobal hesablamalar, davamlı şüur və fərdi
xeyriyyəçilikdən mütəşəkkil cinayətə doğru insan
davranışının tam formasını əks etdirən texnologiyaya
çevrilir. Sivilizasiyanın yeni formaları dünyada
fikir, informasiya və texnologiyanın vəhdətindən
formalaşacaq.
X
ÜLASƏ
5
Hədsiz yoxsulluq şəraitində yaşayan insanların
sayı və faizi azalıb. Dünya iqtisadiyyatı əhalinin 1,2%
artımına qarşı 4,9% artmışdır; bunun nəticəsi kimi
dünyada adambaşına düşən ÜDM 3,7% artmışdır.
2005-2010-cu illər arasında 1 milyard əhalinin
yarısı hədsiz yoxsulluğa düçar olmuşdur (gündəlik
qazanc 1,25 dollara bərabərdir). Hazırda bu rəqəm
900 milyon və ya dünyanın 13%-ni təşkil edir.
Dünya Bankının proqnozlarına görə 2015-ci ilə kimi
(2005-ci ildə 1,37 milyarddan aşağı) 883 milyon
civarında azalma müşahidə olunacaq. BMT İnkişaf
Proqramının yeni Çoxölçülü Yoxsulluq İndeksi 1,75
milyard insanın yoxsul olduğu qənaətinə gəlmişdir.
Başqa sözlə, aşağı gəlirli ölkələr kimi təsnif edilən
ölkələrin sayının 66-dan 40-a kimi azalması müşahidə
olunmuşdur. Lakin bu ölkələr daxilində zəngin
və yoxsullar arasında boşluq getdikcə genişlənir.
“Forbes” jurnalına görə, BRHÇ (Braziliya, Rusiya,
Hindistan və Çin) birliyi 2011-ci il dünyanın 214
yeni milyarderindən 108-nin adını açıqlayıb. Hazırda,
dünyada ümumilikdə 1210 milyarder vardır, bunların
115 nəfəri Çin və 101 nəfəri isə Rusiya vətəndaşıdır.
Ərzaq, su və enerji qiymətini artıran amillər getdikcə
çoxalır; və bu amillər dünyada yoxsulluq problemini
aradan qaldırmaq üçün dəqiq hesablanmalıdır.
Dünya maliyyə böhranı Avropa ölkələrinin
borcları ilə Asiyaya güc tətbiq etməkdə davam edir,
bütün bunlara baxmayaraq, hələ də onların liderliyi
insanların birlikdə işləyəcəyi, gələcəyin çoxtərəfli
ümumi baxışlarını yaratmağa yardımçı olacağı
liderliyinə başlamamışdır. 2010-cu ildə Yaponiyanı
arxada qoyan Çin, dünyanın ikinci ən böyük
iqtisadiyyatına malikdir, və ABŞ-ın bütün əhalisi
ilə müqayisədə İnternet istifadəçilərinə sahibdir.
2030-cu ilə kimi Hindistan əhalinin sayına görə
Çini arxada qoyacağı proqnozlaşdırılır. Bu iki hesab
əsasında insanların təxminən 40%-i ilə birlikdə bu say,
dünya iqtisadiyyatının artımı üçün aparıcı qüvvəyə
çevrilməkdədir.
Dünya səhiyyəsi inkişaf edir, xəstəlik halları
halları azalır və insanlar daha çox yaşayır, lakin
hələ də köhnə problemlər qalmaqdadır və gələcək
təhlükələr öz ciddiliyini saxlayıb. 2011-ci il ərzində
6 güclü epidemiya baş vermişdir. Ən təhlükəlisi bir
çox dərman vasitələrinə müqavimət göstərən fərqli
bakteriya yaradan NDM-1 (Yeni Dehlidən metallo-
beta-laktamaza) fermentidir. Yeni İÇV-ə yoluxma
ötən 19 il ilə müqayisədə 19% azalmışdır; anti-virus
dərmanlarının orta qiyməti aşağı gəlirli ölkələrdə illik
olaraq 137 dollara enmiş; və anti-virus terapiyasına
ehtiyacı olan 9,7 milyon insanın 45%-i bu terapiyanı
2010-cu ilə kimi qəbul etmişdir. Hələ də, müalicəyə
başlayan hər bir insan 2 yeni İÇV infeksiyasına düçar
olur. 5 yaşına qədər qızdırmalı uşaqların 30%-dən
çoxu 1990-cı illə müqayisədə 2010-cu ildə vəfat
etmişdir, və yoluxucu xəstəliklərdən ölən insanların
ümumi sayı 1998-ci ildəki 25%-ə nisbətən 2010-cu
ildə 16%-ə enmişdir. Uzunömürlülük artır, səhiyyə
xərcləri çoxalır və səhiyyə işçilərinin məhdud sayı
artmaqdadır, bioçip sensorları və internet ekspert
sistemlərin köməyi sayəsində telefon vasitəsilə
müalicə və özünə diaqnoz təyin etmələr mühüm
dərəcədə vacibdir.
Sintetik biologiyada, DNT elektron poçt
sifarişində, gələcək stolüstü molekulu və əczaçılıq
istehsalında olan irəliləyişlər bir gün bəzilərinə bioloji
kütləvi qırğın silahlarını hazırlamaq və yaymaq
imkanı verə bilər. Bunun qarşısını almaq məqsədilə,
kütləvi ölüm üçün bu texnologiyalardan istifadə
etməyə meylli olan insanların sayını azaltmaq üçün
insanın inkişafı və sosial məşğuliyyətdə əldə edilən
irəliləyişlər ilə yanaşı ictimai sahələrdə molekulyar
dəyişiklikləri təsbit etmək üçün sensorlarda olan
irəliləyişlərə də ehtiyac duyulacaq.
Digər yaralı yerimiz informasiya probleminin
yaranması və kiber müharibəsi təhlükəsidir.
Hökumətlər və hərbi podratçılar özlərini digər
dövlətlər və onların tərəfdarlarından qorumaq
üçün intellektual silah rəqabətinə girmişlər. Çünki
cəmiyyətin həyat sistemi indi internetdən asılıdır,
kiber silahları əslində kütləvi qırğın silahı kimi
düşünülə bilər.
Bununla da, qədim dövrlərə xas olan
müharibələrin sayı ötən 2 onilliklə müqayisədə
azalmışdır, mədəniyyətlərarası dialoqlar artmaqdadır
və ölkələrarası münaqişələr əsasən beynəlxalq
konvensiyalar ilə həll edilir. Bu gün il ərzində
dünyada 1000 ölüm halı ilə 10 münaqişə mövcuddur
(bu göstərici ötən 14 il ilə müqayisədə aşağıdır):
Əfqanıstan, İraq, Somali, Yəmən, şimali-qərbi
Pakistan, Hindistanda Naksalitlər, Meksika kartelləri,
həmçinin Sudan və Liviya da beynəlxalq ekstremizm
kimi təsnif edilir. Çin, Hindistan və Pakistan
nüvə silahlarının sayını azaltmasına baxmayaraq,
ABŞ və Rusiya silahların sayını azaldır. Amerika
Alimlər İttifaqının fikrincə, 2011-ci il fevral ayında
dünyada 22000 nüvə başlıqları var idi, bunların
2.000 ədədi ABŞ və Rusiya tərəfindən istifadəyə
hazırdır. Nüvədən-azad zonaların və ərazilərin
artmasına baxmayaraq, qeyri-stabil ölkələrin sayı
2006-2011-ci illər ərzində 28-dən 37-yə çatmışdır.
Mərkəzi Amerika ölkələrinin çoxu digər dövlətlər ilə
2011 G
ƏLƏCƏYİN
D
URUMU
6
müqayisədə mütəşəkkil cinayətkarlıqla mübarizədə
uğursuzluq yaşayır. Sosial qeyri-stabillik və gələcək
münaqişələrin artması ilə QİÇS-ə yoluxanların 13
milyondan yuxarı olması və işsiz gənclərin sayının
sürətlə artması ilə bərabər Afrika əhalisinin sayının
2050-ci ilə kimi ikiqat artacağı gözlənilir.
Yəmən dövlətinin gözlənilən dağılması Somali
sahillərində neft piratlığının artması ilə nəticələnə
bilər. Beynəlxalq ticarətin 90%-i dəniz vasitəsi ilə nəql
olunur; gəmilərə qarşı piratlıq və silahlı soyğunçuluq
halları BMT-nin Beynəlxalq Dəniz Təşkilatına görə
2009-cu ildə 406 fakt qeydə alınmışdırsa 2010-cu il
ilə müqayisədə bu rəqəm 489 olmuşdur.
2035-ci ilə kimi tələbatda proqnozlaşdırılan 40-
50% artımı qarşılamaq üçün hazırda dünyada mədən
yanacaqlarına alternativ olaraq həyata keçirilən
yatırımlar sürətlə artmaqdadır. Çin 51 milyard
dollar məbləğində 2010-cu il büdcəsi ilə “aşağı-
karbon enerjisi” layihəsində ən böyük yatırımçıya
çevrilmişdir. Tri Mayl Aylend, Çernobıl və indi
Yaponiyada baş verən Fukusima nüvə fəlakəti bu
sənayenin gələcək inkişafını şübhə altına qoymuşdur
və həmçinin bu fəlakət Yaponiya və Avropada nüvə
əleyhinə hərəkatı daha da gücləndirmişdir.
Texnologiya və davranış dəyişikliyində başlıca
nailiyyətləri nəzərə almasaq, 2050-ci ildə dünya
enerjisinin əksər hissəsini mədən yanacaqları təşkil
edəcək. Buna görə də, iqlim dəyişikliyini azaltmaq
üçün geniş miqyaslı karbon əldə etmək və onun
yenidən istifadəsi prioritet məsələ olmalıdır.
Enerjinin səmərəliyi, mühafizəsi, elektrik avtomobil,
telefon ilə iş və azadılmış ət istehlakı enerji istixana
qazlarının istehsalını azaltmaq üçün qısamüddətli
yoldur. Dünyada maşın istehsalçıları bütün hibrid və
elektrik maşınlarında aşağı qiymətə malik ştepselləri
istehsal etməkdə rəqabətə girirlər. Mühəndislik
şirkətləri sement üçün karbonatlar və balıq məhsulu
və bioenerjilər üçün yosunlar becərmək məqsədilə
kömür elektrik stansiyalarından CO2 tullantılarını
necə əldə etməyin yollarını axtarırlar. Çin uzun
mübarizə, enerji, xərclər və yol tıxaclarını azaltmaq
üçün telefon ilə iş proqramlarını tədqiq edir.
Qadınların səlahiyyətlərinin artması ötən əsr
boyunca sosial təkamülün ən güclü amillərindən
biri olmuşdur və çoxları hesab edir ki, bu Fəsil
1-də göstərilən qlobal çağırışlar üçün ən səmərəli
strategiyadır. XX əsrin başlanğıcında yalnız iki ölkədə
qadınlara səs vermək hüququ verilmişdir; bu gün,
sözün əsl mənasında, qadınlar üçün bütün dünyada
səsvermə hüququ mövcuddur, dünya üzrə qadın
seçicilərin orta nisbəti 19,2%-ə çatmışdır və 20-dən
çox ölkədə ölkə və ya hökumətin idarəçiliyi qadınlara
həvalə olunmuşdur. Patriarxal qurumlar böyük etiraz
ilə qarşılanır və cinsi bərabərliyə yönələn hərəkat
qarşısıalınmazdır.
Dünyanın transmilli mütəşəkkil cinayət
təhlükəsinə qarşı ayıq olmasına baxmayaraq, qlobal
strategiyanın bu təhlükənin qəbul olunmadığını
iddia etdiyi halda, bu problem hələ də böyüməkdə
davam edir. 300 milyard-1 trilyon dollar civarında
olan saxtakarlıq və əqli mülkiyyət piratlığı ilə qeyri-
qanuni ticarət dövriyyəsi dünyada illik olaraq 1,6
trilyon dollar civarında qiymətləndirilir, həmçinin bu
rəqəm qlobal narkotika ticarətdə 404 milyard dollar,
ekoloji dəyəri olan məhsulların ticarət dövriyyəsi 63
milyard dollar, insan alveri və fahişəlik 220 milyard
dollar, qaçaqmalçılıq 94 milyard dollar, silah alveri
12 milyard dollar, eləcə də kiber cinayətkarlıq gəlir
itkisində milyardlarla pul təşkil edir.
Dünya Bankının qiymətləndirmələrinə görə, illik
olaraq ödənilən rüşvətdə 1 trilyon dollarlıq zorakılıq
və ya mütəşəkkil cinayətin, və ya 1,5-6,5 trilyon
dollarlıq yuyulmuş pulların bir hissəsi bu rəqəmlərə
daxil edilmir. Bunun nəticəsi olaraq, ümumi gəlir
dünyada bütün hərbi büdcələrdən təxminən 2 dəfə
böyük olmaqla 2-3 trilyon dollar təşkil edə bilər.
Dünyada hər şeyin mürəkkəbliyinin kəskin
artması insanları kompüterlərə daha çox etibar
etməyə məcbur edir. 1997-ci ildə İBM (Beynəlxalq
Biznes Maşınları Korporasiyası) Deep Blue (Şahmat
Oynayan Kompüter) inkişaf etdirərək dünya
şahmat çempionuna qalib gəldi. 2011-ci ildə isə
Vatson kompüteri televiziya Bilik Viktorinasının
çempionlarına qalib gəldi. Daha sonra kim olacaq?
Gördüyümüz kimi, bioloji cəhətdən müstəqil olan
sinir sistemi qərarlar qəbul edir, belə ki, kompüter
sistemləri də bəşəriyyət üçün günbəgün sayı artan
qərarlar qəbul edir.
Elmi tərəqqinin sürətlənməsi bəşəriyyət üçün
perspektivləri əsaslı şəkildə dəyişmiş və dünyəvi
biliklərə yiyələnmə prosesi davam edir. Murun
Qanununda qeyd olunan kompüter gücünün daha
da inkişaf etməsi və qiymətinin düşməsi kütləvi
kompüter üçün “İntel” tərəfindən təqdim olunmuş ilk
üç-ölçülü kompüter mikrosxemi ilə davam edir. Hal-
hazırda, Çin hər saniyədə 2,5 petaflop tənzimləyən
“Tianhe-1” modeli ilə ən sürətli kompüter üzrə
rekorda imza atmışdır; növbəti ildə hazırlanacaq İBM
Mira (Beynəlxalq Biznes Maşınları Korporasiyası) 4
dəfə bundan sürətli olacaq.
Dəyişikliyin sürətlənməsinin etik təkamülün şərti
vasitələri xaricində artması mümkündürmü? Başqası
bu məsələnin çətin olduğu qənaətinə gələndən
sonra bizim bir dəyişiklik kimi nəyin doğru və yanlış
olmasını başa düşməyə zamanımız olacaqmı? Misal
üçün, özümüzü klonlaşdırmaq və ya dinozavrları
geri qaytarmaq, yaxud sintetik biologiyadan yeni
həyat formaları yaratmaq etik qaydalara nə dərəcədə
X
ÜLASƏ
7
sığır? Bu məsələlər əsla uzaq gələcəyə aid deyil;
bunların üzərində artıq bu gün, bizim zamanda
işlər aparılır. Elm və texnologiyanın inanılmaz
nailiyyətlərinə baxmayaraq, davam edən sürətlənmə
və qloballaşmadan qaynaqlanan gələcək risklərin
proqnozlaşdırılması və dəyərləndirilməsinə ehtiyac
vardır.
Eyni zamanda, yeni texnologiyalar bir çox
insanlar üçün əvvəlki zamanla müqayisədə daha
sürətli addımlar ilə daha çox xeyir gətirə bilər. Ayrı-
ayrı fərdlər dünyada spesifik etik məsəllər ilə bağlı
tədbirlər görmək üçün İnternet vasitəsi ilə qrup
yaratmaq təşəbbüsündə olurlar. Yeni KİV, bloqlar,
mobil telefon kameraları, etika komissiyaları və
QHT-lər rüşeymli qlobal düşüncəni yaratmaqla
qeyri-etik qərarları, korrupsiyaya düçar olmuş
təcrübələri aşkar edirlər. Bizim uğursuzluğumuz
qlobal maliyyə böhranı və baş verən geriləmələr,
işsizliyin hökm sürməsi və varlı-yoxsul təbəqə
arasında fərqin genişlənməsinə öz töhfəsini verən
biznes dünyasının daxilinə etik düşüncələrin tətbiq
edilməməsindədir.
Misir 2020
Bütün dünya Misir İnqilabını alqışladı, lakin indi
hamını bundan sonra baş verəcəklər maraqlandırır.
Kiber fəza, beynəlxalq həmrəylik və dünyanın
sürətlə dəyişməsinin oynadığı rolu nəzərə alaraq,
Misir XXI əsrdə demokratiyanın ilk yeni formasını
kəşf edə biləcəkmi? Qeyri-mərkəzləşdirilmiş yerli
iqtisadi sistem ilə mərkəzdən nəzarət olunan siyasi
sistemə çevriləcəkmi? Və yaxud, mövcud yoxsulluq,
su, təhsil və xalqın sağlamlıq kimi problemlərə
diqqətin ayrılması, milli kollektiv zəka sistemi
vasitəsilə yeni baxışları daimi olaraq müəyyən etmək
üçün İnternet imkanından istifadə edən iştirakçı
demokratiyanı yaradacaqmı? Ərəb Baharının Oyanışı
müasirləşmə ilə qərbləşməni ayırd edən Ərəb və
İslam mədəniyyətinin intibahına nə dərəcədə stimul
olmasını hələ görəcəyik.
Minilliyin Layihəsinin
Misir bölməsi Misir Ərəb Gələcəyinin Tədqiqatı
Assosiasiyası əməkdaşlıq etdiyi ortaqları ilə birlikdə
Misirin gələcəyi haqqında Real-Time Delphi
proqramını yaratdılar. Alınan nəticələrin bəzi
nümunələri Fəsil 3-də, tam versiyası isə CD-də əks
etdirilir.
Gələcək İncəsənət, KİV və Əyləncə
Sürətlə biliyini artıran, dəyişən və sıxlaşan dünyada
biliyin yüksək sürətli artımı bizə dərk etməyin qeyri-
mümkün olduğu məqamları bilmək imkanı yaradır.
Eyni zamanda, ciddi məsələlərə ciddi diqqətin
verilməsinin daha az maraq yaratdığı mənasız
xəbərlərdən agah oluruq və bu da bizim üçün sadəcə
vaxt itkisinə çevrilir. Bəşəriyyətin yaxşı gələcəyə sahib
olacağına inanmaq üçün nəyi bilməyimizin vacib
olmasını necə öyrənə bilərik? Ənənəvi olaraq dünya,
təhsil sistemləri, incəsənət, KİV və əyləncə vasitəsilə
bir çox biliklərə yiyələnir – və indi dünya rabitə və
əyləncə texnologiyalarının yenilikləri ilə tanış olur,
biz daim inkişaf edən çatdırılma sisteminin hər hansı
sayı üzrə barmaqlarımızın ucu ilə toxunaraq daha çox
məlumat əldə edir və mətbuat ilə tanış oluruq.
Bu gün Avropa operası kimi tanıdığımız
fenomen XVI əsrdə “beyin mərkəzi” rolunu oynayan
“Florentina Kamerata” Cəmiyyəti tərəfindən
yaradılmışdı, və onlardan ibrət alaraq,
Minilliyin
Layihəsi İncəsənət və Mətbuat Bölməsini yaratdı.
Həmin Bölmə gələcək elementləri təklif etmək
və müzakirə etmək, və ya incəsənət, mətbuat və
əyləncənin gələcəyini sağlam şəkildə qurmaq
üçün dünyada futuristik rəssamlar, media və
əyləncə üzrə peşəkarlar və yenilikçiləri dəvət etdi.
İnternetdə bir ay aparılan müzakirədən sonra 34
element seçilmiş və İnternetdə Real-Time Delphi
proqramına beynəlxalq dəyərləndirmə məqsədi ilə
daxil edilmişdir. Yazıçılar, rejissorlar, ifaçılıq sənət
xadimləri, incəsənət və mətbuat təlimçiləri, əyləncə,
oyun və rabitə sistemlərində fəaliyyət göstərən digər
peşəkarlar dünyada öz biliklərini bölüşmək üçün
Minilliyin Layihəsinin 40 Bölməsi tərəfindən təyin
edilmişdir. İştirakçıların qərəzsiz baxışlarına əsasən,
2011 G
ƏLƏCƏYİN
D
URUMU
8
gələcəkdə incəsənət, mətbuat və əyləncə onların yeni
auditoriya ilə məşğul olan mobil smart telefonların
gələcək versiyaları ilə tənzimlənən reallığı gücləndirən
holoqrafik telefon vasitəsi ilə tele-təqdimat və
interaktiv iştirak qlobal xarakter alacaqdır. Alınmış
nəticə üçün Fəsil 4-ə baxın.
Latın Amerikası 2030
2010-2030-cu illərdə Latın Amerikasının bir
çox ölkələri müstəqilliklərinin 200-illiyini qeyd
edəcəklər. Regiondakı əksər ölkələr XIX əsrin
əvvəllərində I Napoleon tərəfindən Portuqaliya və
İspaniyanın Fransa tərəfindən işğalına müvafiq olaraq
müstəqilliklərini qazanmışlar. Bu ölkələr özlərinin ilk
iki əsrlik tarixlərinə geriyə nəzər saldığı halda, Latın
Amerikasının gələcəyi ilə bağlı imkanları təhlil etmək
məqsədəuyğun göründü.
Latın Amerikasında yaradılmış Layihə
Bölmələrinin rəhbərləri 552 savadlı fərdlərin
qərarlarını və növbəti 20 il ərzində Latın
Amerikasında baş verəcək hadisələrin təsirlərini
və region üçün vacib olan dəyişikliklərin potensial
gedişatı haqqında topladığı məlumatı Real-Delphi
proqramına daxil etmişdir.
4 ssenarini qurmaq üçün nəticələr Latın Amerikası
Bölmələrinin 4 komandası tərəfindən istifadə
olunmuşdur:
– “Mañana” bu gün: Latın Amerikasının
Uğuru;
– Texnologiya İdeologiya timsalında: inananlar
və inanmayanlar;
– Region alov içindədir: Bu hesabat
SİRRLİDİR; və
– Şəbəkə: Ölüm və Təkrarən Yaranma.
Həmin 4 ssenarilərin qaralaması rəylər toplamaq
məqsədi ilə Real-Time Delphi proqramı vasitəsilə
bölüşdürülmüşdür. Ssenarilər yenidən təzələnmiş
və Fəsil 5-də təqdim edilmişdir. Ssenarilərin son
versiyasına qədər bütün bu tədqiqatların tam
təfərrüatları CD-də təqdim olunub. 4 ssenarinin
hamısı Latın Amerikasının gələcəyi ilə bağlı imkanları
və təhlükələri dərk etmək üçün ən etibarlı mənbədir.
Ekologiyanın Mühafizəsi
Münaqişə və ekologiyanın tənəzzülü hər birimiz
üçün aktual mövzu olduğundan ekologiyanın
mühafizəsi, müdafiə və geosiyasi paradiqmaları
dəyişməklə hazırda milli və beynəlxalq agentliklərin
gündəliyində duran ən vacib məsələlərindəndir.
Ənənəvi milli-mərkəzi təhlükəsizliyə ayrılan diqqət,
geosiyasi dəyişikliklər, iqlim dəyişikliyinin səmərəliyi,
ekologiya və enerji təhlükəsizliyi və artan qlobal
qarşılıqlı asılılıq ilə qlobal formada daha da genişlənir.
Minilliyin Layihəsi həyata dəstək naminə ekoloji
mühafizəni canlı həyat kimi 3 element vasitəsi
ilə müəyyən edir: ekologiyaya ziyan verə biləcək
hərbi müdaxilənin qarşısının alınması və ya onun
dağıntılarının aradan qaldırılması; ekologiya ilə bağlı
münaqişələrin qarşısını almaq və ya ona müvafiq
cavab vermək; və yüksək mənəvi dəyər kəsb elədiyinə
görə ekologiyanı mühafizə etmək.
Fəsil 6 bu açıqlama ətrafında son hadisələr və
təşkil edilən ekoloji mühafizə ilə əlaqədar yaranan
məsələlərin xülasəsini təqdim edir. Ötən bir neçə il
ərzində, ABŞ Ordusu Ekologiya Siyasəti İnstitutunun
dəstəyi ilə
Minilliyin Layihəsi potensial təhlükəsizlik
və ya təsirlər ilə bağlı ekoloji məsələləri üzrə aylıq
hesabatları təqdim etmək üçün müxtəlif mənbələri
diqqətlə nəzərdən keçirmişdir.
Keçən il ərzində 300-dən artıq maddə və 2002-
ci il avqust ayında isə bu iş başlayandan bəri 2500
maddə müəyyən edilmişdir. Maddələrin tam
mətni və onların mənbələri həmçinin ekologiya
təhlükəsizlik ilə əlaqədar Minilliyin Layihəsinin
digər tədqiqatları CD-də Fəsil 9-a daxil edilmiş və
bu barədə həmçinin Minilliyin Layihəsinin İnternet
Saytı www.millenium-project.org vasitəsilə məlumat
ala bilərsiniz.
Gələcəyin Durumu 2011 bir neçə qısa mülahizələr ilə bitir. Oxucular öz mülahizələrini bölüşmək üçün
mp-public@mp.cim3.net (www.millenium-project.org/millennium/mp-public.html saytına daxil olduqdan
sonra), həmçinin Linkedln üzrə
Minilliyin Layihəsi, və ya Twitter@Millennium Proj. ünvanından istifadə edə
bilərlər.
X
ÜLASƏ
9
Bu ilin
Gələcəyin Durumu, dünya və onun gələcəyi
barədə düşünən insanlar üçün fövqəladə və zəngin
məlumat toplusudur. Sağlam demokratiyaların lazımi
məlumata ehtiyacı olduğundan və demokratiyanın
getdikcə daha da qloballaşmasını nəzərə alaraq,
ictimaiyyət bu tendensiyanı qorumaq üçün qlobal
şəkildə müvafiq məlumata ehtiyac duyacaq. Ümid
edirik ki,
Gələcəyin Durumu illik hesabatı həmin
məlumatı təmin etmək üçün yardımçı olacaq. Bu
kitab
Minilliyin Layihəsi təşkilatının 15-ci ilinə
təsadüf edir, və siyasi rəhbərlərə, düşüncə liderlərinə,
eləcə də ümidsizliyə, kor inam və cahil biganəliyə
qarşı mübarizə aparan təlimçilərə, və həmçinin
bəşəriyyət üçün perspektivləri təkmilləşdirməyə
yönələn cəhdlərin tez-tez qarşısını alan münasibətlərə
yardımçı olacaqdır.
Dostları ilə paylaş: |