uoT 330.8:330:336.76 (479.24)
Azərbaycanda birjaların yaranması və
fəaliyyət göstərməsinin tarixi-iqtisadi
aspektləri
Xülasə
Tədqiqatın məqsədi: Azərbaycanda birja təsisatlarının genezisi və institusional
tarixinə dair faktların tədqiqi.
Tədqiqatın metodologiyası: retrospektiv və müqayisəli təhlil, sintez və deduksiya
metodları.
Tədqiqatın nəticəsi: Azərbaycanda 1886-1930-cu illərdə birjaların yaranışı və
fəaliyyəti tarixi-iqtisadi aspektdən qiymətləndirilməsi.
Tədqiqatın məhdudiyyətləri: Bunlar tədqiqat obyektinin spesifikliyi, elmi infor-
masiyanın əldə olunması və tarixi faktların müqayisəli təhlil olunması imkanları ilə
əlaqədardır.
Tədqiqatın əhəmiyyəti: respublikamızda birja təsisatlarının fəaliyyətinin təkmil-
ləşdirilməsi ilə əlaqədar daha optimal mexanizmlərinin işlənilib hazırlanmasında
tarixi təcrübədən yaralanma imkanı verməsi.
Tədqiqatın orijinallığı və elmi yeniliyi: tədqiq edilən problem, müəyyən edilən
bir çox faktların ilk dəfə olaraq elmi dövriyyəyə çıxarılması.
açar sözlər: Azərbaycan iqtisadiyyatı, birjalar, fond birjası, əmtəə birjası, top-
dansatış ticarət
1. Giriş
Müasir anlamda birjalar - təşkil olunmuş, müntəzəm fəaliyyət göstərən, qiymətli
kağızlarla (fond), standart və nümunələri əsasında əmtəələrin topdansatış ticarəti,
müxtəlif valyutalarla ticarət müqavilələri bağlanılan zaman tələb və təklifə əsasən
AZƏrbAYCANIN VerGİ JUrNALI. 5/2012.
129
İQTİSADİ TARİX
səh.129-142
səməndərov seyfəddin sabir oğlu*
iqtisad elmləri üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
* AMEA, İqtisadiyyat İnstitutu. AZ 1143. Bakı ş., Hüseyn Cavid pr., 31.
seyfeddinsamandarov@mail.ru
PDF processed with CutePDF evaluation edition
www.CutePDF.com
müəyyən olunmuş rəsmi qiymətlərlə ticarətdir. Birjalar qiymət və sistemlərin yaran-
masına birbaşa təsir edən institusional subyekt kimi öz əhəmiyyətinə görə banklar
və bank sistemindən geridə qalmır. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində dövriyyə sferasının
əsas elementlərindən biri də birjalardır. Birjalar müstəqil kommersiya fəaliyyəti növü
kimi xüsusi qaydalar üzrə əmtəələrin məqsədyönlü ticarət formasıdır.
Azərbaycanda ilk birja 1886-cı ildə yaranmış və birja təsisatlarının birinci dünya
müharibəsi, daha sonra hərbi kommunizm siyasəti ilə əlaqədar fəaliyyəti bir neçə il
ərzində dayandırılsa da 1922-1930-cu illərdə birjalar yenidən fəaliyyət göstərmişlər.
Göründüyü kimi, tədqiq edilən dövr ərzində birja təsisatlarının fəaliyyəti təxmini
olaraq yarım əsirlik bir dövrün spesifik xüsusiyyətlərini özündə əks etdirir və bu il-
lərin institusional təcrübəsi müəyyən əhəmiyyət kəsb edir. Çünki nəzərə alsaq ki,
birjalar. eyni zamanda, vergi subyekti, birja gəlirləri isə vergi obyekti kimi çıxış edir,
bu zaman birja təsisatlarına daha anlamlı rakurslardan baxmaq mümkündür. Yəni,
qeyd etmək lazımdır ki, birja praktikasında hər hansı biznes və kommersiya
fəaliyyətində mənfəət məcmusu, əsas fondların və digər birja obyektlərinin real-
laşdırılmasından əldə olunan mənfəət, həyata keçirilən birja əməliyyatlarından əldə
edilən gəlirlər vergi obyekti kimi çıxış edirdi. Vergi obyektləri kimi qiymətli kağız -
lardan (səhm, istiqraz, sertifikat və s.) əldə edilən gəlir faizləri də çıxış edir.
Bütünlükdə, birjalar vergi ödəyicisi kimi maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətləri ilə əlaqə-
dar hesabat materialları hazırlamalı, həmin materialların mövcud qanunvericilikdə
nəzərdə tutulmuş müəyyən müddət ərzində saxlanılmasının təmin etməli, dövlətin
vergi işinə nəzarət edən müvafiq instansiyaların birjaların üzərinə düşən öhdəliklərin
yerinə yetirilməsinə nəzarət işinə şərait yaratmalı idilər.
Sonrakı illərdə sovet iqtisadi idarəetmə praktikasında birja təsisatlarından istifadə
olunmayıb.
Müstəqillik illərində Azərbaycanda birjalar yenidən yaranmış, hal hazırda respub-
likamızda Bakı Fond Birjasi (BSE), 2) BBVB - Bakı Banklararası Valyuta Birjası,
3) Respublika Əmtəə Birjasi, 4) Respublika Xammal və Əmtəə Birjasi, 5) Əmək
Birjasi təsis olunaraq fəaliyyət göstərməkdədir. Göründüyü kimi, bu gün Azərbaycan
Respublikasında birjaların müxtəlif növləri fəaliyyət göstərir. Lakin həmin birja tə-
sisatların bazar iqtisadiyyatının əhəmiyyətli elementi kimi respublikamızda fəaliyyət
göstərmələri üçün birinci növbədə birja praktikası zamanı toplanılmış təcrübələrdən
yararlanmağa ehtiyac vardır. Bir tərəfdən bu gün dünyanın aparıcı dövlətlərində birja
praktikası sahəsində təcrübənin öyrənilməsinə ehtiyac varsa, digər tərəfdən bununla
yanaşı respublikanın özündə birja təsisatlarının genezisi və institusional tarixi ilə
əlaqədar gerçəkliklərin nəzərdən keçirilməsi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.
2. XıX əsrin sonları və XX əsrin əvvəllərində birjalar
Azərbaycanda topdansatış ticarət praktikası, dünya və regional ticarətdə böyük
rol oynayan ticarət və yarmarkaların yaranması tarixi son antik və erkən feodalizm
s.səməndərov . Azərbaycanda birjaların yaranması və fəaliyyət göstərməsinin tarixi-iqtisadi aspektləri
130
dövrünə gedib çıxır. Lakin Azərbaycanın, eyni zamanda, dövrün fövqəl güclərinin
maraq və təsir dairəsində olması, müəyyən mənada, yadelli istilaları və dağıdıcı
müharibələr sözügedən institusional obyektlərin bazasında topdansatış ticarət for-
masının daha mütəşəkkil formalarının ölkəmizdə bir qədər erkən dövrlərdə bərqərar
olması prosesinə neqativ təsir göstərmişdir. Konkret olaraq, Azərbaycan ərazisində
yaranan ilk birja kimi 1886-cı ildən yaradılan Bakı Birjasının adı çəkilir. Bu baxım-
dan da qeyd olunmalıdır ki, Azərbaycanda birjalar sahəsində institusional tarixi
təcrübənin əsasını Rus imperiyası zamanındakı birja reallıqları təşkil edir.
İnqilabdan əvvəl Rusiyada ilk əmtəə və veksel birjası 1703-cü ildə Peterburqda
açılmışdı. Rusiya birjalarının əksəriyyəti XIX əsrin II yarısında təşkil olunmuşdur
və artıq Birinci Dünya Müharibəsi ərəfəsində birjaların sayı 114-ə çatmışdı. I Dünya
müharibəsinin əvvəllərində birjalar rəsmən bağlanmışdı [1, II c., s. 181].
Rusiya imperiyasında birjalar içərisində aparıcı yer Peterburq birjasına məxsus
idi. Əyalətdəki birjalarda Peterburq birjasına əsasən öz işlərini qururdular. Qeyd
edildiyi kimi, Bakı Əmtəə Birjası 1886-cı ildə yaradılmış və 1887-ci ildən öz işinə
başlamışdır [6, s. 19].
Daha sonra diqqəti XX əsrin əvvəllərində Peterburq Fond birjasında qiymətlərin
təyin olunması ilə əlaqədar dərc olunan materiallar cəlb edir. Sözügedən materiallar
rəsmi birja bülletenlərində, “Sankt-Peterburq birjasında rəsmi veksel və fond
kotirovkası”nda öz əksini tapan materiallar idi. Peterburq birjasında “Bakı neft
cəmiyyətinin” səhmləri, “Nobel qardaşlarının neft istehsalı cəmiyyətinin hissələri,
“Xəzər neft sənayesi və ticarət cəmiyyətləri şirkətinin”, “A.İ.Mantaşev və К” səhm-
ləri qiymətli səhmlər idi. Bakı neft cəmiyyətinin səhmləri qiymətli kağızlar bazarında
ən çox əməliyyatlar aparılan sənədlər kimi də diqqəti cəlb edir. Ümumiyyətlə, Bakı
neft cəmiyyəti 1874-cü ildə yaradılmış, əsas kapitalı 2 milyon manat olmuş, hər
səhm 100 rubl nominalı dəyərində idi. Məqsəd neft, neft yağı məhsullarının çıxarıl-
ması və onunla ticarət olunması idi. “Xəzər (səhmdar) cəmiyyəti” 1886-cı ildə Bakı
şəhəri yaxınlığında kerosin zavodunu, Xəzər sahillərində Balaxanı-Sabunçuda neft
mədənlərinin işlədirdi. Cəmiyyətin kapitalı 1000 rubl dəyərində nominallara bölün-
müşdü. “A.İ.Mantaşev və К
0
”cəmiyyəti 1899-cu ildə yaradılmış, elan olunmuş
məqsədi A.İ.Mantaşev ticarət evinə məxsus Bakı quberniyasında neft mədənlərinin,
Bakı şəhəri yaxınlığında kerosin-yağ zavodlarının, Batumi yaxınlığında yeşik zavo-
dunun, Batumi və Odessa yaxınlığında neft doldurma stansiyalarının istismarı idi.
Əsas və ilkin kapitalı 22 milyon manat idi, hər səhmin dəyəri 250 rubl nominalı
dəyərində idi. Nobel qardaşları neft istehsalı cəmiyyətinin nizamnaməsi 1879-cu
ildə təsdiq olunmuşdur. Cəmiyyət neft hasilatı və emalı sahəsində imperiyanın bütün
ərazisində işlər yürüdürdü. Cəmiyyətin kapitalı 2000 manat dəyəri olan hissələrə və
öz növbəsində 250 manat dəyərində olan səhmlərə bölünürdü. Yuxarıda adları çə -
kilən cəmiyyətlərin səhmləri ilə əlaqədar birja əməliyyatlarının həyata keçirildiyi
Peterburq fond birjasının konyunkturasında XX əsrin əvvəllərində hələ 1899-cu ildən
AZƏrbAYCANIN VerGİ JUrNALI. 5/2012.
131
başlayan durğunluq hökm sürürdü. Ancaq 1903-cü ildən başlayaraq qiymətli ka -
ğızların qiyməti yüksəlməyə başladı. Daha sonra rus-yapon müharibəsi də birjanın
işinə mənfi təsir göstərdi. Yalnız 1907-ci ildən etibarən birjanın işi bir qədər yaxşılaş-
mağa başladı [5, s. 28-45].
Göründüyü kimi, Azərbaycanda birjaların yaranması tarixi XIX əsrin 80-ci il-
lərinə aid edilsə də, qiymətli kağızlar bazarının yaranması XX əsrin əvvəllərinə
təsadüf edir. Ölkəmizdə ilk səhmlər 1913-cü ildə Bakı Tacir Bankının nizam-
naməsinin təsdiq edilməsi ilə buraxılmışdır. Bu bankın əsas səhmdarları Azərbay-
canın tanınmış sahibkarları - şuranın sədri H.Z.Tağıyev, üzvləri M.Əsədullayev,
M.Nağıyev, M.Muxtarov və başqaları olmuşlar. XX əsrin ilk iki onilliyində Bakıda
fəaliyyət göstərən bir sıra səhmdar cəmiyyətlər əsas emitentlər kimi çıxış edirdilər.
Bu cəmiyyətlərin əksəriyyəti neft istehsalı, emalı və ticarəti ilə məşğul olurdu. On-
lardan “Neft məhsulları səhmdar cəmiyyəti”, “Bülbülə neft və ticarət səhmdar
cəmiyyəti”, “Balaxanı-Zabrat neft istehsalı səhmdar cəmiyyəti” və digərlərini qeyd
etmək olar. Yeni Bakı Neft Emalı Zavodunun, Bakı Tacir Bankının və başqa iri
şirkətlərin səhmləri Moskvanın, Sankt-Peterburqun və Rusiyanın digər iri şəhər-
lərinin fond birjalarında satışa çıxarılırdı.
ХIX-XX əslərdə Azərbaycanda iri Rusiya banklarının Bakı filialları fəaliyyət
göstərirdi. Bu sırada Sankt-Peterburq Dövlət Bankının (1874-1920), Sankt-Peterburq
Beynəlxalq Kommersiya Bankının (KB) (1868-1920), “Voljsk-Kams” KB (1870-
1920), Rusiya Xarici Ticarət KB (1871-1919), “Rusiya Sənaye ticarət” KB (1890-
1920), “Şimal” KB (1901-1910), “Rusiya Asiya” KB (1910-1920), “Azov-Don” KB
(1877-1920) və b. göstərmək olar. Hələ 1900-cu ilin “Kaspi” qəzetinin səhifələrində
veksel islahatı haqqındakı məqalələrdə bu qiymətli kağızın o zaman geniş istifadəsi
və labüdlüyünü təsdiq edən maraqlı məlumatlar dərc olunurdu. Həmin dövrdə Bakı
Tacir Bankı və Bakıda fəaliyyət göstərən digər banklar tərəfindən veksellər və faiz
kağızları buraxılmışdır. Veksellərdən ödəniş prosesində və borc münasibətlərinin
formalaşmasında geniş istifadə olunmuşdur. Veksel bazarı Azərbaycan Demokratik
Respublikası dövründə də inkişaf etmiş, lakin Sovet hakimiyyəti dövründə məhdud-
laşdırılmışdır. Sovet Azərbaycanında bütün MDB məkanında olduğu kimi
dövriyyədə olan əsas qiymətli kağız uduşlu dövlət istiqrazları olmuşdur.
3.sovet dövründə birjalar
Oktyabr inqilabından sonra imperiya ərazisində birja komitələri və birjaların
fəaliyyəti dayandırıldı. Çünki birjalar hərbi kommunizmə nəzəri və praktiki baxım-
dan uyğun gəlmirdi. Yəni 1917-ci ilin dekabrında qiymətli kağızlarla sövdələr
qadağan olunmuş, 1918-ci ilin yanvarında isə çar istiqraz vərəqələri ləğv edilmişdir
[1, s. 181]. Lakin çox keçmir, 1921-ci ildə Yeni İqtisadi Siyasətlə əlaqədar bütün
ölkədə kortəbii olaraq birjalarda fəaliyyətə başladı və müvafiq olaraq, normativ
sənədlərdə meydana çıxmağa başladı. Belə ki, Rusiya Sovet Federativ Sosialist Res -
s.səməndərov . Azərbaycanda birjaların yaranması və fəaliyyət göstərməsinin tarixi-iqtisadi aspektləri
132
publikasının Ali Xalq Təsərrüfatı Şurasının və onun əyalət orqanlarının qərarlarına
əsasən əmtəə birjaları təsis olundu. 1922-ci ildə avqustun 23-də Əmək və Müdafiə
Şurası “Əmtəə birjaları haqqında qərar” qəbul etdi [3, s. 11]. Daha sonra RSFSR
Xalq Komissarları Soveti “Fond birjaları əməliyyatları haqqında qərar” qəbul etdi
və həmin qərarlar əsasında Azərbaycan SSR-də birjalarla əlaqədar prosedurlar
müəyyənləşdirilmişdi. 1922-ci ildə mart ayında Azkooperasiya və dövlət müəs-
sisələri tərəfindən Bakı Birjası yaradıldı. Yeni Nizamnaməyə əsasən Birja aşağıdakı
vəzifələri daşıyırdı [7, s. 20-22, №4, 1923]:
Azərbaycan bazarlarında dövriyyədə olan və dövriyyəyə daxil ola biləcək
bütün növ əmtəələrə, zinət əşyalarına, xarici valyutalara tələb və təklifin
müəyyənləşdirilməsi;
yuxarıda adları çəkilən həm yerli, həm də gətirilən əmtəə və qiymətli əşyalarla
istər dövlət, istər kooperativ, istərsə də fiziki şəxslərin ticarət əməliyyatlarının
tənzimlənilməsi;
birja üzvlərinə birja əməliyyatlarının aparılması üçün tələb olunan texniki
şəraitin yaradılması;
bağlanmış birja müqavilələri, bazar, qiymətlər, tələb və təklif, nəqliyyat
haqqında məlumatların toplanılması və nəşr olunması;
bağlanılmış müqavilələrlə əlaqədar münaqişələrin həlli;
ticarət və sənayenin ehtiyacları haqqında ərizə və təqdimatların hazırlanılması.
Qeyd etmək lazımdır ki, bu qərarlar 1925-ci ilə kimi qüvvədə olmuşdur. Müvafiq
olaraq bütün Rusiyada və daha sonra SSRİ-də 1922-ci ildə 50, 1923-cü ildə 79, 1924-
cü ildə 96 birjalar var idi. Birjalar nəinki quberniya, hətta qəza mərkəzlərində də
yarandı. 1925-ci ildə oktyabrın 2-də “Əmtəə və Fond birjaları, əmtəə birjalarında
fond şöbələri haqqında Əsasnamə” qəbul olundu. Əsasnamədə bildirilirdi ki, birja
ticarət edən müəssisə və şəxslərin müəssisəsidir və aşağıdakı məqsədləri daşıyır:
ticarət sövdələşmələrinin aparılması üçün ticarət edənlərin müntəzəm toplan-
masına imkan yaratmaq;
əmtəələrin qiymətləri, tələb və təklifinin müəyyənləşdirilməsi;
ticarət dövriyyəsi və onunla əlaqədar dövriyyə əməliyyatlarının öyrənilməsi,
nizama salınması və daha əlverişli şəraitin yaradılması;
hökumət orqanları qarşısında ticarətin maraq və ehtiyaclarını ifadə edən təm-
silçilərin olması;
birjada qeydə alınmış ticarət sövdələşmələrində yaranan münaqişələrin
barışdırıcı üsullarla həlli.
Qeyd etmək lazımdır ki, 1925-ci ildə oktyabrın 2-də qəbul olunmuş “Əmtəə və
Fond birjaları, əmtəə birjalarında fond şöbələri haqqında Əsasnamə” 88 bənddən
ibarət olub 1928-ci ilə kimi mövcud olmuş, 1928-ci ildə 88 bənddən ibarət yeni əsas-
namə qəbul olunmuşdur [3, s. 11].
SSRİ Xalq Daxili Ticarət Komissarlığının izahat materiallarından məlum olur ki,
AZƏrbAYCANIN VerGİ JUrNALI. 5/2012.
133
20-ci illərdə birjalar, formal da olsa, dövlət idarəsi sayılmırdı, idarəetmə orqanları
iyerarxiyasında yer tutmayıb, özünüidarəetmə prinsipləri və öz vəsaitləri əsasında
fəaliyyət göstərirdilər. Birja Komitəsinin tərkibi seçilərək tərkibi haqqında məlumat
Xalq Daxili Ticarət Komissarlığına təqdim olunurdu. 1926-cı ildə oktyabrın 1-də
bütün SSRİ-də 114 əmtəə birjası və birjaların bütünlükdə 8514 ticarət-sənaye müəs-
sisə və fiziki şəxs qismində üzvləri var idi. 1927-ci ildə SSRİ Xalq Komissarları
Sovetinin iclasında birjalar və onların şəbəkəsinin fəaliyyətinin yenidən nəzərdən
keçirilməsi gündəmə gəldi. Qərara alındı ki, ən iri ticarət qovşaqlarında ancaq birjalar
saxlanılsın və onların sayının 14 olması müəyyən olundu. 1930-cu ildə bütün əmtəə
birjalarının ləğv edilməsi qərara alındı [6, s. 23-29].
Göründüyü kimi, 1921-1930-cu illərdə Birjalar çox ukladlı iqtisadi şəraitdə bazarı
tənzimləyən və fəaliyyətinə dövlət tərəfindən ciddi nəzarət edilən iqtisadi mexanizm
kimi diqqəti cəlb edir. 1930-cu ildə çox ukladlılığın ləğvi, planlı iqtisadiyyatın gü-
clənməsi sovet dövlətinə birjaların bağlanılması imkanı yaratdı.
4. İqtisadi ədəbiyyatlarda birjalarla əlaqədar dəyərləndirmələr
Bu xüsusda öncə “İqtisadi Xəbərlər”də “M” imzası ilə 1921-ci il 22 noyabr tarixi
göstərilməklə dərc edilən “Bazardan birjaya” başlığı ilə dərc edilən məqalədə səs-
lənən fikirlərə diqqət yetirmək yerinə düşərdi. Məqalədə yazılırdı ki, bizim təsərrü-
fatımız bazarla sıx əlaqədədir. Əmtəə mübadiləsi yeni iqtisadi siyasətin başlıca
vasitəsidir. Buna görə də bizim təsərrüfat fəaliyyətimizin nəticəsi olan xidmət və
əmtəələrin qiymətləndirilməsinə ehtiyac yaranır. Ölkədə əmtəə fondunun və
dövriyyəsinin artması ilə ölkə sənayesinin inkişafı bir-biri ilə əlaqəlidir. Belə bir
şəraitdə qiymətlərin müəyyənləşdirilməsinin praktiki əhəmiyyəti yüksəlməkdədir.
İstər xüsusi şəxs, istərsə də dövlət istehsalçı kimi təsərrüfat hesablarının
məqsədəuyğunluğu baxımından tələb və təklifin təsiri ilə bazarda əmtəələrin
qiymətlərinin tərəddüd və dəyişkənliyini diqqət mərkəzində saxlamalı olur. Lakin
istehsalçı əksər hallarda qiyməti təyin etmir, bazarda mövcud qiymətlərə uyğun
hərəkət etməli olur. Bu zaman istehsalçılar qarşısında istehsal edilən məhsulun maya
dəyəri və mənfəətin müəyyən edilməsi məsələsi durur. Müəllif hesab edir ki, mənfəət
istehsalçının iştahasından asılıdırsa, istehsal edilən məhsulun maya dəyərindən
müəssisənin mövcud olması asılıdır və bu bazar konyunkturasına uyğun olaraq
müəyyən edilir. Bazarı, qiymətləri bilmədən təsərrüfat hesabı əsasları ilə istehsalı
təşkil etmək mümkün deyil. Bazar istehsalın müasir anlamda təşkil edilməsinin əsas
vasitəsi olub, xüsusi təşəbbüsün inkişafına təkan verir. Lakin dövlət sənayesi üçündə
bazarın əhəmiyyəti inkar edilə bilməz. Ölkədə təsərrüfat hesabına keçid ona görə
ləngimişdir ki, bazarda əmtəə dövriyyəsi mexanizmi ləng inkişaf etməkdə idi. Res -
publikada sabunbişirənlər, gön-dəri emal edənlər, tütünçülər, yağ bişirənlər təsərrüfat
hesabına asan keçdilər. Lakin metal məmulatlar hazırlayanlar çətinliklə üzləşdilər.
Çünki onların məhsullarına bazarda o qədərdə ehtiyac yox idi. Bazarın mövqeyi
s.səməndərov . Azərbaycanda birjaların yaranması və fəaliyyət göstərməsinin tarixi-iqtisadi aspektləri
134
möhkəmləndikcə “bazar qiymətlərinə” daha da yaxınlaşılacaq. İndi tərtib edilən
təsərrüfat planları inqilabdan əvvəlki heç nəyə yaramayan, cansız qiymətlərə
əsaslanır. Lakin bir məsələdə var ki, hətta əmtəələrin düzgün bazar mübadiləsində,
məhsulun alqı-satqısı, əldən ələ keçməsindən asılı olaraq qiymətlər dəyişir. Bununla
yanaşı, qiymətlərə bir sıra digər subyektiv şərtlərdə təsir göstərməkdədir. Bunlar
aşağıdakılardır: bazara vaxtında müvafiq kəmiyyətdə məhsulun gətirilməsi, tələblə
təklif arasında nisbətlərin çox tez dəyişməsi tendensiyası. Məhz bu səbəblərdən fab-
rikatların, ərzaq və valyuta məhsullarının qiymətlərinin düzgün hesablanması
müəyyən risk tələb edir, bu hesablamalar etibarlı deyil. Belə olan halda köməyə birja
gəlməlidir. Məhz birja qiymətlər haqqında dərhal və dəqiq məlumat verə bilir, tacir-
lərə vaxtlı-vaxtında alqı-satqını sifarişlər əsasında həyata keçirməyə imkan verir.
Birjaların fəaliyyətinin ağırlıq mərkəzini alqı-satqı fəaliyyətinin mərkəzi olmaq təşkil
edir. Məhz birjanın vasitəsi ilə istehsalçı və tacir beynəlxalq bazarda baş verən hadis-
ələri ən xırda təfərrüatlarına qədər öyrənmiş olur. Birja ticarət və sənayenin inkişafına
müsbət təsir edir. Lakin bazardan fərqli olaraq, burada alqı-satqı məhsulların nağd
alqı-satqısı ilə həyata keçirilmir. Bazardan birjaya keçmək vaxtıdır. Bu isə heç nəyə
yaramayan, qiymətləri reallıqdan təcrid olunmuş vəziyyətdə təyin edən bir sıra
komitə və komissiyaların ləğv edilməsinə imkan yaradır. Birja qarşısı alınmayan və
artmaqda olan möhtəkirliklə mübarizə etməyə imkan yaradır. Möhtəkirlik alıcı və
satıcı arasında alqı-satı əlaqəsinin koordinə edilməməsi nəticəsində yaranır. Birja az
da olsa pulun kursunun sabit qalmasına da təsir edəcəkdir. Məhz birja vasitəsi ilə
resursların dəqiq uçotu aparıla bilər, əmtəə fondu ilə təklif arasında uyğun nisbətlər
müəyyənləşdirilə bilər. Əmtəə fondunun vəziyyəti ölkədə kimdə olmasından asılı
olaraq pulun alıcılıq qabiliyyətinə təsir edir və bu təsir birja təşkilatları vasitəsi ilə
həyata keçirilir. Burada isə dövlətin ümumi iqtisadi maraqları ifadə olunmalıdır.
Başlıca vəzifə bazarın inkişafı və möhkəmlənməsinə əngəl olmadan birjanın yaradıl-
masıdır. Avropa və Amerikada birjaların müxtəlif formaları mövcuddur. Lakin bir-
jaların dövlətə tabe edilməsi, dövlət tərəfindən seçilmiş şəxslər tərəfindən birjada
ticarət qaydalarının müəyyən edilməsi olduqca vacibdir. Sonunda tədqiqatçı birjanın
gələcək quruluşu məsələsinə toxunmadan Zaqafqaziya Respublikalarının birləşəcəyi
ilə əlaqədar ona Zaqafqaziya Ali İqtisadi Şurasının nəzarət etməsini vacib hesab
edirdi və təklif olunurdu ki, respublikalardakı birjaya daha yaxından nəzarət etmək
üçün hökumət tərəfindən komissar təyin edilməli, Birja Şurası seçilməlidir və eyni
zamanda Birja Şurasına 1) hökumət tərəfindən təyin edilmiş şəxslər, 2) Xüsusi-icti-
mai təşkilatların (kooperativlərin) nümayəndələri, 3) tacir və sənayeçilərdən seçilmiş
şəxslərin daxil olması məqsədəuyğun hesab edilirdi [7, s. 5-7, №2, 1921].
1923-cü ildə “Экономический Вестник” (İqtisadi xəbərlər) jurnalının 4-cü nöm-
rəsində “Müşahidəçi” imzası ilə Bakı Birjası haqqında dərc olunan materialda xüsusi
olaraq diqqəti cəlb edir. Burada yazılırdı ki, Bakı Birjasının I paraqrafında yazılır
ki, Birja Bakıda ticarət edən şəxslərin daimi yığıncaq yeri, ticarət və sənayenin bütün
AZƏrbAYCANIN VerGİ JUrNALI. 5/2012.
135
sahələri üzrə qarşılıqlı ticarət əlaqələri aparılan yer, bütün bunlar haqqında tələb ol-
unan informasiyanın əldə olunduğu yer kimi xarakterizə olunur. Təbii ki, “Kubunka”
birja deyil, çünki Kubinkada da tacirlər daimi olaraq alqı-satqı əlaqələri qururlar.
Bütün Bakılılar yaxşı bilirlər ki, birja Qafqaz Bankında (Milyutin və Baratınski
küçələrinin kəsişdiyi yerdə) yerləşən tikilidir ( otaqdır). Burada daimi olaraq tacirlər,
vasitəçilər, rəsmi və qeyri rəsmi maklerlər və müxtəlif idarələrin kassirləri yığışırlar.
Burada milyard manatlarla pul sahibi olanlar öz pullarını qızıla dəyişir, işsizlər əmək
birjasında qəmgin-qəmgin iş axtarırlar. Müxtəlif dil və ləhcələrdə danışan insanlar
bir mərkəz ətrafında qızıl onluq ətrafında dövr edirlər. Budur birjanın ilk mənasının
ifadəsi. Daha sonra Bakı Birjasının fəaliyyəti təhlil olunaraq yazılırdı ki, özü-
özlüyündə Birja Əmtəə və Dövlət-kooperativ birjası olmalıdır. Öz çəkisinə görə xü-
susi kapitalın iştirakçı kimi rolu azdır. Ticarət etmək, birjalarda müqavilə bağlamaq
üçün bu müqavilələrin qeydiyyata alınması tələb olunur. Bir sözlə, dövlət təsərrüfat
orqanları və kooperatorlar birjada qarşıya qoyulmuş məqsədlərə nail olmalıdırlar.
Lakin qəti olaraq demək olar ki, dövlət təsərrüfatçıları və kooperatorlar öz borclarını
yerinə yetirməyiblər. Birja üzvlərinin qeydə alınması üzvlük haqlarına görə ləng get-
mişdir. 1922-ci ildə Bakı Birjasında gəlirlərin üçdə iki hissəsini daimi üzvlər deyil,
iştirakçılar, qonaqlar (müştərilər) ödəmişlər.
Birjanın gəlirləri aşağıdakı kimidir:
müştərilərdən alınan vergi -70%;
sənaye gəlirlərindən 5%, bütün vergilərdən 12%;
üzvlük haqqı 7%;
bütün gəlirlə haqqında məlumat sənədləri üçün ödənişlər-11%.
Bütünlükdə Birjanın fəaliyyətinin təhlilindən belə nəticə çıxarılırdı ki, sağlam-
laşdırıcı tənzimlənmə funksiyasını yerinə yetirən qırmızı, sovet birjası mövcud deyil,
birja oyunlarında bir ovuc möhtəkir xırda yemlər hesabına varlanmış, getdikcə
qiymət artımı müşahidə olunmuş, proletarların zəhmət haqqı hesabına möhtəkirlər
yaşamaqdadır. Bütünlükdə Birjanın 1922-ci ildəki fəaliyyəti qeyri qənaətbəxş hesab
olunurdu və bildirilirdi ki, baxmayaraq ki, Birja Komitəsi müəyyən işləri yerinə ye-
tirməmişdir, Birja qarşısında durana məqsəd və vəzifələr o qədər böyükdür ki, dövlət
müəssisələri və kooperativlərin dəstəyi olmadan həmin vəzifələrin öhdəsindən
gəlmək mümkün deyil. Lakin Birjanın fəaliyyət göstərdiyi qısa müddətdə əhəmiyyəti
artmış, valyuta və əmtəələr barəsində məlumatlar əks etdirən Birja Bülleteninin nəşr
olunması bütün təsərrüfat orqanları və hətta fiziki şəxslər üçün əhəmiyyətli sənədə
çevrilmişdir [7, s. 20-24 №4, 1923].
“Экономический Вестник”də dərc olunmuş yuxarıda göstərilən materialda səs-
lənən fikirlərdən görünür ki, 20-ci illərin əvvəllərində dərc olunmuş materiallarda
Yeni İqtisadi Siyasətin gətirmiş olduğu imkanlara əsasən birjaların iqtisadi münasi-
bətlərin tənzimlənməsində faydalı institut kimi xarakterizə edən fikirlər səs-
lənilməkdə idi. Lakin 20-ci illərin sonlarına doğru dövrü mətbuatda və bir sıra digər
s.səməndərov . Azərbaycanda birjaların yaranması və fəaliyyət göstərməsinin tarixi-iqtisadi aspektləri
136
ədəbiyyatlarda birjaların fəaliyyəti kəskin tənqid olunaraq birjalar faydasız ictimai-
iqtisadi təsisat kimi xarakterizə olunmaqda idi.
Qeyd etmək lazımdır ki, tədqiq edilən illərdə Azərbaycanda əmək birjası da
fəaliyyət göstərirdi. Lakin sözügedən birjanın fəaliyyəti sovet dövrü mətbuat orqan-
larında durmadan tənqid olunurdu. Bu xüsusda diqqəti “Бакинский рабочий” (Bakı
fəhləsi) və “Kommunist” qəzetlərində dərc edilən materiallar cəlb edir. Tənqidi ma-
teriallar ilk olaraq “Бакинский рабочий” qəzetində 1929-cu ildə aprelin 18-də dərc
olundu. Sözügedən material “Əmək Birjasının qarətçiləri (çapovulçu)” sərlövhəsi
ilə dərc edildi və materialda Samuil Levin və Aryutunovun əmək birjasında işsizlərin
növbəsində qayda qanuna nəzarət etməli olduqları halda, onlar bu işdən özləri üçün
qeyri adi gəlir əldə etdikləri bildirilirdi. Daha sonra materialda yazılırdı ki, birjanın
6-cı seksiyasının rəisi S.Levin işsizlər blankının 15 manata “keçmiş insanlara” satışı -
nı təşkil edir, satışın artırılması üçün isə tezliklə ayrı bir rəisin olacağı barədə şayiə
yayılmış, lakin bu barədə müvafiq orqanlar məlumat tutmuşlar və Arutynov qaçıb
gizlənə bilmiş, S.Levin isə 8 ay müddətinə məhkum olunmuşdur [4, №89, 1929].
Göründüyü kimi, sovet dövründə bürokratik prosedurların yerinə yetirilməsi üçün
müəyyən sənədlər, hətta insanın statusunun bu və ya digər xüsusiyyətlərini özündə
əks etdirən forma və sənədlər birjadan kənar, qeyri formal spekulyasiya obytektinə
çevrilmişdi. Daha sonra diqqəti 1929-cu ildə aprelin 28-də “Бакинский рабочий”
qəzetində “Əmək birjasının əsaslı təmizlənilməsi” adı altında dərc edilən material
cəlb edir. Materialda da yazılırdı ki, əmək birjası işləmək istəməyən elementlərlə zi-
billəndiyi üçün mayın 10-dan iyulun 15-nə kimi Bakı Əmək birjasında və onun rayon
şöbələrində əsaslı təmizlik işləri aparılacaq. Seçki hüququndan məhrum edilənlər,
müxtəlif müəssisələrin istismarçı ünsürləri və küçə xuliqanları qeydiyyatdan çıxarıla-
caq. Eyni zamanda, 1 il müddətinə birja tərəfindən göndərilsə də iki dəfə göndərişdən
imtina edənlər, əmək intizamını sistematik pozanlar kənd-təsərrüfatı və kustar
sənətkarlıqla əlaqəsi olanlar da 1 il müddətinə qeydiyyatdan çıxarılacaq. Maddi
cəhətdən təmin olunmuş, lakin işsiz şəxslər qeydiyyatdan çıxarılmayıb, ancaq ikinci
növbədə işlərə göndərilirlər. Bütün işlərin yerinə yetirilməsi üçün hər seksiyada Xalq
Əmək Komissarlığının əmək şöbəsindən, Bakı Sovetindən, Həmkarlar İttifaqından
təyin olunmuş şəxslərdən ibarət komissiya nəzarət etməli. İşsizlər arasında həyata
keçirilən tədbirlərin hansı məqsədlər daşıdığı barədə izahatlar aparılacaq və onlar
birinci növbədə iş ilə təmin olunacaqlar [4, №97, 1929].
1929-cu illdə avqustun 5-də “Бакинский рабочий” (Bakı fəhləsi) qəzetində
“Əmək birjasının başında cinayətkarlar dururlar” sərlövhəsi ilə dərc edilən növbəti
materialda yazılırdı ki, birjada işsizlərlə olduqca həyasız davranılır, qəbul qeydiy -
yatlar əsasında aparılır, rüşvət alınır, birjaya sabiq müsavat zabiti rəhbərlik edir. Qeyd
etmək lazımdır ki, həmin illərdə Əmək birjasının Bakı şəhərinin rayonları üzrə
şöbələri fəaliyyət göstərirdi. Məqalədə həmin şöbələrdən biri olan Lenin rayonundakı
əmək birjasının şöbəsində Fəhlə-Kəndli Müfəttişliyinin apardığı yoxlamalar zamanı
AZƏrbAYCANIN VerGİ JUrNALI. 5/2012.
137
çıxarılmış nəticələr bəyan olunurdu. Tənqidi materialda yazılırdı ki, Birja idarə
heyəti işsizlərlə olduqca kobud davranır və bu səbəbdən də 42 işsiz Xalq Əmək
Komissarlığına şikayət ərizəsi ilə müraciət etmişdir. Şikayət ərizələri Rəhimova
göndərilsə də, o şikayət edən işsizləri qeydiyyatdan çıxaracağı ilə hədələmişdir.
Komissiyanın işi zamanı işsizlərdən ibarət qrupun iclası çağırılmış, iclas da çıxış
edən Nikitina və Şiqayevanı Rəhimov öz yanına çağıraraq, heç bir işə
göndərilməyəcəklərini bildirmişdi*. Əmək birjasına çox zaman yuxarı instansiyalar-
dan tanışlıq zəminində kiminsə işə qəbul olunması barədə məktublarda verilir.
Həmin məktublardan birinin komissiya tərəfindən birjanın mədəniyyət şöbəsinin
rəisi Vanuntsa təqdim olunduğu zaman o, məktubu ləğv edərək, belə məktublarla
AK(b)P rayon komitəsi üzvlərinin üçdə iki hissəsinin müraciət etdiyi bildirilmişdir.
Dərc edilmiş materialda Rəhimovun Vanuntsa bəraət qazandırdığı da xəbər verilirdi.
Komissiya tərəfindən bir sıra şəxslər şahid qismində dindirilmiş, 100 nəfərdən çox
şəxsin rüşvət müqabilində Rəhimov tərəfindən işə göndərildiyi yazılırdı. Onlardan
Məhəmməd Maqamayevin 50 manat rüşvət müqabilində Balaxanı mədənlərinə dar-
tayçı (jalonka ilə quyudan neft çıxaran fəhlə), Hali Məmmədovun 40 manat rüşvət
müqabilində 7-ci mədənə dartayıcı, Əhməd Məhəmməd Hacıyevin 40 manat rüşvət
müqabilində Azneftin evlər kontoruna, Etiynal Əliyevin Zabrat ambulatoriyasına 50
manat rüşvət müqabilində gözətçi, Əli Əkbər Hacıyevin 4-cü mədənə 50 manat
rüşvət müqabilində dartayıcı, Məmməd Abdul Rizanın Mərkəzi Təftiş Komissiyasına
gözətçi, Hacı Şabanovun kərpic zavoduna 50 manat rüşvət müqabilində fəhlə,
Nəcməddin Maqamayevin 9-cu mədənə pinəçi kimi işə göndərilməsi üçün rüşvət
verdiyi, Eyni zamanda, Qurbançı Hacı Sadullayev və Şanxal Məhəmmədov hər biri
50 manat pul versələr də, hələ işə göndərilmədikləri xəbər verilirdi. Rəhimovun bü -
tün bu işləri AK(b)P-nin üzvü, həmyerlisi Nəbi Əliyev vasitəsi ilə etdiyi də bildiri -
lirdi. Daha sonra Rəhimovun şəxsiyyəti barədə yazılırdı ki, komissiya onun
şəxsiy yəti ilə maraqlanaraq araşdırma aparmışdır. Rəhimov Gəncədə yunkerlər mək-
təbini bitirmiş, qızıl orduya qarşı vuruşmuş, Şuşa ətrafında döyüşlərdən sonra İrana
qaçmışdır. Komissiya Rəhimov və Vanuntsun cinayətləri barədə Azərbaycan Dövlət
Siyasi İdarəsinə və AK(b) P-nin MK-sı Komissiyasına məlumat vermişdir [4, №180,
1929].
1929-cu ildə avqustun 15-də “Бакинский рабочий” (Bakı fəhləsi) qəzetində dərc
edilən digər materialda birja aparatında aparılan “təmizləmə” işlərindən xəbər veri -
lirdi. Dərc olunmuş materialda yazılırdı ki, Əmək bazarı şöbəsində əmək birjası sek-
siyalarının rəislərinin, Əmək Birjasının işini təftiş edən komissiya üzvlərinin,
həmçinin Həmkarlar İttifaqından və Fəhlə Kəndli Müfəttişliyindən də nümayən -
dələrin iştirakı ilə keçirilən iclasda İbrahimov bildirdi ki, əmək birjası aparatında
təmizlik işləri aparıldıqdan sonra avqustun 17-dən birja öz işinə başlayacaq. İclasdakı
çıxışlarda səslənən fikirlər içərisində aşağıdakılar xüsusi olaraq diqqəti cəlb edir.
s.səməndərov . Azərbaycanda birjaların yaranması və fəaliyyət göstərməsinin tarixi-iqtisadi aspektləri
138
*Yuxarıda adları çəkilən birja işçiləri və işsizlərin kimlikləri ilə əlaqədar məlumat əldə olunmamışdır.
Çıxış edənlər bildirdilər ki, əmək birjasında qeydiyyatda olan işsizlərin hər birinin
yoxlamadan keçirilməsi işini həyata keçirmək o qədərdə asan iş deyil, çünki burada
söhbət 30 min işsizdən gedir. Digər tərəfdən bir çox işsizlərin yazıb oxumaq bacarığı
olmadığından yoxlamalar barədə məlumatları olmur, bəzi işsizlər üç dəfə birja
tərəfindən işə göndərilmələrinə baxmayaraq həmin iş yerlərinə getmədikləri üçün
qeydiyyatdan çıxarıldıqdan sonra, onlar təkrar olaraq yenidən işsizlər kimi qeydiy -
yata düşə bilirlər. Bir çox hallarda birjanın göndərdiyi işlərə getməyənlər tibbi arayış
və digər sənədlərlə birjaya müraciət edir və birja tərəfindən həmin sənədlər qəbul
olunur. Dərc olunmuş materialda bütün bu hallara qarşı mübarizə aparılmasının
vacib liyi fikri səslənirdi [4, №189, 1929].
Daha sonra 1929-cu ildə avqustun 16-da yenə də “Бакинский рабочий”
qəzetində “Əmək birjasında artıq insanlar” sərlövhəsi ilə dərc edilən digər material
diqqəti cəlb edir. Materialda yazılırdı ki, biz şəhər əmək birjasındayıq, Seksiya və
kabinetlərin önü işsizlərlə doludur. Birja rəhbərliyinə gedib çatmaq çətindir, hər
yerdə qolu zorlu cangüdənlər dayanıb. Onları işsizlərdən komendant təyin edir.
Komendant işsizlərlə kobud rəftar edir və cangüdənlərdə ondan nümunə götürürlər.
Heç bir növbə yoxdur, ancaq özləri istədikləri kimi işsizləri qəbul edir, qeydiyyat
aparırlar. Etiraz edən isə artıq iş ilə təmin olunmayacağına əmin ola bilərlər.
Süründürməçilik hökm sürür, birja əməkdaşları bu qədər səs-küyə baxmayaraq. öz
istədikləri kimi hərəkət edirlər. Birjada, həmçinin, bir sıra yad elementlərin-möhtəkir,
tacir, keçmiş zamanların insanlarının qeydiyyata alındığı yazılırdı. Yoxlamalar za-
manı əmək birjasının tibbi-sanitar şöbəsində qeydiyyat aparan Aqamovanın, həm -
çinin, hərbi seksiyanın rəisi Svebelovun fəaliyyətlərinin qeyri qənaətbəxş olduğu
bildirilirdi. Məsələn, Aqamovanın qeydiyyat apararkən süründürməçiliyə yol verdiyi,
Svebelova isə şikayətlərə baxmaq tapşırılsa da, bunun əksinə olaraq, şikayət edən-
lərin artıq heç bir iş ilə təmin olunmadıqları iddia olunurdu. Daha sonra materialda
yazılırdı ki, Birjada Bakı Sovetinin növbətçi nümayəndəsi də çalışır. Lakin onun heç
bir faydası yoxdur. Aprel ayından ona 200 ərizə təqdim olunsa da onların heç biri
araşdırılmamış, heç bir qərar qəbul olunmayıb. Bəzən işsizləri müvəqqəti işlərə
göndərir, çox zaman onların aylıq maaşları verilmir, işsizlərlə olduqca təhqiredici
münasibəti Nəqliyyatın Beton Elementləri idarəsinin işçisi Bens nümayiş etdirmişdir.
Onun tələbi ilə əmək birjası şoferləri işə göndərsələr də, o, şoferləri çox az əmək -
haqqı müqabilində, nalayiq davranışlar altında çalışmağa məcbur etmişdir. Bir çox
idarələr əmək birjasından yan keçirlər. Bir az əvvəl Azneftin tikinti idarəsi əmək bir-
jasının xəbəri olmadan Luçinskini kargüzar kimi işə götürmüş, sonra məlum oldu
ki, idarəyə kargüzar lazım deyil, iki həftə idarədə qaldıqdan sonra onu rayon
nəzarətçisi kimi işə qəbul etmişlər. Halbuki, əmək birjasında iş üçün ehtiyacı olanlar
uzun müddət gözləməli olurlar [4, №190, 1929].
Qeyd etmək lazımdır ki, əmək birjası aparatında “təmizlik işlərinin” avqustun
17-nə kimi qurtarılması və birjanın öz işinə başlaması nəzərdə tutulsa da, sonradan
AZƏrbAYCANIN VerGİ JUrNALI. 5/2012.
139
dövrü mətbuatda həmin müddətin ayın 20-ə keçiriləcəyi xəbər verilirdi. Səbəb kimi
isə bütünlükdə sovet idarəetmə aparatına olduqca çoxlu yad elementlərin daxil
olduğu da bildirilirdi. Məsələn, Fəhlə-Kəndli Müfəttişliyində əmək birjasında qey-
diyyatdan keçmədən keçmişdə mülk və evləri olan Gevorkov qardaşlarının, valyuta
ilə möhtəkir əməliyyatlar aparan, islah düşərgəsində olan Aleksey İvanovun Fəhlə-
Kəndli Müfəttişliyinin mağazalarından birində çalışdığı, məşhur şərabçı Forerin
kürəkəni mühəndis Kun 48.000 manat dövlət vəsaitini israf edərək 8 il həbs cəzasına
məhkum olunsa da 6 aydan sonra Azneftin onu yenidən işə dəvət etdiyi bildirilirdi.
Bütün bu səbəblərə görə Xalq Əmək Komissarlığı əmək birjasının bütün sek-
siyalarına əmək siyahısı (kitabçası) olmadan heç bir işsizi qeydiyyata almamağı
tapşırırdı. Eyni zamanda, Mərkəzi Komissiya “təmizlik işlərinin” aparılması zamanı
xüsusi anketlərin əsasında, əmək kitabçaları əsasında siyahı və anketlərin hazırlan-
masını qərara almışdı [4, №191, 1929].
Əmək birjasında qeydə alınmış “zehni əməklə-kontor işi ilə məşğul olan” işsizlər
kateqoriyasına daxil olanların yoxlanılması işi avqustun 17-dən 31-nə kimi davam
etmişdi. Bütünlükdə bu kateqoriyaya daxil olan 4879 nəfər işsizdən 2023 nəfər qey-
diyyatdan çıxarılmış və ancaq 2856 nəfər qeydiyyat siyahısında saxlanılmışdı. Dövrü
mətbuatda dərc olunmuş materiallarda əmək birjasının digər seksiyalarının siyahısın-
dakı işsizlərində yoxlamadan keçəcəyi barədə də məlumat var. Məsələn, tibbi-sanitar
seksiyasında işsiz kimi qeydiyyata alınmış şəxslərin də yoxlamalardan keçəcəyi
barədə məlumatlar verilirdi [4, №206, 1929].
Daha sonra 1929-cu ildə sentyabrın 8-də “Бакинский рабочий” qəzetində “Əmək
birjasındakı köçərilər” başlığı ilə dərc edilən material diqqəti cəlb edir. Material
yenə də Bakı şəhərinin Lenin rayonundakı əmək birjasının fəaliyyətinin yoxlanılması
materialları əsasında komissiya üzvləri Qalkin, Aksyonov, Qurban Əli, Şirçikov,
Qazarov, Parfyonova, Zubov, Boçkov, Tağıyev Əli*, A.Batalov adından təqdim ol-
unmuşdur. Burada yazılırdı ki, avqustun 18-dən Lenin rayonunun əmək birjasında
işsizlərin tərkibinin yoxlanılmasına başlanılmışdır. Komissiyanın tərkibinə rayon
sovetindən, rayon seksiyasından, Fəhlə-Kəndli Müfəttişliyindən, sığorta kassasından
və digər təşkilatlardan, eyni zamanda, işsizlərdən nümayəndələr var. Bu materialda
diqqəti cəlb edən cəhət işsiz kimi təqdim edilənlərin sayının şişirdilməsi, bir çox
şəxslərin şəhərbəşəhər gəzərək daha yaxşı qazanc axtarmaları, bəzilərinin gəlir və
dolanışıq mənbələri olduğu halda özlərini işsiz kimi qeydiyyat siyahılarına
yazdırdıqları göstərilir. Onlar əmək birjasının köçəriləri adlandırılırdı. Lakin ən
diqqətəlayiq məqam bir sıra işçilərin ixtisarla əlaqədar qeydiyyata düşmələri ilə
əlaqədar məlumatların verilməsidir. Belə işçilər qismində 843 süpürgəçinin, 178
telefonçu, poçtalyon, qeydiyyat aparan işçilərin olduğu göstərilir [4, №209, 1929].
Dövrü mətbuatda dərc edilən materiallardan məlum olur ki, artıq 1930-cu ildə
mayın 1-nə kimi Bakı Əmək Birjasında 25 min işsiz qeydə alınmışdı. Qeydə alınan
s.səməndərov . Azərbaycanda birjaların yaranması və fəaliyyət göstərməsinin tarixi-iqtisadi aspektləri
140
*Yuxarıda adları çəkilən komissiya üzvlərinin kimliyi ilə əlaqədar məlumat əldə olunmamışdır.
işsizlərin 50%-i qadın, 25%-i az yaşlılar idi. Bunlardan ancaq 11%-i mütəxəssislər
idi. Mayın 25-də dərc edilən materialda bildirilirdi ki, əmək birjasından kənarda işə
qəbul edilmələrə son qoyulmalıdır [2, №116, 1930].
1930-cu ildə iyulun 9-da “Kommunist” qəzetində dərc edilən məqalədə yazılırdı
ki, əmək birjası artıq adamlardan təmizlənməlidir. Birjanın vəziyyətini təhlil etmək
üçün Fəhlə-Kəndli Müfəttişliyi tərəfindən komissiya təşkil edilib. Burada eyni za-
manda yazılırdı ki, birjaların dairələrdəki, şöbələrində çox az işsiz qeydə alınıb və
müvafiq qurumun ləğv edilməsi gündəmə də idi [2, №154, 1930].
5.nəticə
Göründüyü kimi, Azərbaycanda topdansatış ticarət praktikası, dünya və regional
ticarətdə böyük rol oynayan ticarət və yarmarkaların yaranması tarixi son antik və
erkən feodalizm dövrünə gedib çıxsa da dövrün fövqəl güclərinin təsiri müəyyən
mənada yadelli istilaları və dağıdıcı müharibələr sözügedən institusional obyektlərin
bazasında topdansatış ticarət formasının daha mütəşəkkil formalarının ölkəmizdə
bir qədər erkən dövrlərdə bərqərar olması prosesinə neqativ təsir göstərmişdir.
Konkret olaraq, Azərbaycan ərazisində yaranan ilk birja kimi 1886-cı ildən yaradılan
Bakı Birjasının adı çəkilir. XIX əsrin sonlarından XX əsrin 30-cu ilinə kimi Azər-
baycanda birjalar fəaliyyət göstərmiş və birjaların fəaliyyətinə mövcud sistemlərin
xüsusiyyətləri ciddi təsir göstərmişdir. XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəllərində
fəaliyyət göstərən birjalar rus imperiyası maraqları çərçivəsində bazar iqtisadiyyatı
şəraitində dövriyyə sferasının əsas elementlərindən biri, dəyərlərin qarşılıqlı olaraq
mübadiləsinin həyata keçirildiyi təsisat və təşkil olunmuş bazar qismində çıxış edirdi.
Sovet dövründə öncə birjalar ləğv olunmuş, daha sonra Yeni İqtisadi Siyasət
dövründə birja praktikasından istifadə olunsa da, sonrakı illərdə sovet iqtisadi
idarəetməsinin qüsurları (süründürməçilik, korrupsiya, vəzifə səlahiyyətlərindən is-
tifadə və s.) birjaların fəaliyyətinə ciddi təsir göstərmişdir.
Ədəbiyyat siyahısı:
1. Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası. (1978) II cild. , Bakı: 592 s.
2. “Kommunist” qəzeti, (1930), Bakı: №116, №154
3. Авилина И.В., Козырь О.М., (1991). Биржа правовые основы организации и деятельности (создание, структура,
функционирование, прекращения деятельности), М.: Экономика и права, 111 c. (İ.V.Avilina, J.M. Kozır, 1991. Birjanın
təşkil olunması və fəaliyyətinin hüquqi əsasları (yaradılması, strukturu, fəaliyyət göstərilməsi və fəaliyyətinin dayandırması),
M.,İqtisadiyyat və hüquq. 111 s.)
4. “Бакинский рабочий” - газета, (1929), №89, №97, №180, №190, №191, №206; №209 (“Bakı fəhləsi” qəzeti, 1929, №89,
№97, №180, №190, №191, №206; №209)
5. Коновалова А.В. (2005). Акции нефтяных предприятий в начале ХХ века на С.-Петербургской фондовой бирже,
Экономическая история. Обозрение / Под ред. Л.И.Бородкина. Вып. 10. М.: 284 c. (A.V. Konovalova, XX əsrin əvvəl-
lərində S.Peterburq fond birjasında neft müəssisələrinin səhmləri, İqtisadi tarix. Şərhlər/ L.İ.Brodkinanın redaktəsi ilə. 10-
cu buraxılış. M.284 c.)
6. Резго Г.Я. (2003), Биржевое дело, М.: Финансы и статистика, 272 с. (Q.Y. Rezqo 2003, Birja işi, M.: “Maliyyə və sta-
tistika”, 272 s.)
7. “Экономический Вестник”, (Еженедельный орган Высшего Экономического Совета АССР) (1921, 1923). Баку: №2,
№4 (“İqtisadi Xəbərlər”, Azərbaycan Ali İqtisadi Şurasının həftəlik nəşr edilən orqanı, Bakı 1921, №2, 1923, №4)
AZƏrbAYCANIN VerGİ JUrNALI. 5/2012.
141
Самандаров Сейфаддин Сабир оглы
доктор философии по экономике, доц.,
Национальная Академия Наук Азербайджана Институт Экономики
Исторические и экономические аспекты возникновения и развития бирж в Азербайджане
Аннотация
Цель исследования: исследования фактов, связанных с генезисом бирж и их институциональной
историей;
Методология исследования: ретроспективный и сравнительный анализы, методы синтеза и де-
дукции;
Результат исследования: оценены в историческом и экономическом аспектах возникновение и
функционирование деятельности бирж Азербайджана в 1886-1930 годах;
Ограничения исследования: связаны со специфичностью объекта исследования, с трудностями
доступа к необходимой научной информации и возможностями по проведению сравнительного ана-
лиза исторических фактов;
Практическая значимость исследования: возможность использования исторического опыта в
разработке более оптимальных механизмов для усовершенствования функционирования бирж в
республике;
Оригинальность исследования и научная новизна: исследуемая проблема, некоторые опреде-
ленные факты впервые вводятся в научный оборот.
Ключевые слова: Азербайджанская экономика, биржи, фондовые биржи, товарные биржи,
оптовая торговля
samandarov seyfaddin sabir oglu
doctor of philosophy on economy,
Institute of Economy in Azerbaijan National Academy of Sciences
Historical and economic aspects of the formation and development
of the exchanges in azerbaijan
abstract
Purpose: analysis of historical facts which are bound reflections of the questions of the formation and
development of the exchanges in Azerbaijan.
Methodology: retrospective and comparative analysis, synthesis and deduction methods.
Finding: historical and economic assessment of formation and activities of exchanges in Azerbaijan
in 1886-1930.
Research limitations: these are connected with specificity of the research object, opportunities of getting
of scientific information and comparative analysis of historical facts.
Practical implications: giving of opportunity of using from historical experience for formation of more
optimal mechanisms related to improvement of activities of exchanges in Azerbaijan.
Originality: first time, researching problem and determined some facts are entered into scientific turn.
Key words: Azerbaijan economy, exchanges, stock markets, goods exchanges, wholesale business
Jel Classification Codes: B14, B26, E21, E62, H2 .
Məqalə redaksiyaya daxil olmuşdur: 20.09.12.
Təkrar işləməyə göndərilmişdir: 27.09.12.
Çapa qəbul olunmuşdur: 15.10.12.
s.səməndərov . Azərbaycanda birjaların yaranması və fəaliyyət göstərməsinin tarixi-iqtisadi aspektləri
142
Dostları ilə paylaş: |