Xülasə Tədqiqatın məqsədi
Yüklə 164,03 Kb. Pdf görüntüsü
|
| Xülasə Tədqiqatın məqsədi – Azərbaycanda gəlirlərin bərabərsizliyinin qiymətləndirilməsi və bu əsasda vergilərin onun azaldılmasına təsir istiqamətlərinin müəyyən edilməsi. Tədqiqatın metodologiyası – statistik təhlil, mən- tiqi ümumiləşdirmə və Lorens əyrisi. Tədqiqatın nəticələri – Azərbaycanda gəlirlərin bərabərsizliyi qiymətləndirilmiş, onun daha da azal - dılması üçün vergitutma ilə bağlı təkliflər veril - mişdir.
Tədqiqatın məhdudiyyətləri – gəlirlərin bərabər- sizliyi və vergitutma arasında əlaqələrin müəyyən edilməsi üçün metodoloji və informasiya çatışmaz - lığı.
Tədqiqatın praktiki əhəmiyyəti – gəlirlərin bərabərsizliyinin azaldılmasına yönəlmiş vergitutma tədbirlərinin hazırlanmasında elmi mənbə kimi isti- fadəsinin mümkünlüyü. Tədqiqatın orijinallığı və elmi yeniliyi – gəlirlərin bərabərsizliyinin təhlili və qiymətləndirilməsi əsasında vergitutma üzrə müvafiq təkliflər irəli sürülmüşdür. Açar sözlər: gəlirlərin bərabərsizliyi, Cini əm- salı, vergi siyasəti. n
UoT 336.2:336.22 (479.24) GƏLİrLƏrİN bƏrAbƏrSİZLİYİ VƏ ONUN AZALDILmASININ VErGİTUTmA AmİLLƏrİ Seyfullayev İlqar Zülfüqar oğlu i.f.d., dos. Vergilər Nazirliyinin Tədris Mərkəzi e-mail: s-ilgar@mail.ru Rəcəbov bala Əli Əli oğlu f.-r. f.d., dos. Vergilər Nazirliyinin Tədris Mərkəzi e-mail: balaali@adanet.az Rəsulova Gülnaz baba qızı Vergilər Nazirliyinin Tədris Mərkəzi e-mail: rg_1965@mail.ru səh. 63-82 6/2013 63 PDF processed with CutePDF evaluation edition www.CutePDF.com
1. giriş gəlirlərin bərabərsizliyi əhalinin rifahının əsas göstəricilərindən biri kimi qəbul olunur və rifahın digər göstəriciləri ilə sistemli qaydada istifadə edilir. Bu göstəri- cilərin qiymətləndirilməsi üçün istifadə olunan metodologiyalar mühüm analitik va- sitə olaraq dövlət siyasətinin perspektiv prioritetlərini müəyyən etməyə, ölkənin sosial-iqtisadi inkişafının cari səviyyəsinin təhlilini həyata keçirməyə və müvafiq nəticələrin çıxarılmasına imkan verir. Dövlətin vergi siyasəti iqtisadi sistemin mühüm tənzimləmə vasitəsi olaraq sosial məsələlərin də həllində geniş istifadə olunur. Əhalinin həm gəlirlərinə, həm də xərc - lərinə bilavasitə və dolayı üsullarla təsir göstərən vergilər gəlirlərin bərabərsizliyinin azaldılmasında mühüm rol oynayır. Ölkəmizin dayanıqlı sosial-iqtisadi inkişafı əhalinin rifahında, o cümlədən həyat səviyyəsinin yüksəlməsində də təzahür olunmaqdadır. Əhalinin gəlirləri artır, maddi təminat səviyyəsi yüksəlir, təhsil və səhiyyə xidmətlərindən istifadə imkanları yük- səlir. İnkişaf etmiş ölkələrin sosial-iqtisadi inkişaf tarixindən məlumdur ki, iqtisadi göstəricilərin artımı heç də əhalinin rifahının yüksəlməsinə gətirmir. Məhz gəlirlərin bərabərsizliyi və ekoloji problemlərin artması belə paradoksun əsas səbəbi kimi qəbul edilir. Deməli, gəlirlərin bölgüsü və sosial vəziyyətlə bağlı səmərəli dövlət siyasəti aparılmadıqda, iqtisadi artımın məsrəfləri bu artım nəticəsində yaranan rifaha nisbətən daha böyük sürətlə arta bilər. Digər tərəfdən, ölkəmizdə neft kapitalının yüksək inkişaflı insan kapitalına çevrilməsi aparılmaqda olan uğurlu sosial-iqtisadi siyasətin əsas prioritetlərindən biri kimi qəbul edilmişdir. Rifah nəzəriyyəsindən məlumdur ki, gəlirlərin bərabərsizliyinin yüksək olduğu cəmiyyətlərdə insan kapi- talının dayanıqlı inkişafının təmin edilməsi kifayət qədər ciddi maneələrlə qarşılaşır. Qeyd olunanlar iqtisadi qüdrəti durmadan yüksələn Azərbaycanda gəlirlərin bərabər- sizliyinin təhlili, qiymətləndirilməsi və azaldılması üçün aparılan tədqiqatların ak- tuallığını şərtləndirir. Bu baxımdan, ölkəmizdə gəlirlərin bərabərsizliyinin qiymətləndirilməsi, onun di- namikasının müəyyən edilməsi, digər ölkələrlə müvafiq müqayisənin aparılması və bu əsasda bərabərsizliyin azaldılmasının vergitutma istiqamətlərinin müəyyən edilməsi məqalənin məqsədi kimi qəbul olunmuşdur. 2.gəlirlərin bərabərsizliyi göstəricisinin rifahın qiymətləndirilməsində yeri Ölkədə nail olunmuş rifah səviyyəsinin qiymətləndirilməsi müvafiq meyarlar və göstəricilər sistemi əsasında həyata keçirilir. Rifah meyarlarının müəyyən edilməsi hər bir meyar üçün müvafiq göstəricilər toplusunun hazırlanmasının əsasında dayanır. Rifah anlayışının mürəkkəbliyi və çoxcəhətliliyi müvafiq meyarlar siste -
GƏLİRLƏRİN BƏRABƏRSİZLİYİ vƏ oNUN AZALDILMASININ vERGİTUTMA ... 6/2013 64 minin yaradılmasını mürəkkəbləşdirir. Buna görə də, elmdə rifahın qiymət - ləndirilməsi üçün qəbul oluna bilən ümumi göstərici hələ də müəyyən edilməmişdir. Praktikada rifahın nail olunmuş səviyyəsinin qiymətləndirilməsi üçün iki metodoloji yanaşmadan daha çox istifadə olunur. Subyektiv hesab oluna biləcək birinci yanaşmada rifah səviyyəsi insanların hə - yatlarından məmnunluq dərəcəsi kimi qiymətləndirilir. Hər bir fərdin öz həyatının bu və ya digər meyarlara görə nə dərəcədə yaxşı və ya pis olması barədə şəxsi fikir- ləri ola bilər. Buna görə də, fərdin rifahı haqqında təsəvvürünü sosioloji tədqiqatların nəticələri əsasında öyrənirlər [1]. Rifahın qiymətləndirilməsinin belə üsulu geniş tətbiq olunur. Sorğu zamanı təklif olunan sualların (məsələlərin) siyahısı dəyişə bilər. Bu siyahıların ümumi xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, onlar dövlət siyasətinin təsir edə biləcəyi komponentləri əhatə edir. Belə sosioloji tədqiqatın nəticəsi insanların dəyərlər sistemindən və mənsub olduğu mədəniyyətin xüsusiyyətlərindən, eləcə də onların məqsədlərindən, arzu- larından, təsəvvürlərindən və qayğılarından asılı olaraq həyatdakı vəziyyətlərini necə qiymətləndirmələrini əks etdirir. Tətbiq edilən meyarların keyfiyyətcə müxtəlifliyi, eləcə də hər bir fərdin onu əhatə edən şərait barədə təsəvvürünün dəyişkənliyi alınan nəticələrin müqayisə bazası kimi əhəmiyyətini azaldır. Əhalinin rifahının qiymətləndirilməsinə ikinci yanaşma aşağıdakı xüsusiyyətləri ilə seçilir: əhalinin rifahının bilavasitə müəyyən edilmiş normativlər vasitəsilə qiymətlən - dirilməsinin nisbi obyektivliyi; əhalinin rifahının keçmiş və cari dövr üçün göstəricilərinin müqayisə edilməsinin mümkünlüyü; müxtəlif ölkələrin və regionların əhalisinin rifah göstəricilərinin müqayisə - liliyi; rifah göstəricilərinin universallığı. Bu halda rifah fərdin subyektiv məmnunluğu ilə deyil, etibarlı informasiyaya və zəruri peşəkarlığa malik olan ekspertlərin hesablamaları əsasında qiymətləndirilir. Belə yanaşma əhalinin rifah səviyyəsini tam əhatə edə bilən göstəricilər və ya sosial- iqtisadi indikatorlar sisteminin qurulmasını, rifahın formalaşmasının faktiki şərtlərinin müqayisəsi üçün zəruri olan normativlərin və ya sosial standartların müəyyən edilməsini nəzərdə tutur. Bir sıra beynəlxalq və hökumətlərarası təşkilatlar əhalinin rifahını xarakterizə edən göstəricilər sistemlərinin hazırlanması ilə məşğul olur. Onlardan hər biri öz maraqlarına və səriştələrinə uyğun gələn göstəriciləri hazırlayır. Belə ki, Ümum - dünya Səhiyyə Təşkilatı sağlamlığın vəziyyəti və sağlamlığın qorunması ilə bağlı xidmətlərdən istifadə etmək imkanı ilə əlaqədar suallara, YUNESKO təhsil və mədəniyyət göstəricilərinə, Beynəlxalq Əmək Təşkilatı əmək münasibətlərinin, məşğulluğun və işsizliyin xarakteristikasına daha çox diqqət yetirir. BMT-nin
GƏLİRLƏRİN BƏRABƏRSİZLİYİ vƏ oNUN AZALDILMASININ vERGİTUTMA ... 6/2013 65 İ.Seyfullayev, b.Rəcəbov, G.Rəsulova GƏLİRLƏRİN BƏRABƏRSİZLİYİ vƏ oNUN AZALDILMASININ vERGİTUTMA ... tövsiyəsinə görə əhalinin həyat səviyyəsi istehlak olunan nemətlərin (maddi və
göstərici qruplarından istifadə olunur [2]: 1. Əhalinin demoqrafik xarakteristikaları (doğum sayı, ölüm faizi, xəstələnmə,
2. Sanitar-gigiyenik şərait. 3. Ərzaq mallarının istehlakı. 4. Mənzil şəraiti (şərtləri) və uzun müddətli istehlak malları ilə təmin olunma (avtomobil, soyuducu, televizor və s.). 5. Təhsil (yaranma) və mədəniyyət. 6. İş şəraiti və məşğulluq. 7. Əhalinin gəlirləri və xərcləri. 8. Yaşayış dəyəri və istehlak qiymətləri. 9. Nəqliyyat vasitələri. 10. İstirahətin təşkili, bədən tərbiyəsi və idman. 11. Sosial təminat. 12. İnsan azadlığı. BMT-nin statistika komissiyası rifahın keyfiyyət baxımından qiymətləndirilməsi üçün zəruri olan, amma ekspertlərin fikrincə əsas xüsusiyyətlərinə aid olmayan göstəriciləri əlahiddə qrupda birləşdirir. Qeyd olunan göstəricilərə aşağıdakılar aid edilir:
sosial xidmətlərin həcmi və növləri; əhalinin şəxsi istehlakına çəkilən xərclər və onların strukturu; əhalinin sıxlığı; əhaliyə nəqliyyat xidməti; rabitə vasitələrinin işi, KİV və s. İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatında rifahın formalaşması mühitinin key- fiyyət göstəricilərini əks etdirən sosial indikatorların siyahısı tərtib olunmuşdur. Belə göstəricilər sistemləri ABŞ və Fransa kimi ölkələrdə geniş tətbiq edilir. Qeyd olunan sosial indikatorlara sağlamlıq, təhsil və təlim, məşğulluq və əmək fəaliyyətinin key- fiyyəti, asudə vaxt və istirahət, malların və xidmətlərin əldə edilməsinin mümkün- lüyü, fiziki mühit, sosial mühit və şəxsi təhlükəsizlik kimi göstəricilər qrupu aid edilir [3]. Beynəlxalq təşkilatların həyat səviyyəsinin qiymətləndirilməsi üçün istifadə et- dikləri meyarları üç qrupda birləşdirmək olar [4]: əhalinin gəlirlər üzrə diferensiasiyası (Cini və fond əmsalları, gəlir səviyyəsinə görə paylanma); minimal gəlir səviyyəsi (yaşayış minimumu, yoxsul əhalinin sayı, yoxsulluğun kəskinliyi və s.); 6/2013 66 İ.Seyfullayev, b.Rəcəbov, G.Rəsulova GƏLİRLƏRİN BƏRABƏRSİZLİYİ vƏ oNUN AZALDILMASININ vERGİTUTMA ... əhalinin gəlir və xərclərinin balansı (əhalinin pul gəlirləri, orta əməkhaqqı, orta pensiyanın miqdarı, pul gəlirlərinin alıcılıq qabiliyyəti, əhalinin xərcləri və əmanətləri, ev təsərrüfatlarının istehlakı). Birinci qrupa daxil olan göstəricilər əhalinin gəlirlər üzrə təbəqələşməsini, adambaşına düşən orta pul gəlirlərinin səviyyəsinə görə qruplara ayrılmasını və diferensiasiyasını əks etdirir. Fond əmsalı (gəlirlərin diferensiasiyası əmsalı) cəmiyyətdə sosial təbəqələşməni xarakterizə edən göstəricidir. Fond əmsalı əhalinin desil (10%-lik) və kvintil (20%- lik) qrupları üzrə hesablanır: 1. Diferensiasiyanın desil əmsalı – a aşağıdakı düsturla hesablanır: , (1) Burada:
b – əhalinin ən yüksək gəlirli desil qrupunun (10%-nin) gəlirlərinin ümumi gəlirdə xüsusi çəkisi; c – əhalinin ən aşağı gəlirli desil qrupunun (10%-nin) gəlirlərinin ümumi gəlirdə xüsusi çəkisi. 2. Diferensiasiyanın kvintil əmsalları – d aşağıdakı düsturla hesablanır: , (2) Burada:
k – əhalinin ən yüksək gəlirli kventil qrupunun (20%-nin) gəlirlərinin ümumi gəlirdə xüsusi çəkisi; n – əhalinin ən aşağı gəlirli kventil qrupunun (20%-nin) gəlirlərinin ümumi gəlirdə xüsusi çəkisi. 3. Əhalinin gəlirlərinin konsentrasiyası əmsalı (Cini əmsalı) – G Cini əmsalının müəyyən edilməsi üçün tətbiq olunan statistik model italiyalı de- moqraf Korrado Cini (1884-1965) tərəfindən 1912-ci ildə nəşr olunmuş “Əlamətin variativliyi və dəyişkənliyi” əsərində təklif olunmuşdur. Bu makroiqtisadi göstəricinin mütləq qiyməti Cini əmsalı, faizlə ifadəsi isə Cini indeksi adlanır. Cini əmsalı əhalinin pul gəlirlərinin faktiki bölgüsünün bərabər bölgüdən kə- narlaşmasını göstərir. Bu əmsalın qiyməti 0;1 intervalında yerləşir. Cini əmsalının qiymətinin kiçikliyi gəlirlərin bölgüsündə bərabərsizliyin azlığını göstərir. g=0 halı gəlirlərin bölgüsündə mütləq bərabərliyi, G=1 halı isə bütün gəlirlərin bir nəfərin əlində cəmləşdiyini göstərir. Cini əmsalını K.Cininin təklif etdiyi düsturla və onun təkmilləşmiş forması olan Braun düsturu ilə hesablamaq olar [2]: 6/2013 67 İ.Seyfullayev, b.Rəcəbov, G.Rəsulova GƏLİRLƏRİN BƏRABƏRSİZLİYİ vƏ oNUN AZALDILMASININ vERGİTUTMA ... , (3) Burada:
G – Cini əmsalı; n – ev təsərrüfatlarının sayı; y i , y j – ev təsərrüfatının ümumi gəlirdə payı; y – ev təsərrüfatlarının gəlirlərdəki orta payını göstərir. Braun düsturu: , (4)
Burada: X k – əhalinin kumulyativ qrupları (əhali əvvəlcədən gəlirlərinin artımına görə sıralanır və ümumi saydan müəyyən faiz intervalları ilə qruplara ayrılır, nümunə üçün 20%; 40%; 60%; 80% və 100%); Y k – əhalinin X k hissəsinin gəlirdəki payı; n – əhalinin kumulyativ qruplarının sayı. Müəyyən qrup üçün hesablanan Cini əmsalı hesablama şərtlərindən asılı olaraq müxtəlif qiymətlər ala bilər. Qrupların sayı çoxaldıqca, Cini əmsalının qiyməti də yüksəlir. Cini əmsalının rifahın qiymətləndirilməsi üçün üstünlüklərinə aşağıdakılar aid edilir: rifahın qiymətləndirilməsi üçün istifadə olunan Ümumi Daxili Məhsul və əhalinin bir nəfərinə düşən ÜDM göstəricilərini tamamlayır, ÜDM-in böl- güsünün daha yaxşı təsvirini verir; ölkələri, ölkənin region və yaşayış məntəqələrini iqtisadi miqyasından və əhalinin sayından asılı olmayaraq gəlirlərin bölgüsü üzrə müqayisə etməyə imkan verir. əhalinin müxtəlif qrupları arasında gəlirlərin bölgüsünü müqayisə etməyə imkan verir; gəlirlərin bölgüsündə bərabərsizliyin dinamikasını izləməyə imkan verir. konkret olaraq kimin nə qədər gəlir əldə etdiyini göstərmədiyi üçün şəxslərə münasibətdə neytrallığı ilə seçilir. Cini əmsalının çatışmayan cəhətlərinə aşağıdakıları aid etmək olar: Cini əmsallarının ədədi qiymətləri onun əhalinin hansı qrupları (5%-lik, 10%- lik, 20%-lik və s.) üzrə hesablanması barədə məlumat vermir. Halbuki, qrup - ların sayı Cini əmsalının qiymətinə təsir göstərir; gəlirin mənbəyini əks etdirmir. Hansısa ölkədə Cini əmsalı çox aşağı ola bilər. Lakin bu ölkədə əhalinin bir qismi gəlirlərini çox gərgin və ağır işə görə, digər 6/2013 68 İ.Seyfullayev, b.Rəcəbov, G.Rəsulova GƏLİRLƏRİN BƏRABƏRSİZLİYİ vƏ oNUN AZALDILMASININ vERGİTUTMA ... qismi isə zəhmət çəkmədən, mülkiyyətin icarəsindən, səhmlərə və ya paylara görə dividendlərdən əldə edə bilər. gəlirlərin bərabərsizliyinin tədqiqi üçün yalnız pul gəlirlərini nəzərə alır. Məlumdur ki, bir çox müəssisələr işçilərinə əməkhaqqını və ya mükafatı ərzaq və digər məhsullarla da ödəyə bilirlər. Praktikada işçilərə əmək haqqı əvəzinə şirkətin səhmlərini almaq hüququ verən opsionların verilməsi də geniş yayılmışdır. Cini əmsalının hesablanması üçün tələb olunan statistik məlumatların toplan- ması üsullarındakı müxtəliflik bu göstəricinin müqayisə bazası kimi istifadə olunmasını məhdudlaşdırır. gəlirlərin bölgüsündə bərabərsizliyin səviyyəsini qiymətləndirmək və Cini əm- salını hesablamaq üçün “Lorens əyrisi” modelindən də istifadə edirlər. “Lorens əyrisi” modeli alman filosofu və iqtisadçısı, sosial dövlət ideyasının müəllifi Lorens fon Şteyn (1815-1890) tərəfindən tərtib olunmuşdur. O, gəlirlərin bölgüsü problemini tədqiq edərək bu prosesdə nə mütləq bərabərliyin, nə də mütləq bərabərsizliyin olduğunu müəyyən etmişdir. Lorens əyrisi 1 saylı qrafikdə təsvir olunmuşdur. Belə kvadratik diaqramın üfüqi oxunda əhalinin faizlə kumulyativ qrupları, şaquli oxunda isə müvafiq əhali qruplarının ümumi gəlirdə faizlə payı göstərilir [5].
Bu qrafik əhalinin desil, kvintil və istənilən bərabər intervallı qrupları üçün tərtib oluna bilər. Qrafikin qurulması üçün kvintil (20%) qrupları üzrə göstəricilər alı- narkən ev təsərrüfatlarının adambaşına sərəncamda qalan gəlirləri artan qaydada düzülərək ev təsərrüfatlarının sayına görə 5 bərabər 20%-lik qrup yaradılır. Bu zaman
İ.Seyfullayev, b.Rəcəbov, G.Rəsulova GƏLİRLƏRİN BƏRABƏRSİZLİYİ vƏ oNUN AZALDILMASININ vERGİTUTMA ... birinci kvintilə ən az gəlirləri olanlar, beşinci kvintilə isə ən çox gəlirləri olan ev təsərrüfatları düşür. Desil (10%) qrupları eyni qayda ilə düzülərək 10 bərabər hissəyə bölünür. Təhlil və müqayisə üçün eyni göstəricilər istehlak xərclərinə görə də alınır. Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsində bu göstəricilər yüksək analitik keyfiyyətə malik olan SPSS proqram paketindən istifadə əsasında işlənir və yekun cədvəllər tərtib olunur. Tədqiqatda bütün seçmə müşahidələrə xas olan bəzi göstəricilərin baş məcmudan orta məntiqi kənarlaşması mövcuddur. Eyni zamanda, bəzi göstəricilərin statistik cəhətdən çatışmamazlığı halları mövcuddur [6]. Əgər gəlirlər bərabər bölünsəydi, onda əhalinin 10%-i gəlirlərin onda birinə, 20%- i gəlirlərin beşdə birinə, 50%-i yarısına və s. malik olardı. Onda belə bölgü xətti tərəfləri 0 və 100% olan kvadratın diaqonalı üzrə olardı (mütləq bərabərlik xətti). Cini əmsalı mütləq bərabərlik xətti ilə Lorens əyrisinin yaratdıqları fiqurun sahəsinin mütləq bərabərlik xətti və ordinat oxlarının yaratdığı üçbucağın sahəsinə nisbəti kimi müəyyən edilə bilər. İkinci qrupa daxil olan göstəricilərin əsasında yaşayış minimumunun kəmiyyəti dayanır. Azərbaycanda yaşayış minimumu mütəmadi olaraq qəbul olunan qanunlarla tənzimlənir. 2013-cü il üçün yaşayış minimumu haqqında Azərbaycan Respub- likasının Qanununa görə yaşayış minimumu ölkə üzrə 116 manat, əmək qabiliyyətli əhali üçün 125 manat, pensiyaçılar üçün 94 manat, uşaqlar üçün 93 manat məblə - ğində müəyyən edilmişdir. İstehlak büdcəsi insan üçün zəruri olan nemətlərin istehlak normaları və onların qiymətləri əsasında hesablanır. Ərzaq və qeyri-ərzaq mallarının, xidmətlərin minimal istehlak normaları isə həyatın təmin edilməsi üçün qeyd olunan nemətlər üzrə zəruri olan istehlak həcmlərinin elmi əsaslandırılması ilə müəyyən edilir. Yaşayış minimu- munun müəyyən edilməsi zamanı, az təminatlı ailələrin faktiki istehlakı və dövlətin maliyyə imkanları da nəzərə alınır. Üçüncü qrup göstəricilər isə ev təsərrüfatlarının gəlir və xərclərini əks etdirirlər. Azərbaycanın Statistika Komitəsinin istifadə etdiyi metodikada ev təsərrüfat- larının pul gəlirlərinə əmək gəlirləri, pensiyalar, müavinətlər, təqaüdlər və digər sosial transfertlər, kənd təsərrüfatı məhsullarının satışından əldə olunan gəlirlər, mülkiyyətdən əldə olunan gəlirlər, qiymətli kağızların faizləri, dividendlər, sahibkar- lıq fəaliyyəti ilə məşğul olan şəxslərin gəlirləri, xarici valyutaların satışından əldə olunan gəlirlər və ailə üzvlərinin digər gəlirləri daxildir. Natura şəklində daxil olmuş ərzaq məhsullarının, yardım və güzəştlərin pulla ifadəsi də pul gəlirlərinə aid edilir. Ev təsərrüfatlarının sərəncamda qalan gəlirləri - ev təsərrüfatında xərcləri təmin etmək və əmanətlər yaratmaq üçün pul vəsaitlərinin, eləcə də natura şəklində daxil olmuş ərzaq məhsullarının, yardım və güzəştlərin dəyərinin cəmindən ibarətdir. Ssuda və kreditlərin, əvvəl yığılmış pul kütləsinin və ev təsərrüfatlarının ümumi gəlirinin cəmi kimi hesablanır (tədqiqat müddətində ev təsərrüfatının təmin olunmuş
İ.Seyfullayev, b.Rəcəbov, G.Rəsulova GƏLİRLƏRİN BƏRABƏRSİZLİYİ vƏ oNUN AZALDILMASININ vERGİTUTMA ... Ev təsərrüfatlarının istehlak xərcləri ərzağa, qeyri-ərzaq məhsullarına, alkoqollu içkilərin alınmasına, xidmətlərin ödənilməsinə çəkilən xərcləri əhatə edir. Ev təsər- rüfatlarının vergi, rüsum, ödəmə, borc, aliment, qohumlara yardım, cərimə, kredit - lərin ödənilməsi və s. istehlaka aid olmayan xərclər istehlak xərclərinə aid edilmir. Əhalinin pul gəlirlərinin və xərclərinin real qiymətləri inflyasiyanın nəzərə alın- ması ilə, yəni ümumi pul gəlirlərinin “istehlak qiymətləri indeksinə” bölünməsi va- sitəsi ilə hesablanır. Belə qiymətləndirmə böyük dövrlər üzrə müqayisənin aparılması üçün zəruridir. Praktikada rifah səviyyəsinin xüsusi göstəricilərdən başqa ümumiləşdirici və ya inteqral göstəricilər də tətbiq edilir: yaşayış dəyəri və adambaşına düşən ÜMM. Yaşayış dəyəri istehlak səbətinə daxil olan nemətlərin real qiymətləri əsasında müəyyən edilir. Yaşayış dəyərinin qiyməti ilə gəlirlərin nisbəti gəlirlərin alıcılıq qa- biliyyəti haqqında fikir söyləməyə əsas verir. Rifahın ümumiləşdirilmiş göstəricisi kimi tətbiq edilən adambaşına düşən ümummilli məhsul əhatəli göstərici funksiyasını yerinə yetirə bilmir. Belə ki, rifaha təsir göstərən səs-küy, ətraf mühitin çirklənməsi, əhalinin sıxlığı ilə yaranan çətin- liklər, özünəxidmət, qeyri-qanuni və ya vergidən yayındırılan gəlirlər kimi amillər bu göstəricidə nəzərə alınmır. Rifahın ümumiləşdirici göstəricisi kimi müxtəlif dövrlərdə ev təsərrüfatlarının gəlirlərində qida xərclərinin xüsusi çəkisi, əhalinin orta ömrü, asudə vaxt kimi göstəricilər də istifadə olunur. Amerikalı iqtisadçı Uilyam Nordhaus (1941) və 1981-ci ildə Nobel mükafatı lau- reatı almış Ceyms Tobin (1918-2002) xalis iqtisadi rifahın (net economic welfare,
məhsul göstəricisinin mənfi təsirli amillərin çıxılması, qeyri-bazar fəaliyyətindən gəlirlərin əlavə edilməsi və asudə vaxtın nəzərə alınması vasitəsilə yenidən hesablan- ması ilə müəyyən edilir [7]. Ötən əsrin 80-ci illərindən başlayaraq “real inkişaf indeksi” və “iqtisadi rifah in- deksi” kimi göstəricilər rifahın qiymətləndirilməsində geniş istifadə olunur. Adambaşına ÜMM göstəricisindən real inkişaf indeksinə (bu göstərici “dayanıqlı
düzəlişlər etmək, saysız-hesabsız ev xidmətlərini (məsələn, ailə üzvlərinin biri-birinə göstərdikləri pulsuz xidmətləri), xarici borcun artmasını, gəlirlərin təmərküzləşməsi nəticəsində rifah halının azalmasını (hər əlavə 1 manatın faydalılıq həddi kasıb insan üçün varlıya nisbətən çox yüksək olur), ətraf mühitin çirklənməsini nəzərə almaq lazımdır. Bu indeks iqtisadçı-ekoloqlar tərəfindən daha çox istifadə olunur. İqtisadi rifah indeksinin müəllifləri kanadalı alim Lars Osberq və Böyük Bri- taniyalı statistik Pirson Eqon Şarp (Eqin Pearson Sharpe) (1895-1980) qeyd etmişlər ki, iqtisadi rifah sosial amilləri nəzərə almır. Deməli, ümumi rifah iqtisadi rifaha nis- bətən daha geniş anlayışdır. 6/2013 71 Ən ümumi formada bu indeks aşağıdakı komponentləri əhatə edir [8, 9]: istehlak; gəlirlərin bölgüsündə bərabərsizlik; iqtisadi təhlükəsizlik. Bu komponentlər bir sıra elementlərdən ibarət olmaqla aqreqat göstəricilər kimi müəyyən olunurlar. Tədqiqatlar göstərir ki, 1950-1990-cu illəri əhatə edən dövrdə Böyük Britaniyada ÜMM-un 230%-ədək yüksəlməsinə baxmayaraq iqtisadi rifahın artım həddi 3% olmuşdur. Həmin illərdə stabil iqtisadi inkişafın olmasına və vətən- daşlarının maddi imkanlarının (pul gəlirlərinin) artmasına baxmayaraq, əhalinin rifah səviyyəsi azalmışdır. Ekoloji problemlərin və gəlirlərin bərabərsizliyinin artması belə vəziyyətin əsas səbəbi kimi qeyd olunur. Oxşar nəticələr ABŞ, Avstriya, Al- maniya və İsveç üçün də alınmışdır. Başqa sözlə, bu ölkələrdə ətraf mühitin çirk- lənməsi və gəlirlərin bərabərsizliyi kimi mənfi amillərin rifaha təsiri malların və xidmətlərin istehsalına nisbətən daha sürətlə artmışdır [8, 9, 10]. BMT-nin İnkişaf Proqramının mütəxəssisləri tərəfindən ölkənin sosial-iqtisadi inkişafının səviyyəsinin qiymətləndirilməsi üçün daha kompleks göstərici - insan potensialının inkişafı indeksi (İPİİ) hazırlanmışdır [11]. İPİİ ölkənin insan resurslarının inkişafı sahəsindəki nailiyyətlərini əks etdirir. Bu göstərici hər bir insanın və ümumilikdə xalqın rifahının ümumi qəbul edilmiş me- yarlara uyğunluğunu, insanların uzun və sağlam ömür imkanlarını, təhsil almaq imkanlarını və ləyaqətli maddi təminat məsələlərini əks etdirir. İPİİ həyat səviyyəsinin üç sosial indikatoru üzrə hesabı orta kimi gəlirlərin bərabərsizliyi nəzərə alınmaqla hesablanır: ömürün gözlənilən uzunluğu indeksi; əhalinin təhsil səviyyəsi indeksi; adambaşına düşən real ÜDM indeksi (müxtəlif ölkələrin valyutalarının alıcılıq qabiliyyəti paritetinin nəzərə alınması ilə hesablanır). İPİİ-nin qiyməti 0-dan 1-ə qədər dəyişə bilər. Ölkələrin iqtisadi inkişaf səviyyəsindən asılı olmayaraq insan potensialı üzrə təs- nifatı İPİİ-nin aşağıdakı qiymətlərinə görə aparılır [11]: İPİİ > 0,8 - çox yüksək səviyyə; 0,71 < İPİİ < 0,8 – yüksək səviyyə; 0,535 < İPİİ < 0,71 - orta səviyyə; İPİİ < 0,535 - aşağı səviyyə. BMT-nin İnkişaf Proqramının 2013-cü il üçün hazırladığı insan inkişafı barədə Hesabatına görə Azərbaycan 0,734-ə bərabər olan indekslə yüksək inkişaf səviyyəli ölkələr sırasına daxil edilmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, ölkəmiz bu siyahıda Braziliya, Türkiyə, Çin, Misir, İndoneziya, Hindistan kimi inkişaf etməkdə olan və çox böyük iqtisadi potensiala malik olan ölkələri qabaqlayır. Əhalinin rifahının qiymətləndirilməsi metodologiyalarının qısa icmalı göstərir İ.Seyfullayev, b.Rəcəbov, G.Rəsulova GƏLİRLƏRİN BƏRABƏRSİZLİYİ vƏ oNUN AZALDILMASININ vERGİTUTMA ... 6/2013 72 İ.Seyfullayev, b.Rəcəbov, G.Rəsulova GƏLİRLƏRİN BƏRABƏRSİZLİYİ vƏ oNUN AZALDILMASININ vERGİTUTMA ... ki, gəlirlərin bərabərsizliyi göstəricisi bu üsulların əsas komponenti kimi qəbul olunur.
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, rifahın kompleks qiymətləndirilməsi xalis iqtisadi analizin sərhədlərini aşır və sosial-psixoloji faktrları əks etdirən indikatorlar siste - minin tətbiqini zərurətə çevirir. Axı şəxsiyyətin hərtərəfli inkişafı yalnız maddi ri- fahın səviyyəsi ilə deyil, mənəvi, sağlamlıq, təhsil, asudə vaxt və digər sosial faktorlarla da müəyyən edilir.
gəlirlərin bərabərsizliyinin qiymətləndirilməsi üçün Cini və fond əmsallarından istifadə edilməsi qəbul olunmuşdur. Cini əmsalının hesablanması üçün Cini düstu- runun tətbiqi informasiya təminatının mürəkkəbliyi səbəbindən kifayət qədər çətin- liklər törədir. Qeyd olunanları və istifadə edəcəyimiz informasiya bazasının xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq ölkəmizdə gəlirlərin bərabərsizliyinin qiymətlən - dirilməsi üçün “Lorens əyrisi” modelindən və Braun düsturundan istifadəni daha məqsədəuyğun hesab edirik. Tədqiqat üçün ilkin verilənlər kimi Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsinin saytında yerləşdirilmiş və 2011-2012-ci illər üçün əhalinin pul gəlir- lərinin desil və kvintil qrupları üzrə bölgüsünə dair məlumatlar istifadə olunmuşdur.
Mənbə: www.azstat.gov.az 6/2013 73 İllər desil qruplar 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 2011 109,2 119,3 128,0 136,3 145,5 156,4 168,6 185,7 213,3 297,4 2012 127,4 139,9 150,4 160,5 170,7 181,2 193,9 212,2 241,8 330,5 İllər Kvintil qruplar 1 2 3 4 5 2011 114,2
132,1 150,9
177,2 255,4
2012 133,7
155,4 176,0
203,1 286,2
İ.Seyfullayev, b.Rəcəbov, G.Rəsulova GƏLİRLƏRİN BƏRABƏRSİZLİYİ vƏ oNUN AZALDILMASININ vERGİTUTMA ... İlk növbədə, bu cədvəllərin əsasında əhali qruplarının gəlirlərinin ümumi gəlirdə xüsusi çəkilərini müəyyən etmək lazımdır. Cədvəl 3. gəlirlərin əhalinin kumulyativ desil qrupları üzrə bölgüsü Mənbə: Müəlliflərin hesablamaları Cədvəl 4. gəlirlərin əhalinin kvintil qrupları üzrə bölgüsü Mənbə: Müəlliflərin hesablamaları 3 saylı cədvəldə göstərilən bölgünün təhlili göstərir ki, əhalinin azgəlirli təbəqələrinin ümumi gəlirdə xüsusi çəkisi 2012-ci ildə 2011-ci ilə nisbətən (müvafiq olaraq 0,22% və 0,45%) artmışdır. Əhalinin 40, 50, 60 və 90%-lik qruplarının mü- vafiq göstəricilərində xüsusilə böyük artım müşahidə edilir. 50 və 60%-lik qrupların gəlirləri müvafiq olaraq 1,35% və 1,36% artmışdır. Artımların kiçik rəqəmlə ifadə olunması heç də onların əhəmiyyətini azaltmır. Belə ki, gəlirlərin bölgüsündə belə artım kifayət qədər yüksək nəticə hesab olunur. 6/2013 74 Əhalinin desil qrupları (%-lə) desil qrupunun gəlirinin ümumi gəlirdə xüsusi çəkisi (%-lə) Əvvəlki ilə nisbətən artım, %-lə 2011 2012 10 3,67 3,85 0,22
20 8,02
8,47 0,45
30 12,91
13,65 0,74
40 18,33
19,43 1,10
50 24,46
25,82 1,36
60 31,55
32,90 1,35
70 39,68
41,07 0,39
80 49,95
51,36 0,41
90 64,55
65,85 1,30
100 100,00
100,00 Əhalinin kvintil qrupları (%-lə) Kvintil qrupun gəlirinin ümumi gəlirdə xüsusi çəkisi (%-lə) Əvvəlki ilə nisbətən artım, %-lə 2011 2012 20 8,94 9,34 +0,40
40 20,69
21,72 +1,03
60 35,45
36,90 +1,45
80 55,51
56,77 +1,16
100 100,00
100,00 İ.Seyfullayev, b.Rəcəbov, G.Rəsulova GƏLİRLƏRİN BƏRABƏRSİZLİYİ vƏ oNUN AZALDILMASININ vERGİTUTMA ... Cədvəldən görünür ki, ən yüksək gəlirli (sonuncu) desil qrupunun ümumi gəlirdə payı 2011-ci ildə 35,4 %, 2012-ci ildə isə 34,1% olmuşdur, yəni bu qrupun ümumi gəlirdə payı 1,3 % azalmışdır. Kventil qrupları üzrə bölgünün dinamikasında da belə müsbət meyillər müşahidə olunur. Burada ən böyük artım 60 və 80%-lik qruplara (müvafiq olaraq 1,45 və
44,5%, 2012-ci ildə isə 43,2% , yəni əvvəlki ilə nisbətən 1,3% az olmuşdur. Ən yüksək gəlirli qrupların ümumi gəlirdə payının azalması, əhalinin 50-80%- lik qrupları üzrə isə artımın daha çox olması ölkədə orta gəlirli təbəqənin formalaş- ması və inkişafı barədə fikirləri səsləndirməyə əsas verir. Yüksək gəlirli təbəqənin ümumi gəlirdə payının azalmasına rəğmən ən az gəlirli qrupların da payının artması faktı ölkəmizdə sosial ədalətin təmin edilməsi üzrə aparılmaqda olan dövlət siyasə- tinin uğurlarından biri kimi qəbul edilə bilər. 3 və 4 saylı cədvəllərdə verilən məlumatlar əsasında desil və kventil qruplar üçün “Lorens əyrisi”ni göstərən qrafikləri tərtib etmək olar. Qrafik 2. Əhalinin desil qrupları üzrə “lorens əyrisi” (2012-ci il) Mənbə: Müəlliflərin hesablamaları əsasında tərtib olunub. 6/2013 75 İ.Seyfullayev, b.Rəcəbov, G.Rəsulova GƏLİRLƏRİN BƏRABƏRSİZLİYİ vƏ oNUN AZALDILMASININ vERGİTUTMA ... Qrafik 3. Əhalinin kvintil qrupları üzrə lorens əyrisi (2012-ci il). Mənbə: Müəlliflərin hesablamaları əsasında tərtib olunub. Fond əmsalları və Cini əmsalı üzrə aparılan hesablamaların yekun nəticələri 5 saylı cədvəldə təqdim olunmuşdur.
Alınan nəticələr və göstəricilərin dinamikası ölkəmizdə gəlirlərin bərabərsiz - liyinin azalması barədə mülahizələri bir daha sübut edir. Cini əmsalı iqtisadi miqyasından və sistemindən asılı olmayaraq ölkələr arasında müqayisə aparmağa imkan verdiyi üçün Azərbaycanın gəlirlərin bərabərsizlik səviyyəsinə görə başqa ölkələrlə müqayisədə necə görünməsi xüsusi maraq doğurur. 6/2013 76 Əhalinin gəlirlərinin bərabərsizliyinin göstəriciləri 2011 2012 Azalma Diferensiasiyanın desil əmsalı 9,655 8,860
0,795 Diferensiasiyanın kvintil əmsalı 4,975 4,627
0,348 Cini əmsalı (desillər üçün) 0,394 0,375
0,19 Cini əmsalı (kvintillər üçün) 0,318 0,301
0,17 İ.Seyfullayev, b.Rəcəbov, G.Rəsulova GƏLİRLƏRİN BƏRABƏRSİZLİYİ vƏ oNUN AZALDILMASININ vERGİTUTMA ... İƏİT-in təsnifatına görə Cini əmsalının ədədi qiyməti gəlirlər üzrə bərabərsizliyi aşağıdakı kimi xarakterizə edir [4]: Cədvəl 6. Ölkələrin və ya regionların gəlirlərin bərabərsizliyi səviyyəsinin Cini əmsalına görə təsnifatı Mənbə: [4] Bu meyarlara görə ölkəmiz bərabərsizliyi orta səviyyədə olan ölkələr qrupuna daxil edilə bilər. Əgər ölkəmizdə gəlirlərin bərabərsizliyinin azalma templəri saxlanılarsa, onda biz çox yaxın gələcəkdə Azərbaycanın ölkələrin “aşağı bərabər- sizlik” qrupuna daxil olmasının şahidi ola bilərik. Forex Trading Portalının (Foreks Ticarət Portalı) Çin Xalq Respublikasının sta- tistika xidmətinin başçısı Ma Tszyantana istinadən verdiyi məlumata görə Cini in- deksi bu ölkədə 2000-ci ildə 41,2%, 2012-ci ildə isə 47,4% səviyyəsində olmuşdur. Məlumatda qeyd edilir ki, Çində son 10 ildə Cini əmsalının maksimal qiyməti 2008- ci ildə 49,1% olmuş, 2011-ci ildə isə 47,7%-ə qədər azalmışdır. Tədqiqatçıların fikrincə, Cini indeksinin 40%-dən yüksək olması cəmiyyətin inkişafı və sosial prob- lemlərin həllində ciddi maneələrin mövcudluğunu göstərir [12]. Rusiya Federasiyasının Dövlət Federal Statistika Xidmətinin verdiyi məlumata görə, bu ölkədə əhalinin gəlirlərinin diferensiasiya göstəriciləri aşağıdakı kimidir [13]:
Əgər Azərbaycanın və Rusiyanın 2011-ci il üzrə müvafiq göstəricilərini müqayisə etsək, görə bilərik ki, Azərbaycanda əhalinin gəlirlər üzrə diferensiasiyası qonşu ölkə ilə müqayisədə xeyli aşağıdır. Belə ki, Rusiya ilə müqayisədə diferensiasiyanın desil əmsalı 1,7 dəfə, kvintil əmsalı 1,84 dəfə, Cini əmsalı isə 1,31 dəfə azdır.
g < 0,220 çox aşağı 0,240 < g < 0,260 aşağı 0,260 0,330 < g < 0,350 yüksək g > 0,350 çox yüksək Əhalinin gəlirlərinin bərabərsizliyinin göstəriciləri 2011 Diferensiasiyanın desil əmsalı 16,2 Diferensiasiyanın kvintil əmsalı 9,1 Cini əmsalı (kvintillər üçün) 0,41
İ.Seyfullayev, b.Rəcəbov, G.Rəsulova GƏLİRLƏRİN BƏRABƏRSİZLİYİ vƏ oNUN AZALDILMASININ vERGİTUTMA ... Beynəlxalq tədqiqat təşkilatlarının hesablamalarına görə dünyada ən aşağı Cini əmsalı Skandinaviya ölkələrində müşahidə olunur. Azərbaycanın 2001-ci il üçün hesablanmış Cini əmsalı 0,365 olmuşdur. Məlum olur ki, ölkəmiz gəlirlərin bərabər- sizliyi səviyyəsi üzrə hazırki göstəricisinə görə Amerika Birləşmiş Ştatları, Çin Xalq Respublikası, Rusiya Federasiyası, Hindistan, Braziliya, Argentina, Meksika, Türkiyə, İran kimi böyük ölkələrlə müqayisədə daha üstün mövqedədir. gətirilən faktlar ölkəmizdə gəlirlərin bərabərsizliyi üzrə müsbət dinamikanın davamlı olduğunu deməyə əsas verir [14]. 4. Vergi sisteminin gəlirlərin bərabərsizliyinə təsir istiqamətləri Azərbaycanın vergi sistemində aparılmaqda olan islahatlar vergi sisteminin səmərəliliyini və çevikliyini yüksəltməklə yanaşı, vergi inzibatçılığı və vergidən yayınma hallarının qarşısının alınması istiqamətində də əhəmiyyətli uğurlara nail olmuşdur. Təsadüfi deyil ki, Dünya Bankının 2013-cü il üçün hazırladığı Doing Buisness adlı hesabatda vergi islahatlarının səviyyəsinə görə ölkəmiz dünya ölkələri arasında 5-ci yerdə qərarlaşmışdır. Vergi ödəyicilərinə göstərilən elektron xidmətlərin keyfiyyətinin və miqdarının artırılması vergi sistemində şəffaflığın təmin edilməsinə və ödəyicilərin vergitutma ilə bağlı məsrəflərinin xeyli azalmasına şərait yaratmışdır. Əvvəlki bölmədə aparılan hesablamalardan məlum olur ki, əhalinin gəlirlərə görə bərabərsizliyi 2012-ci ildə 2011-ci ilə nisbətən azalmışdır. Bu illər ərzində vergitut- manın heç bir elementində, o cümlədən vergi güzəştlərində dəyişikliklərin ol- madığını nəzərə alsaq, onda vergi sisteminin gəlirlərin bərabərsizliyinə təsirini məhz vergi xidmətlərinin yaxşılaşdırılması və vergidən yayınma hallarının daha da azal- ması ilə əlaqələndirə bilərik. Fikrimizcə, vergi sisteminin gəlirlərin bərabərsizliyinə təsir istiqamətlərinə aşağı- dakıları aid etmək olar: fiziki şəxslərin gəlirlərinin vergiyə cəlb edilməsində çoxdərəcəli şkalanın tət- biqi; azgəlirli və sosial baxımdan daha zəif mövqedə olan şəxslərə (əlillər, ailədə üç və daha çox uşağın olması, əmək qabiliyyətini qismən və ya tam itirmiş in- sanlar, müharibə və əmək veteranları, adam başına düşən gəlirləri yaşayış minimumundan az olan ev təsərrüfatları və s.) verilən vergi güzəştlərinin daha da gücləndirilməsi və ya yeni güzəştlərin tətbiqi; fiziki şəxslərin gəlirlərinin bütün növləri üzrə (sahibkarlıq fəaliyyətindən gəlir-
asiyasının təmin edilməsi; fiziki şəxslərin gəlir vergisi üzrə vergi güzəştlərinin səmərəliliyinin və ünvan- lılığının təmin edilməsi üçün bu güzəştlərdən istifadənin uçotu üzrə müvafiq sistemin qurulması;
İ.Seyfullayev, b.Rəcəbov, G.Rəsulova GƏLİRLƏRİN BƏRABƏRSİZLİYİ vƏ oNUN AZALDILMASININ vERGİTUTMA ... əmlak, torpaq və yol vergisinin tətbiqində diferensial yanaşmanın daha da güc - ləndirilməsi; zinyət əşyalarının, dəbdəbəli malikanələrin, bahalı avtomobil və digər nəqliyyat vasitələrinə tətbiq edilən ƏDV və aksiz vergisinin yüksəldilməsi; əhalinin gəlir mənbələrinin artması üçün investisiyaların vergilər vasitəsilə stimullaşdırılmasının daha da gücləndirilməsi; gəlirlərin vergidən yayındırılması hallarının tamamilə aradan qaldırılması üçün vergi inzibatçılığının imkanlarının artırılması və səmərəli istifadəsi və s. 5. Nəticə Hesablamaların nəticələrinə görə Azərbaycanda gəlirlərin konsentrasiyası əmsalı (Cini əmsalı) 2012-ci ildə əhalinin desil qrupları üzrə 0,375, kvintil qrupları üzrə isə 0,301 səviyyəsində olmuşdur. Müstəqilliyinin və bazar prinsipləri üzərində qu- rulmuş iqtisadi sisteminin cəmi 22 yaşı olmasına baxmayaraq, Azərbaycan bu göstərici üzrə iqtisadi potensialına və miqyasına görə xeyli güclü olan ölkələrlə müqayisədə daha yaxşı mövqedədir. Əhalinin gəlirlərə görə diferensiasiyanın desil əmsalı 8,860, kvintil əmsalı isə 4,627 olmuşdur. Ölkəmizin bu göstəriciləri qonşu Rusiyanın müvafiq göstəriciləri ilə müqayisədə müvafiq olaraq 1,7 və 1,8 dəfə aşağıdır. Cini və fond əmsallarının 2011 və 2012-ci illər üzrə alınan qiymətlərinin müqayisəsi gəlirlərin bərabərsiz - liyinin və diferensiasiyasının azalmasını göstərməklə yanaşı, ölkəmizdə aparılmaqda olan sosial-iqtisadi siyasətin səmərəli olması barədə fikir söyləməyə əsas verir. Bu illər ərzində əhalinin 50-80 %-lik qruplarının ümumi gəlirdə paylarının daha çox artması ölkəmizdə orta təbəqənin formalaşması və inkişafı barədə fikirləri səs- ləndirməyə imkan verir. Digər tərəfdən, əhalinin ən az təminatlı qrupunun ümumi gəlirdə payının artması, ən təminatlı qrupun müvafiq göstəricisinin isə azalması ic- timai rifahın yüksəlməsini göstərir. Belə ki, əlavə 1 manatın faydalılıq həddi yox- sulluq həddində yaşayan insanlar üçün varlı insanlara nisbətən çox böyükdür. Avropa Birliyinin bir sıra inkişaf etmiş ölkələrində Cini və diferensiasiya əmsal- larının daha aşağı olması faktı ölkəmizdə də həmin göstəricilərin azalması poten- sialının olduğunu göstərir. gəlirlərin bərabərsizliyinin azaldılması üzrə vergitutma amillərini iki qrupda bir- ləşdirmək olar: fiziki şəxslərin bütün gəlirlərinin (sahibkarlıq fəaliyyətindən gəlirlər istisna olmaqla) proqressiv qaydada vergiyə cəlb edilməsi və vergidən yayınma hal- larının aradan qaldırılması. Fikrimizcə, birinci istiqamət üzrə aparılan tədqiqatların əsas vəzifəsi gəlirin səviyyəsindən asılı olaraq vergi dərəcələrinin diferensiallaşdırıl- masının müəyyən edilməsi ola bilər. Fiziki şəxslərin əmlak, torpaq və yol vegiləri üzrə, o cümlədən aksizlər üzrə də müvafiq tədqiqatların aparılmasına zərurət var.
Ədəbiyyat siyahısı 1. Подузов А.А., Кукушкин Д.К. (2004). Индивидуальное благосостояние и его изме- рение // Журналь проблемы прогнозирования, №2, 119 с. (A.A.Poduzov,
2. Гальперин В.М. (2004). 50 лекций по микроэкономике. Лекция 44 «Перераc-пре- деления доходов» http://50.economicus.ru/index.php?ch=5&le=44&r =2 &z=1 (Qalperin V.M. (2004). Mikroiqtisadiyyat üzrə 50 mühazirə. 44-cü mühazirə “Gəlirlərin təkrar bölgüsü”) 3. Феоктистов Д.В. (2002). Методология оценки уровня и качества жизни населения // Налоги. Инвестиции. Капитал. №3-4, с. 21 (Feoktistiv D.V. (2002). Əhalinin həyat
4. Предложения по совершенствованию модельного набора социальных индикаторов для оценки уровня жизни населения. (2003). // Вопросы статистики. №7. с.36-37 (Əhalinin həyat səviyyəsinin qiymətləndirilməsi üçün sosial indikatorların model toplusu- nun təkmilləşdirilməsi üzrə təkliflər. (2003). // Statistikanın sualları. №7. s. 36-37) 5. Долан Э.Дж., Линдсей Д. (1992). Рынок: микроэкономический модель // Пер. с англ. В.Лукашевича и др.; Под общ. ред. Б.Лисовика и В.Лукашевича. С.-Пб., 596 с., с. 448-454 (Dolan E.C., Lindsey D. (1992). Bazar: mikroiqtisadi model // V.Lukaşeviçin və başqalarının ingilis dilindən tərcüməsi; B.Lisovik və V.Lukaşeviçin ümumi redaktəsi ilə. S-Pb., 596 s., s. 448-454) 6. www.azstat.gov.az – Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsinin saytı. 7. Фишер С. (1995). Экономика: Пер. с англ. cо 2-го изд. // С.Фишер, Р.Дронбуш, Р.Шмалензи. Москва: Дело ЛТД, 864 с., с. 445-446, 665, (Fişer S.(1995). İqtisadiyyat. İngilis dilində 2-ci nəşrdən tərcümə // S.Fişer, R.Dronbuş, R.Şmalenzi. Moskva:Delo Ltd, 864 s., s.445-446, 665) 8. Болезни роста? Индекс устойчивого экономического благосостояния для Соеди- ненного Королевства 1950-1990 годы. (1995). // Вестник «Зеленое спасение». Вы- пуск 3. Устойчивое развитие: к истории концепции. Алматы, с.66-72 (Artım xəstəliyi? 1950-1990-cı illərdə Birləşmiş Krallıq üçün dayanıqlı iqtisadi rifah indeksi. (1995). // “Yaşıl qurtuluş” 3-cü buraxılış. Dayanıqlı inkişaf: konsepsiyanın tarixi. Al- maatı, s. 66-72) 9. Иванов Ю.Н. (2003). О показателях экономического благосостояния.// «Вопросы экономики», №2, с.95-101 (İvanov Y.N. (2003). İqtisadi rifah göstəriciləri barədə //
10.Дейли Г. (2005). Мир тесен! // В мире науки (экономика) [электронный ресурс]. Москва: В мире науки РосНОУ,
№12. Режим
доступа: http://www.sciam.ru/2005/12/economical.shtml (Deyli Q. (2005). Dünya dardır!// Elm dünyasında (iqtisadiyyat) [elektron material]. Moskva: Rusiyanın Yeni Universitetinin Elm dünyası jurnalı. №12) İ.Seyfullayev, b.Rəcəbov, G.Rəsulova GƏLİRLƏRİN BƏRABƏRSİZLİYİ vƏ oNUN AZALDILMASININ vERGİTUTMA ... 6/2013 80 11.http://hdr.undp.org/en/media/HDR_2013_summary_RU.pdf - BMT-nin İnkişaf Pro- qramının saytından. 12.http://www.mt5.com/ru/prime_news/fullview/527- Forex Trading Portal – Foreks Ticarət Portalının saytı. 13.www/gks.ru/free_doc/new_site/population/urow/urow_32ghtm – Rusiya Federasiyasının Dövlət Federal Statistika Xidmətinin saytı 14.http://www.nationmaster.com/graph/eco_dis_of_fam_inc_gin_ind-distribution-family- income-gini-index. Сейфуллаев Ильгар Зульфигар оглы д. ф.э.н, доц., Учебный Центр Министерства Налогов Раджабов Бала Али Али оглы д.ф.ф.-м.н., старший научный сотрудник, Учебный Центр Министерства Налогов Расулова Гюльназ Баба гызы научный сотрудник, Учебный Центр Министерства Налогов Неравенство доходов и налоговые факторы его уменьшения Аннотация Цель исследования – оценка неравенства доходов в Азербайджане и на этой основе определение направлений влияния налогообложения на его уменьше- ние.
и кривая Лоренца. Результаты исследования – оценено неравенство доходов в Азербайджане, даны предложения для его большего уменьшения, связанные с налогообло- жением.
логического обеспечения для выявления связей между налогообложением и неравенством доходов.
качестве научного источника при определении налоговых мероприятий, нап - равленных на уменьшение неравенства доходов.
оценки неравенства доходов выдвинуты соответствующие предложения по на- логообложению.
GƏLİRLƏRİN BƏRABƏRSİZLİYİ vƏ oNUN AZALDILMASININ vERGİTUTMA ... 6/2013 Seyfullayev ılgar zulfigar oglu ass. prof., Training Center of Ministry of Taxes of the Republic of Azerbaijan rajabov Bala Ali Ali oglu ass. prof., Training Center of Ministry of Taxes of the Republic of Azerbaijan rasulova gulnaz Baba oglu Training Center of Ministry of Taxes of the Republic of Azerbaijan An inequality of the income and taxes factors for its reduction Abstract Purpose – assessment of an inequality of the income in Azerbaijan and definition of the influence directions of the taxation on its reduction. Design/methodology – statistical analysis, logical generalization and Lorentz's curve.
Findings – the inequality of the income in Azerbaijan is estimated, offers for its reduction connected with the taxation are given. Research limitations – insufficiency of information and methodological support for identification of relations between the taxation and an inequality of the income. Practical implications – possibility of use as a scientific source for definition of the tax actions directed on reduction of an inequality of the income. Originality/value – on the basis of the analysis and an assessment of an inequality of the income the relevant proposals on the taxation are put forward. Keywords: inequality of the income, Gini coefficient, tax policy JEl Classification Codes: D31, H2, H71 Məqalə redaksiyaya daxil olmuşdur: 11.10.13. Təkrar işlənməyə göndərilmişdir: 18.10.13. Çapa qəbul olunmuşdur: 12.12.13. 82 İ.Seyfullayev, b.Rəcəbov, G.Rəsulova GƏLİRLƏRİN BƏRABƏRSİZLİYİ vƏ oNUN AZALDILMASININ vERGİTUTMA ... 6/2013 Yüklə 164,03 Kb. Dostları ilə paylaş:
|