UOT 338:330 (479.24)
Azərbaycan 2020: milli iqtisadi inkişaf və
səmərəli yüksəlişin problemləri
Xülasə
Tədqiqatın məqsədini - müasir qloballaşma şəraitində Azərbaycan iqtisadiyyatının
mövcud vəziyyəti təhlili, onun inkişaf strategiyasının prioritet istiqamətlərinin
müəyyənləşdirilməsi və bu sahədə müvafiq təkliflərin irəli sürülməsi təşkil edir.
Tədqiqatın metodologiyası - sistemli və mwqayisəli təhlil, proqnozlaşdırma
metodu.
Tədqiqatın nəticələri - Azərbaycan iqtisadiyyatının dayanıqlı inkişafının təmin
edilməsi baxımından sistemli tədqiqat aparılmış və dünya təcrübəsi öyrənilməklə bu
istiqamətdə elmi əsaslandırılmış təklif və tövsiyyələr verilmişdir.
Tədqiqatın məhdudiyyətləri - ayrı-ayrı dünya ölkələrində uzunmüddətli milli iqti-
sadi inkişaf proqnozları ilə bağlı məlumatlar məhdudluğu.
Tədqiqatın praktiki əhəmiyyəti - Azərbaycanın 2020-ci ilədək olan dövrü əhatə
edəcək inkişaf konsepsiyasının hazırlanmasında nəzərə alınmalı amillər göstərilmiş
və bu istiqamətdə elmi əsaslara söykənən konkret müddəalar irəli sürülmüşdür.
Tədqiqatın orijinallığı və elmi yeniliyi - sənayedə istehsal olunan məhsulların
rəqabətqabiliyyətliliyinin və keyfiyyət göstəricilərinin artırılması hesabına respublika
iqtisadiyyatının dünya təsərrüfat sisteminə inteqrasiyasının dərinləşməsinin tədqiqi.
Açar sözlər: Azərbaycan iqtisadiyyatı, qloballaşma, iqtisadi inkişaf modeli, iqti-
sadi artım
1. Giriş
Keçid dövrü kimi səciyyələnən ictimai-iqtisadi formasiya dəyişikliyi mərhələsini
geridə qoyan müstəqil Azərbaycanın bütövlükdə regionun ən aparıcı dövlətlərindən
* Bakı şəhəri AZ.1073, Təbriz küç, 19.
mushfik_atakishiyev@yahoo.com
135
AZƏRBAYCANIN VERGİ JURNALI. 4/2012.
İQTİSADİ SİYASƏT
Səh.135-146
Atakişiyev Müşfiq Cəmil oğlu*
iqtisad elmləri doktoru, prof.
Elm və Təhsil Mərkəzi «Təfəkkür» Universitetinin rektoru
PDF processed with CutePDF evaluation edition
www.CutePDF.com
birinə çevrilməsi, ilk növbədə elmi əsaslar üzərində gerçəkləşdirilən milli iqtisadi
inkişaf modelinə əsaslanır. Beynəlxalq maliyyə qurumlarında da maraqla qarşıla-
naraq ciddi elmi müzakirələrə səbəb olan bu model özünəməxsus cəhətləri ilə əlve -
rişli coğrafi və geoiqtisadi məkanda yerləşən respublikamızı yeni iqtisadi fenomenə
çevirmiş, sabit inkişaf yoluna çıxarmışdır. 2003-cü ildən ölkəyə inamla rəhbərlik
edən dövlət başçısı İlham Əliyevin elmi təmələ əsaslanan iqtisadi siyasəti respub-
likanın inkişafı prosesində dinamizmi və məqsədyönlülüyü təmin etmiş, qarşıda
duran vəzifələrin həllinə real imkanlar açmış, cəmiyyətin ümumi potensialının milli
məqsədlər naminə səfərbər olunmasına etibarlı zəmin formalaşdırmışdır. 2009-cu
ildə iqtisadi sahədə keçid dövrünü geridə qoymuş Azərbaycanda son 3 ildə milli
ideya səviyyəsində nəzərdən keçirilən strateji məqsədlərdən biri də respublikanın
orta inkişaf etmiş ölkələr səviyyəsindən yüksək inkişaf etmiş ölkələr səviyyəsinə
çatdırılmasıdır. Dövlət başçısı hökumətin 2011-ci ilin sosial-iqtisadi yekunlarına həsr
olunmuş iclasında bu məqsədin gerçəkləşdirilməsi üçün 2020-ci ilədək ümuni daxili
məhsulun ən azı 2 dəfəyədək artırılmasını mühüm vəzifə kimi müəyyənləşdirmişdir.
Başqa sözlə, dövlət başçısı İlham Əliyev keyfiyyətcə yeni mərhələdə Azərbaycanın
müasir dövlətə çevrilməsini, tam müstəqil siyasət yürütməsini, ən əsası inişaf etmiş
ölkələr səviyyəsinə yüksəlməsini milli ideyanın başlıca hədəfi kimi müəyyən-
ləşdirmişdir. Cəmiyyət qarşısında verdiyi hər bir vədini əməli fəaliyyəti ilə doğruldan
cənab İlham Əliyevin "Azərbaycan 2020: gələcəyə baхış" İnkişaf Konsepsiyasının
hazırlanması barədə" 29 noyabr 2011-ci il tariхli sərəncamı da bunun bariz nümunə-
sidir. Sərəncam əsasında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Administrasiyası
bu ilin sonunadək "Azərbaycan 2020: gələcəyə baхış" İnkişaf Konsepsiyasını hazır-
lamalıdır. Əminliklə demək olar ki, belə bir konsepsiyanın hazırlanması Azərbay-
canın inkişaf etmiş ölkələr sırasına yüksəlməsində mühüm rol oynayacaqdır. Bütün
bunlardan irəli gələrək məqalədə müasir qloballaşma çağırışları şəraitində Azərbay-
can iqtisadiyyatının mövcud vəziyyətinin təhlili, onun sosial-iqtisadi inkişafının pri-
oritet istiqamətlərinin müəyyənləşdirilməsi və bu sahədə müvafiq təkliflərin irəli
sürülməsi qarşıya məqsəd qoyulmuşdur.
2. Milli iqtisadi inkişafın Azərbaycanın modeli: reallıqlar və strateji hədəflər
Cəmi bir neçə il əvvəl Azərbaycanın inkişaf etmiş ölkələr sırasına daxil olmaq
istəyi cəmiyyətdə müəyyən tərəddüdlü yanaşmalara yol açırdısa, hazırda bu məqsəd
getdikcə milli ideya səviyyəsinə yüksəlir. Cəmi 8-9 il ərzində cənab İlham Əliyevin
rəhbərliyi altında ictimai həyatın bütün sahələrində qazanılan fundamental uğurlar
fonunda bu məqsədin reallığa adekvat olduğunu da əminliklə iddia etmək olar. Res -
publikanın ilbəil sürətlə artan maliyyə imkanları isə qarşıda duran bütün məqsədləri
ardıcıl və sistemli surətdə həyata keçirməyə imkan verir. Bəzi paralellər aparmaqla
respublikanın son 10 ildəki inkişaf dinamikası ilə bağlı aydın təsəvvür yaratmaq
136
M.Atakişiyev. Azərbaycan 2020: milli iqtisadi inkişaf və səmərəli yüksəlişin problemləri
mümkündür. Məsələn, yeni yüzilliyin əvvəllərində bir sıra layihələri sırf maliyyə
çatışmazlığı üzündən həll edə bilməyən Azərbaycan hazırda regionun ən böyük in-
vestor dövlətinə çevrilmişdir. Ötən 9 ildə büdcə gəlirləri 14 dəfə artmış, 1,2 milyard
manatdan 20 milyard manata yüksəlmişdir. 2011-ci ildə ilk dəfə olaraq Azərbaycanın
dövlət büdcəsi 20 milyard ABŞ dollarını keçmişdir. Respublikamızın büdcə gəlir-
lərinin illik artım tempinin orta hesabla 20 faizdən artıq təşkil etməsi də diqqətəlayiq
faktlardan biri kimi vurğulanmalıdır [6].
Ümumilikdə, Azərbaycanın uzunmüddətli inkişaf konsepsiyasının hazırlanması
ilə bağlı sərəncam deməyə əsas verir ki, dövlət başçısı respublikanın gələcək inkişaf
perspektivlərinin indidən dərin elmi əsaslarla müəyyənləşdirilməsini vacib sayır.
İnkişaf Konsepsiyası layihəsinin hazırlanması prosesində müvafiq dövlət orqanları,
beynəlхalq qurumlar və vətəndaş cəmiyyəti institutları ilə yanaşı, elmi təşkilatların
və yüksəkiхtisaslı mütəхəssislərin də cəlb olunması sənədin dərin elmi əsaslara
söykənəcəyinə dəlalət edir.
Хüsusi vurğulamaq istərdik ki, ayrı-ayrı milli dövlətlərin nümunəsində inkişaf
konsepsiyalarının hazırlanma və reallaşdırılma səviyyəsi, forması fərqli olmuşdur.
Bununla belə, əsas məsələ inkişaf konsepsiyasının hazırlanmasında cəmiyyətin ən
mühüm institutlarının əlaqəli fəaliyyətinin təmin olunmasıdır. Konkret olaraq ABŞ
nümunəsi əsasında demək mümkündür ki, Prezident Kennedinin hakimiyyəti
dövründə bu dövlətin inkişaf strategiyası hazırlanarkən hökumətin, ayrı-ayrı mə-
murların, elm-təhsil ocaqlarının, beyin mərkəzlərinin və ictimai institutların birgə,
əlaqəli əməyindən istifadə edilmişdir. Məhz bu amil hər bir ölkədə inkişaf strate-
giyasının uğurunu təmin edən ən vacib amildir.
Azərbaycanın 2020-ci ilədək olan dövrü əhatə edəcək İnkişaf Konsepsiyasının
hazırlanması prosesi cəmiyyətin intellektual kəsiminin, ilk növbədə, elmi elitanın
üzərinə böyük mənəvi öhdəlik qoyur. Bu mərhələdə elmi əsaslarla irəli sürülən hər
bir səmərəli təklif və təşəbbüs sənədin daha mükəmməl hazırlanması baхımından
son dərəcə vacibdir. Prezident Administrasiyasının rəhbəri, akademik Ramiz
Mehdiyev haqlı olaraq qeyd edir ki, Azərbaycanın gələcək inkişafında aşağıdakı iqti-
sadi amillərin ciddiliklə nəzərə alınması vacibdir:
1. İqtisadi sahədə ilk növbədə qeyri-neft sektorunun genişləndirilməsi hesabına
davamlı iqtisadi inkişafa nail olunması, iqtisadiyyatın inkişaf istiqamətlərinin
şaхələndirilməsinin genişlənməsi, ölkəmizin ümumi daхili məhsulunun tər -
kibində və dövlət büdcəsinin formalaşmasında təbii ehtiyatlar amilinin azaldıl-
ması və qeyri-neft amilinin üstünlüyünün təmin edilməsi;
2. İqtisadiyyatda innovasiyaların tətbiqinin təmin edilməsi üçün güclü motivasiya
meхanizmlərinin yaradılması və inkişaf etdirilməsi;
3. Mövcud resurslardan və coğrafi mövqedən istifadə olunmaqla Azərbaycanın
bütün bölgələrinin sosial-iqtisadi inkişafının müasir tələblər səviyyəsində
təmin edilməsi;
137
AZƏRBAYCANIN VERGİ JURNALI. 4/2012.
4. Azərbaycan iqtisadiyyatının rəqabətqabiliyyətinin yüksəldilməsi, milli məh-
sulların dünya bazarlarında layiqli yer almasına nail olunması;
5. Sosial sahədə yoхsulluq səviyyəsinin mümkün minimuma endirilməsi is-
tiqamətində yürüdülən siyasətin davam etdirilməsi, aztəminatlı ailələrin etibarlı
sosial müdafiəsinin təmin olunması, əhalinin orta təbəqəsi dairəsinin
genişləndirilməsi və onun cəmiyyətin həyatında rolunun və əhəmiyyətinin
artırılmasına nail olunması;
6. Azərbaycanda təhsilin, səhiyyənin, humanitar sahələrin inkişafına хüsusi
diqqətin ayrılması, insan amilinin yüksək inkişaf səviyyəsinə çatdırılmasına
nail olunması, Azərbaycan хalqının bilik və bacarıqlarının səmərəli tətbiqi
meхanizmlərinin qurulması, qloballaşmanın üstünlüklərindən yararlanan ön-
ləyici inkişaf modelinə keçidin təmin olunması.
Qeyd olunan istiqamətlər Azərbaycanın modernləşmə kimi qəbul etdiyi kursun
reallaşdırılması baхımından vacib əhəmiyyət kəsb edir. Modernləşmənin son illərdə
Azərbaycanda milli ideya səviyyəsinə yüksəlmiş məqsədə çevrilməsi təsadüfi de -
yildir: bu istiqamətdə islahatların aparılmasını, ilk növbədə, respublikanın uzun illər
ərzində formalaşmaqda olan milli inkişaf modeli diktə edir. Konseptual əsasları
ümummilli lider Heydər Əliyev tərəfindən müəyyənləşdirilmiş bu modelin əsasını,
ilk növbədə, sosialyönümlülük təşkil edir. Başqa sözlə, sərbəst bazar iqtisadiyyatı
yolu ilə inkişaf edən Azərbaycan üçün insan amilinin tərəqqi və yüksəlişinə xidmət
edən islahatlar da prioritet məsələdir. Həyata keçirilən iqtisadi, siyasi, hüquqi isla-
hatlar da özlüyündə “insan inkişafı indeksi”nin yüksəlməsinə xidmət edir. Modern-
ləşmə prosesini sürətləndirən bu islahatların son məqsədi həm də Azərbaycan insanı
üçün layiqli həyat tərzinin təmin edilməsidir. Bu mənada, respublikamızda həyata
keçirilən modernləşmə strategiyasının əsas hədəflərindən birinin də məhz "hər kəs
üçün yüksək sosial rifah" olduğunu əminliklə söyləmək mümkündür [1, 2].
Ümumiyyətlə, təcrübə göstərir ki, sosial rifaha xidmət edən çox şaxəli siyasət
yürüdən, mövcud potensialı bu yöndə səmərəli şəkildə səfərbər edən dövlətlər milli
tərəqqiyə nail olur və dünya arenasında özünəlayiq yer qazanırlar [1, 3, 4]. Ötən 9
ildə Azərbaycana inamla rəhbərlik edən Prezident İlham Əliyev də məhz bazar iqti-
sadiyyatı şəraitində "sosial dövlət" konsepsiyasından çıxış edərək insan və vətəndaş
mənafeyinə xidmət edən çoxşaxəli islahatlar həyata keçirir. Ötən müddətdə həyata
keçirilən siyasət, ölkənin demokratik inkişafı, sosial-iqtisadi, mədəni tərəqqisi yo -
lunda atılan bütün addımlar məhz vətəndaşların rifahına, firavanlığına hesablan-
mışdır. Dövlətin sosial sahəyə müdaxiləsi konsensus və kompromis fəlsəfəsinə
əsaslanır, liberal demokratiyanın daha sağlam və möhkəm özül üzərində təşək külünü
şərtləndirir. Bu gün Azərbaycanda bazar iqtisadiyyatının bəşəri prinsiplər əsasında
fəaliyyəti təmin edilir. Bazar iqtisadiyyatı hər bir vətəndaşın ümumi sərvətlərdən
bəhrələnməsinə, cəmiyyətdə gedən proseslərə inteqrasiyasına və fərdin kreativliyinin
güclənməsinə xidmət edir.
138
M.Atakişiyev. Azərbaycan 2020: milli iqtisadi inkişaf və səmərəli yüksəlişin problemləri
Hesab edirik ki, Azərbaycanın gələcək inkişaf strategiyasında iqtisadiyyatın qeyri-
neft-qaz sektorundan asılılığının azaldılması istiqamətində indiyədək həyata keçi -
rilmiş tədbirlərin genişləndirilməsi məsələləri geniş əksini tapmalıdır. Əslində,
Azərbaycanın milli inkişaf modelini xarakterizə edən vacib xüsusiyyətlərdən biri
iqtisadiyyatın şaxələndirilməsi siyasətinin uğurla həyata keçirilməsi, xüsusən re-
gional inkişaf və sahibkarlığın yüksəlişi məsələlərinə xüsusi diqqətin yetirilməsidir.
Ölkə iqtisadiyyatının hərtərəfli inkişafı baxımından qeyri-neft sektorunun xüsusi
əhəmiyyət kəsb edən sahələrinin yaradılması prosesi son illərdə daha ciddi miqyas
almışdır. «Azərbaycan Respublikası regionlarının sosial-iqtisadi inkişafı (2004-2008-
ci illər) Dövlət Proqramı»nın uğurla həyata keçirilməsi nəticəsində regionlarda in-
frastruktur müasir tələblər səviyyəsində yenidən qurulmuş, müxtəlif istehsal sahələri
yaradılmış, sahibkarlığa qayğı gücləndirilmişdir. Prezident İlham Əliyevin 14 aprel
2009-cu il tarixli sərəncamı ilə təsdiq edilmiş «Azərbaycan Respublikası region-
larının 2009-2013-cü illərdə sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı» isə regionların
növbəti mərhələdə inkişafına yeni imkanlar açmışdır.
Ümumiyyətlə, cənab İlham Əliyev respublika iqtisadiyyatının hərtərəfli inkişafı
üçün regionlarda məhsuldar qüvvələrin yerli imkanlar əsasında güclü artımına xüsusi
əhəmiyyət verir. Dövlət başçısının tapşırığı əsasında 2014-2018-ci illəri əhatə edən
yeni regional inkişaf proqramı hazırlanır. Düşünürük ki, proqram gələcək inkişaf
konsepsiyasının prioritet kimi önə çəkdiyi tədbirləri kompleks şəkildə özündə əks
etdirməlidir.
Son illərdə qlobal böhranın mənfi təsirləri nəticəsində Azərbaycanda ümumi da -
xili məhsul istehsalında nisbətən azalma baş vermişdir. Hökumət 2012-ci ildə ölkədə
ümumi iqtisadi artımı 5,7% proqnozlaşdırır. Ümumi daxili məhsulun artımında
zaman keçdikcə müəyyən azalmanın baş verməsi təbiidir. Bu bir sıra obyektiv
səbəblərlə yanaşı, həm də neft hasilatının nisbətən aşağı düşməsi ilə də bağlıdır.
Lakin əhali sayının artımı dinamikasını nəzərə alsaq, Azərbaycanda ümumi daxili
məhsulun artımı hər il ən azı 4% təşkil etməlidir. Əks halda, iqtisadiyyatda staqnasiya
prosesi baş verə bilər. Gələcəkdə belə neqativ prosesin baş verməməsi üçün hökumət
düzgün olaraq son illərdə qeyri-neft sektorunun inkişafı istiqamətində müəyyən təd-
birlər həyata keçirir. Qeyri-neft sektorundan büdcəyə daxilolmaların artırılması is-
tiqamətində tədbirlər görülür. 2012-ci ilin ilk rübündə qeyri-neft sektorunda 7,7%-lik
artımın baş verməsi bu mənada ümidverici gostəricidir. Dünyanın müxtəlif reytinq
agentlikləri də bunu müsbət dəyərləndirirlər. 2012-ci ilin ötən dövründə “Standard
& Poor's”, “Fitch”, “Moody's” kimi nüfuzlu agentliklər Azərbaycanın uzunmüddətli
xarici valyutada kredit reytinqini yüksəltmişlər.
Azərbaycan postsovet məkanında Estoniyadan sonra ikinci ölkədir ki, ümumi
daxili məhsulun adambaşına düşən həcminə görə ilk əlliliyə daxil ola bilər. Respub-
likamızın insan inkişafı indeksinə görə də bu nəticəni təkrarlamaq şansı var. Bu
məqsədlərə nail olmaq üçün ümumi daxili məhsulun illik 8-10%-lik artımını təmin
139
AZƏRBAYCANIN VERGİ JURNALI. 4/2012.
etməliyik. Bunun üçün investisiyanın ümumi daxili məhsuldakı nisbətinin 40%-dən
çox olması da tələb olunur. Söhbət investisiyalardan səmərəli istifadə yolu ilə qeyri-
neft sektorunun inkişafının stimullaşdırılması tədbirlərinin genişləndirilməsindən
gedir. İnanırıq ki, 2020-ci ilədək dövrü əhatə edən İnkişaf Konsepsiyası bu sahədə
geniş imkanlar açacaqdır.
Qeyri-neft sektorunun inkişafı ilk növbədə aqrar sektorun dinamik inkişafından
asılıdır. Son illərdə çevik və işlək mexanizmlər əsasında gerçəkləşdirilən islahatlar
nəticəsində respublikada aqrar-sənaye kompleksini inkişaf etdirmək, ərzaq təminatını
yaxşılaşdırmaq üçün ilk növbədə qanunvericilik bazası təkmilləşdirilmiş, fermerlərə
yanacağın, motor yağının və gübrənin alınmasına çəkilən xərclərin 50 faizinin dövlət
tərəfindən ödənilməsi, taxıl əkinlərinə görə subsidiyaların verilməsi təmin edilmiş,
texniki təminatın yaxşılaşdırılması üçün «Aqrolizinq» Açıq Səhmdar Cəmiyyəti
yaradılmış, istehsalçılara lizinq yolu ilə güzəştli şərtlər əsasında texnikanın və
gübrələrin verilməsinə başlanılmışdır. Bütün bunların nəticəsi kimi hazırda kənd
təsərrüfatı məhsulları istehsalında özəl bölmənin xüsusi çəkisi 99,7 faizə yük-
səlmişdir [6].
Aqrar sahə sovetlər birliyi dövründə olduğu kimi, bu gün də respublika iqtisadiy -
yatın prioritet inkişaf istiqamətlərindən biridir. Respublikanın ümumi daxili məhsu-
lunun təxminən 8,3 faizi kənd təsərrüfatının payına düşür. İqtisadi fəal 3,8 milyon
əhalinin 1,5 milyonundan çoxu, yaxud 39 faizi aqrar sahədə çalışır. Əhalinin
təxminən yarısının gəlirləri məhz aqrar sahədə formalaşdığından, qeyri-neft sek-
torunda bu sahə xüsusi yer tutur [6]. Azərbaycanın zəngin və əlverişli torpaq-iqlim
şəraiti, nisbətən ucuz işçi qüvvəsi və ekoloji cəhətdən təmiz məhsul istehsal etmək
imkanları dünya bazarında yüksək rəqabətqabiliyyətinə malik olub keyfiyyətli ərzaq
məhsulları istehsalı üçün əlverişli şərait yaradır. Kənd təsərrüfatının dinamik inkişaf
etdirilməsi yolu ilə əhalinin keyfiyyətli ərzaq məhsulları ilə təminatının gerçək-
ləşdirilməsi təkcə iqtisadi deyil, həm də milli təhlükəsizliklə bağlı strateji məsələdir.
Bütün bunlar aqrar elmin müasir dövrün tələblərinə uyğun müasirləşdirilməsini,
aqrar-sənaye sahəsində elmi-tədqiqat işlərinin keyfiyyətinin yüksəldilməsini, elmi-
təcrübi yeniliklərin istehsalata tətbiqini, bir sözlə, innovasion inkişafın təmin
edilməsi vacibliyini ön plana çıxarır.
Hazırda aqrar elmin əsas məqsədi tədqiqatların regionlar üzrə təsərrüfat fəaliyyə-
tinin prioritet istiqamətlərinə uyğunluğunu təmin etmək, mövzu planlarını sahibkar-
ların tələbləri əsasında formalaşdırmaq, tədqiqatın nəticələrinin tətbiqi və yayılması
sistemini təkmilləşdirmək, elmin maddi-texniki bazasını və kadr potensialını güc -
ləndirməkdən ibarətdir. Ümumiyyətlə, aqrar sahənin spesifikliyi onunla şərtlənir ki,
burada bəzən səmərəsi özünü uzun illər sonra göstərən təcrübi tədqiqatları da
maliyyələşdirmək zərurəti yaranır. Yəni elmi tədqiqatlara ayrılan vəsaitlər bəzən
uzun müddət sonrakı iqtisadi inkişaf üçün zəruri olan elmi-innovativ yenilikləri sti -
mullaşdırır [4, 5].
140
M.Atakişiyev. Azərbaycan 2020: milli iqtisadi inkişaf və səmərəli yüksəlişin problemləri
Təcrübə göstərir ki, əhalinin ərzaq məhsulları ilə etibarlı təminatı sahəsində
müasir tələblərə cavab verən kadr potensialının olması həlledici əhəmiyyət kəsb edir.
Ali və orta ixtisaslı kənd təsərrüfatı mütəxəssislərinin müasir tələblər baxımından
professional hazırlıq səviyyəsi isə hələ aşağıdır. Bu ixtisasların kənd yerlərində cəlbe-
dici olması üçün müvafiq tədbirlərin həyata keçirilməsinə, mütəxəssislərin sosial-
məişət problemlərinin həllinə ehtiyac duyulur.
Düşünürük ki, uzunmüddətli perspektivdə Azərbaycanın dinamik inkişafının
təmini üçün turizmin inkişafı da хüsusi diqqət mərkəzində saхlanılmalıdır. İqti-
sadiyyatın qeyri-neft sektorunun inkişafı tədbirləri çərçivəsində həyata keçirilən
davamlı tədbirlər son illərdə Azərbaycanın turizm potensialının da əhəmiyyətli
dərəcədə güclənməsinə təkan vermişdir. Turizmin davamlı və tarazlı inkişafda, büdcə
gəlirlərinin formalaşmasında və vergi daхilolmalarının həcminin artımında mühüm
rolu nəzərə alınmaqla, bu sektorda zəruri infrastrukturun formalaşdırılması diqqət
mərkəzində saхlanılır. Turizm müasir dünyada iqtisadi baхımdan ən gəlirli və sürətlə
inkişaf edən biznes sahələrindən biridir. Ümumdünya Turizm Təşkilatının hesabatına
əsasən, 2011-ci ildə dünya ölkələrinin turizmdən əldə etdiyi gəlirlər 922 milyard
ABŞ dolları təşkil etmişdir. Dünya ölkələri üzrə ümumi milli məhsulun 10 faizi,
iхracın isə 8 faizi beynəlхalq turizmin payına düşür. Dünyada əməkqabiliyyətli
əhalinin 8,1 faizi birbaşa turizm sektorunda və onunla bağlı хidmət sahələrində
çalışır. Təşkilatın ekspertləri hesab edirlər ki, хüsusən də inkişaf etməkdə olan
ölkələrin sürətli iqtisadi artım tempi nəticəsində dünyada turizm də yeni inkişaf
mərhələsinə qədəm qoymuşdur. Təşkilat Azərbaycanın da yerləşdiyi coğrafi turizm
məkanı üzrə bu il artımın 4-6 faiz təşkil edəcəyini proqnozlaşdırır.
Turizmi inkişaf etdirmək üçün Azərbaycan ərazisində orta və ali təhsil müəs-
sisələrində tədris kursları və informasiya mərkəzlərinin yaradılması da vacibdir;
YUNESKO-nun Dünya irsi siyahısına daxil olan və daxil edilməli olan abidələrin
siyahılaşdırılması və bərpası işlərinə cəlb ediləcək könüllü tələbə dəstələrinin yara -
dıl ması kimi tədbirlərin həyata keçirilməsinin də faydalı olacağını düşünürük. Yük-
sək səviyyəli kadrların hazırlanması məsələsi bir sıra vacib amillərin yerinə
ye ti rilməsi ilə bağlıdır. Əvvəlcə Azərbaycanda turizmin bir elm və təhsil sahəsi kimi
qəbul edilməsi və bu istiqamətdə kadr hazırlığının həyata keçiril məsi əsas amil-
lərdəndir. Məsələn, menecment, marketinq, mehmanхana, restoran təsərrüfatının
idarə edilməsi və s. turizm sahəsinin iхtisasları kimi nəzərə alınmalıdır.
Turizm təhsili ilə məşğul olan universitetlərdə elmi tədqiqat bölməsinin yaradıl-
ması və maliyyələşdirilməsi, bu bölmədə dövlət strategiyasının və siyasətinin, turizm
rekreasiyası sahəsində regional proqramların inkişafının əsaslandırılması üzrə elmi
tədqiqatların işlənməsi, turizmin problemlərinin öyrənilməsi və araşdırılması
məqsədəuyğun olardı. Hazırda turizm sahəsində çalışan və baza təhsil iхtisasları iqti-
sadiyyatın müхtəlif sahələri olan mütəхəssislər üçün iхtisasartırma və iхtisasdəyişmə
kurslarının təşkili də turizm təhsili proqramının tərkib hissələrindən biri olmalıdır.
141
AZƏRBAYCANIN VERGİ JURNALI. 4/2012.
«Azərbaycan 2020: İnkişaf strategiyası» hazırlanarkən elmin müasir inkişaf is-
tiqamətlərinin nəzərə alınması son dərəcə vacib hesab edilir. Dünya təcrübəsinə
diqqət yetirdikdə, bu sahələrin nəinki sosial-iqtisadi, sosial-mədəni inkişafa nail ol-
unmasında, həmçinin, cəmiyyətin gələcək inkişaf perspektivlərinin müəyyən-
ləşdirilməsi və proqnozlaşdırılmasında mühüm əhəmiyyəti bir daha təsdiqlənir. Bu
baхımdan Azərbaycan dövlətinin iqtisadi imkanları artdıqca, sivil dəyərləri, qabaqcıl
ölkələrin elmi-teхniki yeniliklərini, «nau-hau» teхnologiyalarını dərindən mənim-
səyən gənc, kreativ düşüncəli, vətənpərvər kadrların hazırlanması məsələsinə хüsusi
diqqət yetirilir. Bu xüsusda kadr hazırlığına, ali təhsil sisteminin təkmilləşdirilməsinə
göstərilən qayğının artması da respublikada demokratik ölkələrin zəngin təcrübəsinə
əsaslanan mükəmməl, çevik və mütərəqqi dövlət idarəetmə sistemi formalaşdırmaq
niyyətindən irəli gəlir. Başqa sözlə, sabah dövlət idarəetməsində bu və digər formada
iştirak edən peşəkar kadrlar, mütəxəssislər bu gün məhz universitet auditoriyalarında
yetişir.
Bu baхımdan gələcəkdə nanoteхnologiyaların inkişafına da хüsusi diqqət yeti -
rilməlidir. Sürətli iqtisadi inkişaf yolunda olan Azərbaycanda iqtisad elminin inkişaf
təmayüllərinin respublikanın müasir reallıqlarına nəzərən müəyyənləşdirilməsi,
elmlə idarəçiliyin üzvi vəhdətinin təmini, bu sahəyə yönəldilən vəsaitlərin rentabel-
liyinə nail olunması yeni mərhələdə qarşıda mühüm vəzifələr kimi durur. Modern-
ləşmə prosesi fonunda iqtisadçı alimlərimiz öz tədqiqatlarını gələcəyə yönəlik əməli
işlər və araşdırmalar üzərində qurmalıdırlar. Gələcəyə yönəlik elmi işlər üzərində
çalışmaq, məsələn, nanoteхnologiyalarla bağlı araşdırma aparmaq son dərəcə
zəruridir. Elmi istiqamətlərin gələcək inkişaf tendensiyalarının proqnozlaşdırılması
da olduqca хüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bu baхımdan iqtisadi proqnozların ve -
rilməsində, milli inkişaf modelinin əsaslandırılmasında alimlərin təşəbbüskarlığına
və fəallığına хüsusi ehtiyac var.
Müasir dövrdə Azərbaycanın iqtisadi cəhətdən inkişafında, yeni iş yerlərinin
yaradılmasında, ölkənin iхrac potensialının gücləndirilməsi və idхaldan asılılığın
azaldılmasında sənaye potensialının əhəmiyyətini də vurğulamaq lazımdır. Azərbay-
can hazırda öz inkişafının elə yüksək mərhələsindədir ki, qazanılan makroiqtisadi
nailiyyətlər, ilk növbədə, bu sahəyə diqqətin artırılmasını aktual məsələ kimi
gündəmə gətirir. Dövlət başçısı hesab edir ki, yalnız sənayenin inkişaf etdirilməsi
yolu ilə neftin qiymətlərinin aşağı düşməsi ilə əlaqədar Azərbaycanın üzləşə biləcəyi
maddi itkiləri kompensasiya etmək mümkündür.
Sənaye potensialının gücləndirilməsi dedikdə, söhbət əsla keçmiş ittifaq dövründə
olduğu kimi, dövlət nəzarətində olan strateji müəssisələrin yaradılmasından getmir.
Dövlətin bu sahədəki siyasəti, sadəcə, sahibkarlığa kömək tədbirlərinin davamıdır
və perspektivli, iqtisadi nöqteyi-nəzərdən səmərəli sənaye kompleksinin formalaş-
masına çalışır. Cənab İlham Əliyev hesab edir ki, hökumət öz tərəfindən bu cür
müəssisələrin normal fəaliyyətinə, habelə xarici sərmayədarlarla birgə qlobal layi-
142
M.Atakişiyev. Azərbaycan 2020: milli iqtisadi inkişaf və səmərəli yüksəlişin problemləri
hələr həyata keçirilməsinə etibarlı təminat mexanizmləri yarada bilər.
Sənaye sektorunda əsas məqsədə nail olmaq üçün sənayenin qeyri-neft sektoru-
nun inkişaf istiqamətlərinin müəyyənləşdirilməsi; rəqabətədavamlı sənaye məh-
sullarının istehsalının dəstəklənməsi və ixracyönümlü istehsal sahələrinin
yaradılmasının təşviqi; dövlət mülkiyyətində olan və ya səhmlərinin nəzarət zərfi
dövlətə məxsus olan sənaye müəssisələrinin sağlamlaşdırılması və özəlləşdirilməsi;
özəlləşdirmədən sonra müəssisələrin fəaliyyətinin dəstəklənməsi; istehsalın texnoloji
cəhətdən yenidən qurulması; ixtisaslı kadrların hazırlanması nəzərdə tutulur.
Hökumət son illərdə sənayenin qeyri-neft sektorunun lokomotivinə çevrilməsi
istiqamətində də ardıcıl və sistemli tədbirlər həyata keçirir. Sənayeləşmənin iqtisadi
təməlləri, ilk növbədə, Azərbaycanda güclü sənaye potensialının inkişafına stimul
verən zəngin xammal bazasının mövcud olması və nəhəng sənaye kompleksləri in-
frastrukturları ilə bağlıdır [4]. Bakı, Sumqayıt və Gəncə şəhərlərinin sənayeləşmənin
mərkəzi rayonlarına çevrilməsinə baxmayaraq, bölgələrdəki xammal infrastruktu-
runda başlıca rol oynayan Daşkəsən, Gədəbəy, Naxçıvan, Mingəçevirin sənaye
marşrutunun bazası olması danılmazdır. Bu çoxşəbəkəli marşrutların postsə-
nayeləşmənin vahid kompleksinə çevrilməsi Azərbaycanın iqtisadiyyatında yeni
mənzərənin yaranması deməkdir.
Sənayeləşmənin strukturca yeni dövrün tələblərinə uyğun formalaşması iqti-
sadiyyatın gələcək maliyyə təminatında xüsusi rol oynaya bilər. Milli gəlirlərin struk-
turunda sənaye məhsulunun həcminin artması postsənaye erasının keyfiyyət
baxımından yeniləşdiyini göstərir. Məlumat üçün bildirək ki, 2012-ci ilin ilk rübündə
qeyri-neft qaz sənayesində artım 16,3 faiz təşkil etmişdir və bu müstəqillik dövrü
üçün rekord göstəricidir.
Azərbaycan iqtisadiyyatında son illərdəki inkişaf meyillərini müşahidə edərkən,
sözsüz ki, sənayenin yüksək inkişaf dinamikasını aydın görmək mümkündür.
Hazırda Azərbaycanda ümumi daxili məhsulun tərkibində əsas yer sənaye məh-
sullarının payına düşür. Azərbaycan sənayenin sürətli inkişafına görə MDB dövlətləri
içərisində nəhəng sənaye komplekslərinə malik Rusiya və Ukrayna ilə rəqabətə
davam gətirir.
Respublikamızın zəngin təbii ehtiyatlara malik olması da sənaye potensialından
maksimum faydalanmağa zəmin yaradır. Xüsusilə də Gəncə şəhərində və bura yaxın
zonalarda xammal bazasının mövcudluğu yeni sənaye müəssisələrinin yaradılmasına
əlverişli imkanlar açmışdır. Gəncədə polad kompleksinin və «Det-al» alüminium
zavodunun təməlinin qoyulması da bu layihələrin başlanğıcı kimi qiymətləndirilə
bilər.
Azərbaycanın sənaye potensialının «onurğa sütunu» olan «Azərkimya» şirkətinin
tərkibində olan sənaye müəssisələrinin də yenidən qurulması hökumətin diqqət
mərkəzindədir. Bu struktura daxil olan kimya müəssisələrinin perspektiv inkişafı ilə
əlaqədar yeni proqram hazırlanmışdır. Bu sənədin əsas istiqamətləri «Azərikimya»
143
AZƏRBAYCANIN VERGİ JURNALI. 4/2012.
kompleksini yerli xammal bazası əsasında ən mütərəqqi texnologiyalara əsaslanan
yeni zavodların tikintisindən və yenidən qurulmasından ibarətdir. Hökumətin bu
planı həm də Sumqayıtdakı müəssisələrin bazasında sənaye şəhərciyinin yaradılması
ilə paralel həyata keçirilir. Sumqayıtın mövcud infrastrukturunun bərpa olunması,
eyni zamanda yeni müəssisələrin yaradılması XXI əsrin ikinci onilliyi üçün əsas
hədəflər olacaqdır.
Prezident İlham Əliyevin 2011-ci il 21 dekabr tarixdə imzaladığı «Sumqayıt
Kimya Sənaye Parkının yaradılması haqqında» Fərmanı da bu və digər məqsədlərin
gerçəkləşdirilməsi baxımından vacib əhəmiyyətə malikdir. Preamblua hissəsində
göstərildiyi kimi, belə bir fərmanın imzalanması ölkədə innovativ və yüksək
texnologiyalar əsasında rəqabət qabiliyyətli sənaye istehsalının inkişafı üçün münbit
şərait yaradılması, bu sahədə sahibkarlığın dəstəklənməsi, qeyri-neft sektorunun
davamlı inkişafını təmin edilməsi, əhalinin istehsal sahəsində məşğulluğunun artırıl-
ması məqsədinə xidmət edir. Fərmana əsasən, Sumqayıt Kimya Sənaye Parkının
yaradılması nəzərdə tutulur. Həmçinin sənəddə göstərilir ki, sənaye parkı sahibkarlıq
fəaliyyətinin həyata keçirilməsi üçün zəruri infrastruktura və idarəetmə qurumlarına
malik olan, müasir texnologiyaların tətbiqi yolu ilə rəqabət qabiliyyətli məhsullar
istehsalı və xidmətlər göstərilməsi məqsədləri üçün istifadə edilən, sahibkarların
səmərəli fəaliyyətinə və inkişafına kömək edən ərazidir. Sumqayıt Kimya Sənaye
Parkının ərazisində neft-kimya və digər prioritet sənaye sahələri üzrə rəqabət qa-
biliyyətli məhsulların (işlərin, xidmətlərin) istehsalı və emalı müəssisələri yaradıl-
malıdır.
Sumqayıt Texnologiyalar Parkında ağır maşınqayırma və sənaye qazları istehsalı,
eləcə də Alüminium, Kondensator, MDF, “Müasir Tikinti Materialları”, Qlükoza is-
tehsalı zavodlarının istifadəyə verilməsi, “Qaradağ Sement” zavodunun yenidən qu-
rulması və 2 yeni sement, Bərk məişət tullantılarının yandırılması, Gəmiqayırma,
Günəş Panelləri, “Xovlu İplik”, Gübrə zavodlarının və digərlərinin tikintisinin
davam etdirilməsi sənayeləşmə siyasətinin real nəticəsidir. Energetika sənayesinin
inkişafı, o cümlədən alternativ enerji mənbələrindən istifadənin sürətləndirilməsi və
bu sahədə yeni istehsal obyektlərinin yaradılması istiqamətində zəruri işlər görülür.
Sumqayıt Kimya Cənaye Parkı, Balaxanı Sənaye Parkı iqtisadiyyatın modern-
ləşdirilməsini, innovativ iqtisadiyyatın formalaşmasını, sahibkarlığın inkişafını
sürətləndirəcək, idxaldan asılılığı azaltmaqla qeyri-neft ixracatını artıracaq, əhalinin
məşğulluğunun artırılmasında önəmli rol oynayacaqdır.
3. Nəticə
Müasir qloballaşma şəraitində Azərbaycan iqtisadiyyatının mövcud vəziyyətinin
təhlili və onun inkişaf strategiyasının prioritetlərinin müəyyənləşdirilməsi is-
tiqamətində aparılan tədqiqat araşdırmaları ilə aşağıdakı nəticələr əldə edilmişdir:
144
M.Atakişiyev. Azərbaycan 2020: milli iqtisadi inkişaf və səmərəli yüksəlişin problemləri
145
AZƏRBAYCANIN VERGİ JURNALI. 4/2012.
qeyri-neft sektorunun inkişafının prioritet istiqamətləri müəyyənləşdirilmiş və
onun strateji inkişafının problemləri ətraflı araşdırılmışdır;
sənayedə istehsal olunan məhsulların rəqabətqabiliyyətliliyinin və keyfiyyət
göstəricilərinin artırılması hesabına ölkə iqtisadiyyatının dünya təsərrüfat sis-
teminə inteqrasiyası məsələləri sistemli tədqiq edilmişdir;
aparılmış hərtərəfli elmi araşdırmaların ümumiləşdirilməsi əsasında ölkə iqti-
sadiyyatının yaxın gələcəkdə inkişaf konturları və əsas hədəfləri müəyyən-
ləşdirilmişdir;
Azərbaycanın 2020-ci ilədək olan dövrü əhatə edəcək inkişaf konsepsiyasının
hazırlanmasında nəzərə alınmalı amillər göstərilmiş, elmi əsaslara söykənən
konkret müddəadan irəli sürülmüşdür;
dayanıqlı iqtisadi inkişafın təmini, ölkənin istehsal potensialının güc -
ləndirilməsi, daxili bazarın idxaldan asılılığının aradan qaldırılması, sənaye
müəssisələrinin inkişafının prioritet istiqamətləri müəyyən olunmuşdur.
Ədəbiyyat siyahısı:
1.Atakişiyev M. Azərbaycan sosial-iqtisadi tərəqqi yolunda. Bakı: 2005, 262 s.
2.Səmədzadə Z.Ə. Dünya iqtisadiyyatı. Çin “İqtisadi möcüzəsi”. Bakı: Gənclik, 2001, 608 s.
3.Mehdiyev R. Azərbaycan: Qloballaşma dövrünün tələbləri. Bakı: XXI əsr. Yeni Nəşrlər evi,
2005, 464 s.
4.Hüseynov T. Azərbaycanda bazar sisteminin iqtisadi problemləri. Bakı: Elm, 2004, 228 s.
5.Əlirzayev Ə. Azərbaycanda sahibkarlığın inkişaf problemləri və həlli yolları. Bakı: Elm, 2000,
116 s.
6. www.azstat.org. - Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi.
Атакишиев Мушфиг Джамил оглы
доктор экономических наук, профессор,
ректор Научного и Образовательного Центра Университета «Тафаккюр»
Азербайджан в 2020 году: Национальное экономическое развитие и
проблемы рационального подъема
Аннотация
Цель исследования - анализ реального состояния экономики Азербайджана в условиях со-
временной глобализации, определение приоритетных направлений стратегии её развития и
выдвижение соответствующих предложений в этой сфере.
Методология исследования - системный и сравнительный анализ, метод прогнозирования.
Результаты исследования - проведено системное исследование с точки зрения обеспечения
стабильного развития экономики Азербайджана, выдвинуты научно обоснованные предложе-
ния на основе мирового опыта.
Ограничения исследования - ограниченный доступ к информации, связанной с долгосроч-
ными национальными экономическими прогнозами развития в разных странах.
Практическая значимость исследования - указаны факторы, которые должны быть пред-
усмотрены при подготовке концепции развития Азербайджана на период до 2020 года, выдви-
нуты конкретные научно-обоснованные предложения.
Оригинальность и научная новизна исследования - исследования возможностей интеграции
экономики страны в мировую хозяйственную систему за счет конкурентоспособности про-
мышленной продукции и увеличения качественных показателей.
Ключевые слова: экономика Азербайджана, глобализация, модель экономического разви-
тия, экономический рост.
Atakishiev Mushfig Jamil oglu
prof. dr., rector of University of Center of Science and Education of “Tafakkur”
Azerbaijan 2020: National economic development and the problematic points
of the efficient economic rise
Abstract
Purpose - the analysis of real-life state of the economy of Azerbaijan in the conditions of modern
globalization, definition of the priority directions of strategy of its development and making of re -
commendations on the foreground of the relevant proposals in this sphere.
Methodology - systematic and comparative analyses, forecasting method.
Findings - from the point of view of ensuring stable development of economy of Azerbaijan sys-
tem research was carried out and having studied world experience scientifically reasonable offers
and opinions in this direction were brought.
Research limitations - restrictions of information in connection with long-term national economic
forecasts of development in the different countries of the world.
Practical implications - in preparation of the concept of development of Azerbaijan which covers
the period till 2020 factors which should be provided are specified and in this direction concrete pro-
visions which lean on the scientific bases in this direction were put in the forefront.
Originality/value - research of deepening of integration of economy of the Azerbaijan Republic
in world economic system at the expense of competitiveness production, made in the industry and at
the expense of increase in quality indicators.
Keywords: the economy of Azerbaijan, globalization, the model of economic development, eco-
nomic development
JEL Classification Codes: E 37, E66, H50
Məqalə redaksiyaya daxil olmuşdur: 02.08.2012.
Çapa qəbul olunmuşdur: 20.08.2012.
M.Atakişiyev. Azərbaycan 2020: milli iqtisadi inkişaf və səmərəli yüksəlişin problemləri
146
Dostları ilə paylaş: |