AZƏRBAYCANIN VERGİ XƏBƏRLƏRİ. 3/2011.
75
UOT 338.124.4
Qlobal maliyyə böhranları:
səciyyəvi cəhətlər, ortaq xüsusiyyətlər
Xülasə
Tədqiqatın məqsədini son 30 ildə baş vermiş qlobal maliyyə böhranlarının sə-
ciyyəvi cəhətlərini, ortaq xüsusiyyətlərini aşkarlamaq və müvafiq elmi ümu-
miləşdirmələr aparmaq təşkil edir.
Tədqiqatın metodologiyasını təhlilin sintez, müqayisə üsulları təşkil edir.
Tədqiqatın nəticəsi: araşdırma nəticəsində məlum olmuşdur ki, bir çox ortaq xü-
susiyyətlərdən erkən xəbərdarlıq siqnalı kimi istifadə edərək qlobal iqtisadi böhran-
ların qarşısını almaq və ya təsirini yumşaltmaq mümkündür.
Tədqiqatın məhdudiyyətləri: daha geniş statistik və elmi analitik informasiya
tələbi.
Tədqiqatın praktiki əhəmiyyəti: baş verə biləcək yeni qlobal iqtisadi böhranların
qarşısını almaq və ya belə böhranlardan daha az itki ilə çıxmaq sahəsində mütəxəs-
sislərin elmi və praktik biliklərini zənginləşdirməyə xidmət edir.
Tədqiqatın orijinallığı və elmi yeniliyi: Yazıda Beynəlxalq Valyuta Fondu, Dünya
Bankı və digər qlobal maliyyə təsisatlarının hesabatlarından, həmçinin maliyyə
böhranlarının araşdırılmasına həsr olunmuş tədqiqatlardan istifadə edilərək bir sıra
fakt və rəqəmlər ilk dəfə elmi dövriyyəyə çıxarılmışdır.
Açar sözlər: qlobal maliyyə böhranları, TED spred, «spekulyativ köpüklər».
Giriş
2007-ci ildə başlayan və hələ də tam şəkildə bitməyən qlobal maliyyə böhranı
bir çoxlarımızın həyatına dolayı və birbaşa yolla təsir etdi. Birbaşa təsirə düşənlər
Həsənov Rəşad Müsəllim oğlu*
magistr
* Azərbaycan Respublikası Mərkəzi Bankı. AZ1014. Bakı şəhəri, Rəşid Behbudov, 32
r_hassanov@yahoo.com
QLOBAL MALİYYƏ BÖHRANLARI
Səh.75-84
PDF processed with CutePDF evaluation edition
www.CutePDF.com
bunu işdən azad olunmasında, əmək haqqlarının azalmasında, dolayı təsirə məruz
qalanlar isə bunu qiymət artımı və digər iqtisadi proseslərdə hiss etdilər. Böhran
nəticəsində beynəlxalq ticarət dövriyyəsi kəskin şəkildə azaldı, bir çox iri dövlətlərin
iqtisadi göstəriciləri aşağı düşdü.
Bütün bunlar dünya siyasətçilərinın və iqtisadçılarının düşüncələrində yeni suallar
yaratmağa başladı. Bir çox iqtisadçılar böhranın kökünü araşdırmaq üçün uyğun
müqayisələr aparmağa, cari vəziyyəti hətta 1929-1933-cü ilin Böyük Depressiyasına
bənzətməyə başladılar.
Əslində, bu araşdırmalar nəticəsində bir çox oxşarlıqlar meydana çıxdı. Bu
tədqiqatda əsas məqsəd son 30 ildə baş vermiş bir neçə qlobal maliyyə böranlarının
kökündə duran əsas səbəbləri və müşahidə olunan ortaq xüsusiyyətləri araşdırmaq
və müvafiq olaraq qruplaşdırmaqdır. Nümunə kimi Cənub-Şərqi Asiya, Latın
Amerikası, Rusiya maliyyə bazarlarında baş vermiş böhranlar, eləcə də, Birləşmiş
Krallığın
"
Kiçik banklar böhranı
"
,
"
Barings
"
bankının süqutu və cari qlobal maliyyə
böhrani götürülmüşdür.
Maliyyə bazarlarındakı panika
Maliyyə sektorunda baş vermiş hər hansı bir xoşagəlməz hal bazarın digər işti-
rakçıları arasında dərhal panika yaranmasına səbəb olur. Araşdırılan iqtisadi böhran-
ların bir çoxunda
"
katalizator
"
rolunu məhz bu hal oynamışdır. Məsələn, 1997-ci ilin
Cənub-Şərqi Asiya (CŞA) böhrani ilk olaraq Tailandda başlanmışdı. Tailand isə
həmin vaxt dünya iqtisadiyyatına o qədər də təsir gücünə malik olmayan kiçik bir
dövlət idi. Bəs hansı səbəbdən bu kiçik ölkədə başlayan problemlər tarixdə baş ver-
miş ən iri maliyyə böhranlarından biri olan Cənub-Şərqi Asiya maliyyə böhranına
başlanğıc verdi? Ən sadə izah odur ki, Tailand investorlar üçün
"
zəngli saat
"
rolunu
oynamışdı. Belə ki, artıq investorların region ölkələrinə olan inamı azalmağa
başlamışdı. Onlar regiondan külli miqdarda vəsaitlərini geri götürməyə məcbur ol-
muşdular. Nəticədə, bazarda yaranmış panika nəticəsində böhran digər region
ölkələrinə-İndoneziyaya, Cənubi Koreaya da yayılmışdı.
Bazarda yaranan panika ilə bağlı başqa bir məqam: CŞA böhranının təsiri o qədər
böyük olmuşdu ki, hətta Rusiyaya qədər gəlib çatmışdı. Burada da valyuta böhranı
gözləyən investorlar artıq Rusiyadan qaçmağa çalışırdılar [1].
Bu ərəfədə Rusiya hökumətinin atdığı addımlar investorları daha da çəkindirməyə
başladı. Belə ki, o zamankı Rusiya prezidenti Boris Yeltsin mart ayında baş nazir
Viktor Çernomırdın da daxil olmaqla, bütün hökuməti istefaya göndərdi. Həlledici
faktor olmasa belə, onun əvəzinə təyin olunan 35 yaşlı Sergey Kiriyenkonun dövlət
sektorunda təcrübəsinin olmaması investorları narahat edən məqamlardan biri idi.
Hadisələrin kəskinləşməkdə olduğu bir vaxtda Dumanın (Rusiya parlamenti) o vaxt-
76
R.Həsənov. Qlobal maliyyə böhranları: səciyyəvi cəhətlər, ortaq xüsusiyyətlər
kı sədri Sergey Dubinin müxbirlərin iştirakı ilə keçirilən iclasında hökuməti
"
yaxın
3 ildə borc böhranının gözlənilməsi
"
ilə bağlı xəbərdar etməsi investorlara böyük
siqnal idi. Bütün bunlar bazarda panikanın sürətlə yayılmasına,investor inamının it-
məsinə səbəb oldu. Amma yəqin ki, panikanın rolu haqqında göstərə biləcəyimiz ən
bariz nümunələrdən biri son qlobal maliyyə böhranı ilə bağlıdır. 2008-ci ildə, xü-
susən də,
"
Lehmann Brothers
"
investisiya bankının müflis olmasından sonra ABŞ
maliyyə bazarlarında panika yaranmağa başladı. Dünyanın ən iri banklarından biri
olan
"
Lehmann Brothersin
"
süqutundan sonra artıq heç bir banka etibar qalmamışdı.
Bu öz növbəsində, banklar arasında qarşılıqlı inamsızlığın yaranmasına səbəb ol-
muşdu. Bu inamsızlığın bariz göstəricisi kimi, TED spredin
1
kəskin artmasını
göstərə bilərik. Belə ki, bu fərq 2008-ci ilin payızında 4%-ə qədər qalxdı. Bu inam-
sızlıq nəticəsində bazarda likvidlik qurudu. Bu isə gələcək problemlərin kökündə
duran əsas səbəblərdən biri idi.
Panika ilə bağlı son olaraq onu da qeyd etmək yerinə düşər ki, 2007-ci ildə İn-
giltərə Bankı bir neçə dəfə
"
Northern Rock
"
bankının borc öhdəliklərini ödəyə
biləcəyini, onlara görə zəmanət verəcəyini qeyd etsə belə, artıq gec idi. Depozitorlar
panikada idilər. Məhz bunun nəticəsində 2007-ci ilin avqust-sentyabr aylarında
bankdan 3 milyon funta yaxın depozit geri götürüldü.
Qrafik 1. 2008-ci il üçün TED Spread göstəricisi
1
TED Spred dedikdə hökumətlərin təklif etdiyi risksiz gəlir faizi ilə bankların bir-birlərinə borc verdiyi faiz
dərəcəsinin arasındakı fərq nəzərdə tutulur. Bu fərq nə qədər böyük olsa, bu o deməkdir ki, bazarda inamsızlıq
hökm sürür. Çünki banklar bir-birlərinə verdiyi borca görə daha yüksək faiz dərəcəsi müəyyən edir.
77
AZƏRBAYCANIN VERGİ XƏBƏRLƏRİ. 3/2011.
Maliyyə institutlarının fəaliyyətinin
bir-birindən yüksək qarşılıqlı asılılığı
Bu bəndin nə dərəcədə əhəmiyyətli olduğunu yoxlamaq üçün sadəcə bir suala
cavab axtarmaq gərəkdir: necə oldu ki, ABŞ-da başlayan maliyyə böhranı İs-
landiyanın və ya Almaniyanın hansısa lokal bankına gəlib çatdı? Doğurdan da,
böhranın yayılma sürəti və mexanizmi çox qeyri-adi oldu. Dünyada baş verən qlo-
ballaşma maliyyə sektorundan da yan keçməmişdir. Şəbəkələşmənin, texniki imkan-
ların inkişafı nəticəsində bir çox qeyri-adi və mürəkkəb maliyyə alətləri və
məhsulları yaranmağa başladı. Bunun nəticəsində, dünya maliyyə sektorundakı işti-
rakçılar arasında əlaqə və əməliyyatlar daha da möhkəmlənməyə, qarşılıqlı asılılıq
isə artmağa başladı [2]. Ona görə də, yuxarıda qoyulan suala cavab olaraq, böyük
əminliklə demək olar ki, məhz bu məhsulların yaranması səbəbindən, başqa sözlə,
qloballaşma nəticəsində İslandiyanın, eləcə də, bir çox kiçik dövlətlərin maliyyə ins-
titutları bu böhranın birbaşa iştirakçlarına çevrildilər. Hətta dünya iqtisadiyyatında
elə də böyük rola malik olmayan İslandiya cari böhrandan ən çox ziyan çəkmiş
ölkələrdən biri oldu. Göründüyü kimi, qloballaşma nəticəsində yaranan bu qarşılıqlı
asılılıq sonralar
"
virusun
"
daha tez yayılmasını təmin etdi. Heç də təsadüfi deyil ki,
Birləşmiş Krallığın o zamankı baş naziri Qordon Braun cari böhran haqqında
"
qlo-
ballaşmanın ilk böhranı
"
ifadəsini işlətmişdir.
Başqa bir misalı nəzərdən keçirək. İngiltərə Bankının (İB) Kiçik banklar böhranı
haqqında hazırladığı xüsusi hesabatda qeyd olunur ki, kiçik və orta banklar Bri-
taniyada və xaricdə yerləşən maliyyə institutlarından, o cümlədən, sığorta
şirkətlərindən, korporasiyalardan və digər banklardan, onların depozitlərindən çox
asılı idilər [3]. Belə olan şəraitdə, İB 1991-cü ildə BBCİ bankının bağlanmasını elan
etdikdən sonra, bazarda panika yaranmağa başladı ki, nəticədə iri depozitorlar digər
banklardan öz vəsaitlərini çıxarmağa başladılar. Bu isə öz növbəsində, digər bank-
ların müflisləşməsi prosesini sürətləndirdi. Əgər bu qarşılıqlı asılılıq o qədər də
böyük olmasa idi, o zaman digər bankların müflişləsməsinin qarşısı alına bilərdi.
Digər tərəfdən, İngiltərənin ən qədim kommersiya bankı sayılan Barings bankında
baş vermiş böhran isə dünya iqtisadiyyatına o qədər də təsir etmədi. Buna səbəb o
idi ki, Barings bankı dünya maliyyə bazarlarında aktiv fəaliyyət göstərmirdi.
Spekulyativ “köpüklərin” partlaması
Spekulyativ
"
köpük
"
dedikdə qiyməti qeyri-stabil olan hər hansı bir aktivin (neft,
daşınmaz əmlak, səhmlər və s.) qiymətinin fundamental səbəb olmadan müvəqqəti
olaraq kəskin şişirdilmiş artımı nəzərdə tutulur. Bu
"
köpüklərin
"
mənbələri böhran-
dan böhrana fərqli olmuş, lakin hər bir böhran dövründə eyni proseslər müşahidə
78
R.Həsənov. Qlobal maliyyə böhranları: səciyyəvi cəhətlər, ortaq xüsusiyyətlər
olunmuşdur [4]. Bu termini nümunə üzərində daha rahat izah etmək olar. 1970-ci
illərdə neftin qiymətləri demək olar ki, 4 dəfə artmışdı. Bu isə öz növbəsində neft
ixrac edən Latın Amerikası ölkələrinə çox böyük gəlirlər gətirməyə başladı. Bunun
nəticəsində, dünyada neft ixrac edən ölkələrlə digər ölkələrin cari balanslarında
kəskin fərqlər müşahidə olunmağa başladı. Lakin məlum faktdır ki, neft qiymətləri
çox qeyri-stabildir və hər an düşə bilər. Odur ki, neft qiymətinin qalxması nəticəsində
yaranmış iqtisadi inkişaf aldadıcı olur. 1980-ci illərdə isə neftin qiyməti düşməyə
başladı və beləliklə,
"
köpük partladı
"
. Bunun nəticəsində həmin ölkələrdə 1982-
1984-cü illərdə çox böyük borclar yaranmağa başladı. Sonradan isə hökumətlər borc
öhdəliklərini yerinə yetirə bilməyəcəklərini etiraf etdilər.
2007-ci il böhranının kökündə isə nəinki bir, hətta iki spekulyativ
"
köpük
"
du-
rurdu. Belə ki, neft qiymətləri artaraq, həmin ərəfədə özünün ən yüksək tarixi göstəri-
cisinə çatmışdı. Nəticədə, ixracatçı və idxalatçı dövlətlərin cari balansları arasında
fərqlər yenidən böyüməyə başlamışdı.
Böhranın kökündə duran ikinci
"
köpük
"
kimi isə ABŞ-da ev qiymətlərininin
kəskin düşməsini göstərmək olar. ABŞ-da sab-praym (sub-prime)
2
bazarlarında baş
vermiş problemlər yeni yaranmış bu qiymətli kağızlara sahib bankları çətin
vəziyyətdə qoydu. Böyük Britaniyada böhranın qurbanına çevrilmiş ilk maliyyə ins-
titutlarından biri
"
Northern Rock
"
bankı idi. Bu fakt isə heç də təsadüfi deyil. Belə
ki, bankın özü birbaşa olaraq ABŞ-ın sabpraym bazarında iştirak etməsə də, yuxarıda
qeyd edilən qeyri-adi maliyyə alətləri vasitəsilə təsir mexanizmi buraya da gəlib
çıxmışdı. Çünki
"
Northern Rock
"
un aktivlərinin böyük hissəsinin arxasında
sabpraymla bağlı qiymətli kağızlar dururdu.
Eyni sözləri 1991-1993-cü illər Kiçik bank böhranlırına da aid etmək olar. Belə
ki, bu bankların əksəriyyəti daşınmaz əmlak bazarlarında çox fəal idilər. Kommer-
siya və yaşayış binalarının qiymətləri, uyğun olaraq, 27% və 14% düşdükdə isə bu
bankların çoxu çətin vəziyyətlə üzləşdi.
İqtisadi bum - durğunluq dövrləri
Məlum məsələdir ki, hər bir iqtisadi bum periodundan sonra durğunluq dövrü
(müvəqqəti olsa belə) labüddür. Araşdırma göstərir ki, demək olar ki, bütün analiz
olunan böhranlardan əvvəl ölkənin və ya sektorun iqtisadi inkişaf periodu olmuşdur
[5].Məsələn, Cənub-Şərqi Asiyada baş vermiş maliyyə böhranından öncə region
ölkələrinin iqtisadiyyatı çox çiçəklənmiş, ölkələr görünməmiş inkişaf templərinə
nail olmuşdular. Lakin təəssüf ki,
"
Asiya pələngləri
"
3
bu iqtisadi möcüzənin
öhdəsindən layiqincə gələ bilmədilər. Belə ki, böyük maliyyə axınlarını idarə etmək
79
AZƏRBAYCANIN VERGİ XƏBƏRLƏRİ. 3/2011.
2
Sab-praym dedikdə ödəmə qabiliyyəti zəif olan şəxslərə verilən ipoteka kreditləri nəzərdə tutulur.
3
Honk-Konq, Sinqapur, Cənubi Koreya və Tayvan nəzərdə tutulur
üçün uyğun iqtisadi islahatlar aparılmamış, maliyyə sistemi üzərində güclü nəzarətə
nail olunmamışdı.
Aparılan təhlillər nəticəsində məlum olmuşdur ki, yuxarıda qeyd olunan faktor
Rusiyanın borc böhranı üçün də xarakterikdir. Belə ki, SSRİ dağıldıqdan sonra
Rusiya müsbət iqtisadi artıma ilk dəfə məhz 1997-ci ildə - böhrandan bir il öncə nail
olmuşdu.
İnflyasiya 1995-ci il ilə müqayisədə (131%) 1997-ci ildə xeyli aşağı düşmüşdü
(11%). İxrac və idxal isə balanslaşmağa doğru istiqamət götürmüşdü. Bütün bunlara
baxmayaraq, Rusiya böhrandan qaça bilmədi. Buna kompleks səbəblər var idi.
İB-nın Kiçik Bank böhrani haqqında hazırladığı xüsusi hesabatında o da qeyd
olunur ki,
"
bu böhran makroiqtisadi bum-durğunluq periodunun nəticəsidir
"
. Araşdır-
malar qeyd olunan xüsusiyyətin cari və Latın Amerikası böhranı üçün də xarakterik
olduğunu göstərir. Belə ki, hər iki halda böhrandən öncəki iqtisadi inkişaf nəticəsində
yaranmış iqtisadi konyuktura uyğun islahatlar aparılmamış, iqtisadiy-yatda olan
"
isti
pul
"
düzgün idarə edilməmişdir.
Maliyyə institutlarının məsuliyyətsiz davranışları
və maliyyə nəzarətinin zəif olması
Bu bənd daha çox cari böhrana aiddir. Bir çox banklar və maliyyə institutları çox
riskli əməliyyatlarla məşğul idilər. Məsələn, yuxarıda qeyd edilən
"
Northern Rock
"
bankının kapitalının böyük hissəsi ipoteka bazarından cəlb olunmuşdur ki, bunların
çoxusu üzərində də qiymətli kağızlar yaradılmış, satışa və təkrar satışa buraxılmışdır.
Digər maliyyə institutları da ilk baxışdan riski az görünən, lakin arxasında heç bir
ciddi zəmanətin dayanmadığı maliyyə alətlərinə investisiya edirdilər.
Tarixən, bu cür riskli əməliyyatların kökündə daha çox gəlir əldə etmək və daha
iri bazar payına sahib olmaq istəyi durmuşdur. Bu istək isə, bazar iştirakçılarını bəzi
hallarda məsuliyyətsiz addımlar atmağa sürükləmişdir. Buna ən bariz və maraqlı nü-
munə kimi Barings bankının Sinqapurdakı əməliyyatlarını göstərə bilərik. Bankın
Sinqapur ofisinin rəhbəri Nick Lison (Nik Leeson) paralel olaraq Tokio və Sinqapur
fond birjalarında əməliyyatlar aparırıdı [6]. O, bütün zərərlərini gizli açdığı
"
88888
"
nömrəli hesabında cəmləyirdi. Hər şeyi ört-basdır etmək üçün, hətta bir çox hallarda
saxta imzalardan, sənədlərdən istifadə etməkdən belə çəkinmirdi. Lakin Lisonun
Yaponiyanın Nikkei indeksinə investisiya etməsi onun bu zərərləri gizlətməsini
mümkünsüz etdi. Belə ki, Yaponiyada baş vermiş zəlzələ nəticəsində indeks çox
aşağı düşdü və nəticədə Lisonun bütün proqnozları puç oldu. Lison vəziyyətin çox
pis olduğunu görərək Sinqapurdan qaçmağa qərar verdi. Nə qədər qəribə olsa da,
Lison Sinqapur ofisindən qaçarkən stolun üstündə kağıza belə bir qeyd yazmışdı:
"
Hər hansı bir problem yaratdımsa, üzr istəyirəm
"
. Onun yaratdığı
"
hər hansı bir
80
R.Həsənov. Qlobal maliyyə böhranları: səciyyəvi cəhətlər, ortaq xüsusiyyətlər
problem
"
isə, nə az, nə çox, yüz milyonlarla dollar zərər demək idi. Beləliklə, İn-
giltərənin ən qədim kommersiya bankı sayılan Barings bankı bir şəxsin məsuliyyət-
sizliyi ucbatından süquta uğradı. Maraqlıdır ki, Lison Frankfurt aeroportunda həbs
edildi və bir neçə il həbsdə saxlanıldı. Sonralar xərçəng xəstəliyindən əziyyət çəkdiyi
bilindikdən sonra, onu həbsdən azad etdilər. Hazırda Lison pedoqoji fəaliyyətlə
məşğuldur.
Barings nümunəsində daha çox gəlir əldə etmək məqsədilə həm ayrı-ayrı yüksək
vəzifəli şəxslərin, həm də bank rəhbərliklərinin zəiflikləri, məsuliyyətsiz davranışları
üzə çıxır. Belə ki, Lisonun fəaliyyəti üzərində nə Barings rəhbərliyinin, nə də İB-
nin nəzarəti yetərincə olmamışdır.
Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, Cənub Şərqi Asiya ölkələrinin rəhbərliyi külli miq-
darda vəsaitlərin idarə olunmasında çətinliklər çəkmiş,iqtisadiyyatda stabilliyə nail
ola bilməmişdilər. Nəticədə, onlar son vasitə kimi, Beynəlxalq Valyuta Fondunun
yardımına ehtiyac duydular [7].
Məlumdur ki, uyğun maliyyə nəzarəti olmayan mühitdə daim sürətlə böyüyən
maliyyə institutları olur. ABŞ-da və Britaniyada da bu proseslər getdi və nəticədə
bəzi institutlar o qədər böyüdü ki, onların süqutuna yol vermək mümkünsüz kimi
görünürdü. Artıq belə bir təəssürat yaranmışdı ki, bu banklar istədiklərini edə bilər.
Maliyyə böhranı zamanı hesab olunurdu ki, bu bankların və investisiya şirkətlərinin
süqutu maliyyə sistemini məhv edə bilər [8]. Məhz bu səbəbdən, ABŞ maliyyə rəh-
bərliyinin Lehmann Brothers bankının süqutuna icazə verməsinin nə dərəcədə
düzgün olub-olmaması indinin özündə belə çox aktual debat mövzusu olaraq qalır.
Beləliklə, həm nəzarət sistemində olan çatışmazlıqlar, həm də maliyyə institut-
larının məsuliyyətsiz hərəkətləri nəticəsində maliyyə bazarlarını sarsıda biləcək
qüvvələr formalaşmışdı. Bunun isə necə acınacaqlı vəziyyətə gətirib çıxardığının
şahidi olduq.
Nəticələr
Azərbaycan iqtisadiyyatı son illərdə dünyanın ən sürətlə inkişaf edən iqtisadiy-
yatlarından biri olmuşdur. Hökumətin uyğun islahatları və iqtisadi qərarları
nəticəsində Azərbaycan cari maliyyə böhranından o qədər də çox zərər çəkmədi. Bu
sahədə xüsusilə də Azərbaycan Respublikası Mərkəzi Bankının həyata keçirdiyi an-
tiböhran tədbirlərini qeyd etmək yerinə düşər. Belə ki, 2008-ci ilin oktyabrından
2009-cu ilin may ayınadək uçot dərəcəsi 15%-dən 2%-dək endirilmişdir. Məcburi
ehtiyyat normaları isə 0.5%-dək azaldılmışdır [9]. Bütün bunlar nəticəsində maliyyə
sektorunda likvidlik təmin edilmişdir.
Hazırda dünya maliyyə böhranının arxada qaldığı bildirilir. Lakin bununla belə,
iqtisadiyyat və maliyyə sektorları üzərində güclü nəzarət daim saxlanılmalıdır. Belə
81
AZƏRBAYCANIN VERGİ XƏBƏRLƏRİ. 3/2011.
ki, yuxarıda qeyd olunduğu kimi, əksər böhranlar üçün ortaq xüsusiyyətlətdən biri
də, iqtisadi bum şəraitinə uyğun islahatların aparılmaması olmuşdu. Bu halın
ölkəmizdə təkrarlanmaması üçün maliyyə sektoru və institutları üzərində nəzarət
daha da gücləndirilməli, iqtisadiyyat neftdən gələn
"
isti pullardan
"
mümkün qədər
uzaq tutulmalıdır. Çünki Latın Amerikası borc böhranından da müşahidə edildiyi
kimi, neftin hazırki yüksək qiymətləri aldadıcı ola bilər. Bir neçə müddət sonra neftin
qiymətlərinin kəskin düşməsi ölkə iqtisadiyyatında problemlər yarada bilər. Bunun
qarşısını almaq üçün Neft Fondu yaradılması çox təqdirəlayiqdir.
Yuxarıda qeyd olunanlardan belə məlum olur ki, maliyyə sistemi üzərində daim
nəzarət olmalıdır. Bu nəzarətin hansı səviyyədə və həddə olması isə başqa söhbətin
mövzusudur. Lakin zənnimcə, maliyyə böhranlarının baş verməsinin qarşısını tamam
almaq heç bir halda mümkün deyil. Bunun üçün heç bir nəzarət mexanizmi kifayət
etmir. Çünki tarixə nəzər salsaq, hər bir böhran özündən əvvəlki böhrana bənzəsə
də, hər birinin spesifik xüsusiyyətləri, yenilikləri var [7]. Məsələn, qeyd etdiyimiz
kimi, 1991-1993-cü il Kiçik bank böhranı dövründə əsas faktorlardan biri daşınmaz
əmlak bazarındakı qiymət artımı olmuşdur. Eyni faktor 2007-ci ildə başlayan
böhranin də kökündə dururdu. Lakin bu dəfə problemlər tam fərqli çalarlarda peyda
oldu. Digər bir nümunə: 20-ci əsr boyunca dəfələrlə valyuta böhranları baş verib.
Hər dəfə uyğun dərslər, nəticələr çıxarılsa da, böhranlar yenə də baş verir. Hər böhran
özündən əvvəlki ilə müqayisədə yeni xüsusiyyətlərə malik olur. Təbii ki, Bazel I,
Bazel II prinsiplərinin qəbul olunması, ABŞ-da maliyyə nəzarətinin daha da
sərtləşdirilməsi, reytinq agentliklərinin daha sərt nəzarətə götürülməsi və s. kimi
məsələlər təsirsiz qalmayacaqdır. Bu kimi dəyişikliklər nəticəsində böhranların mənfi
xarakterləri daha da azalacaqdır. Lakin bunlar belə tam çıxış yolu üçün kifayət deyil.
İstifadə olunmuş ədəbiyyat:
1. Cooper W., (1999),
"
The Russian Financial Crisis: An Analysis of trends, causes and
implications
"
. Congressional Research Service
2. Hacızadə E.M., Hacızadə A.F. (2009) Qlobal maliyyə böhranı və islam iqtisadi kon-
sepsiyası. Qlobal maliyyə böhranı: iqtisadi təhlükəsizliyin Azərbaycan modeli və dünya
təcrübəsi. Beynəlxalq elmi-praktiki konfrans. Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti
Türkiyə Respublikası Sakarya Universiteti Türk Dünyası Araşdırmaları Vəqfi. Bakı.
səh 229-237.
3. Bank of England,
"
The United Kingdom’s small banks’ crisis of the early 1990s
"
, what
were the leading indicators of failure?
http://www.bankofengland.co.uk/publications/workingpapers/wp139.pdf
4. Schwartz A., (1998)
"
International Financial Crises: Myths and Realities
"
. The Cato
Journal 17, no 3.
82
R.Həsənov. Qlobal maliyyə böhranları: səciyyəvi cəhətlər, ortaq xüsusiyyətlər
5. DeRosa David F., (2001),
"
In defence of free capital markets. The case against a New
International Architecture
"
.
6. Sarker R., 1995,"The old lady and the alchemist" or "the collapse of Barings". Journal
of Financial Crime, 3(2), səh 159-162
7. Kindelberger Ch., (1996), Manias, Panic and Crashes: a history of financial crises.
New York:Wiley.
8. International Monetary Fund, (1999),
"
From crisis to recovery in the Emerging Market
Economies
"
. World Economic Outlook. Washington D.C.
9. Azərbaycan Mərkəzi Bankı tərəfindən qəbul edilmiş mühüm pul siyasəti və makro-
prudensial idarəetmə qərarları. http://www.nba.az (AMB-nin internet səhifəsi).
Гасанов Рашад Мусаллим оглы
Сотрудник Центрального Банка Азербайджанской Республики, магистр
Общие характеристики систематических финансовых кризис
Аннотация
Цель исследования – анализ наиболее важных систематических финансовых кри-
зисов последнего столетия.
Методологией является системный подход и сравнительный анализ.
Результаты исследования включают определение основных общих принципов и
причин возникновения кризисов в финансовой системе.
Практическая значимость исследования заключается в нахождении предупреди-
тельных сигналов возникновения систематических финансовых кризисов в будущем.
Уникальность исследования состоит в том, что автор анализирует минувшие кри-
зисы в финансовой системе, основываясь на докладах Международных Финансовых
Институтов и Центральных банков. Кроме этого, автор выводит свое заключение
путем объединения кризисов по категориям.
Ключевые слова: Глобальные финансовые кризисы, TED spred,
"
спекулятивные
пены”.
83
AZƏRBAYCANIN VERGİ XƏBƏRLƏRİ. 3/2011.
Rashad M. Hasanov
specialist at the Central Bank of Azerbaijan, master
Global financial crises: common features, characteristic properties
Annotation
Purpose - to analyse the most recent systemic financial crises of the last century.
Design/methodology - systemic approach and comparative analysis is applied to the re-
search.
Findings - some common patterns standing behind the financial crises may be used as
early warning signals.
Research limitations - lack of statistical data.
Practical implications - these results are crucial, as they may be used as an early warning
system for future possible systemic meltdowns.
Originality/value - the paper is unique and original. The author scrutinizes some of the
past financial crisis based on reports of supranational institutions such as IMF
Keywords: global financial crises, TED spread, speculative prices.
JEL Classification Codes: F33, F37, G01, G21
Məqalə redaksiyaya daxil olmuşdur: 01.02.11.
Təkrar işləməyə göndərilmişdir: 11.02.11.
Çapa qəbul olunmuşdur: 17.03.11
84
R.Həsənov. Qlobal maliyyə böhranları: səciyyəvi cəhətlər, ortaq xüsusiyyətlər
Dostları ilə paylaş: |