Xvii əsr səFƏVİLƏr döVLƏTİ tariXİNƏ dair anadiLLİ Dİplomatik səNƏD: 1639-cu IL qəSRİ-ŞİRİn sülh müqaviLƏSİ

XVII ƏSR SƏFƏVİLƏR DÖVLƏTİ TARİXİNƏ DAİR

ANADİLLİ DİPLOMATİK SƏNƏD:

1639-CU İL QƏSRİ-ŞİRİN SÜLH MÜQAVİLƏSİ

İmadüddövlə Mirzə Məhəmməd Tahir Vəhid Qəzvini XVII əsrin görkəmli dövlət xadimi, tarixçisi və şairi olmuşdur. O, həmin əsrin əvvəllərindən sonuna qədər doxsan beş ilə yaxın ömür sürmüş, beş Səfəvi şahının hakimiyyəti dövründə hökümət idarəsində çalışmış, mühasib və vəqayenəvislik – saray tarixçisi vəzifəsindən vəzirlik və sədri-əzəmliyə qədər yüksəlmişdir. Tədrqiqatlaçılar göstərirlər ki, Məhəmməd Tahir h.1015-ci ildə (1606-1607) Qəzvində, orta təbəqədən olan dövlət xidmətçisi Mirzə Hüseyn xanın ailəsində dünyaya gəlmiş, uşaqlıq və gənclik illərini burada keşirmişdir.(1,s.79). ”Təzkirətüş-şüəra” müəllifi M.T.Nəsrabadinin verdiyi məlumata görə, təhsilini qurtardıqdan sonra Vəhid “divani-alinin tövcih idarəsinin başçısı Mirzə Salehin rəhbərliyi altında işə qəbul edilir və rəsmi dəftərlərdən birində qeydlər aparmaq ona tapşırılır. Mizə Salehin ölümündən sonra onun yerinə keçən Məhəmməd Tahir bir azdan Sarı Təqi adı ilə tanınan dövrünün görkəmli dövlət xadimi, Şah Səfinin (1629-1642) və II Şah Abbasın (1642-1666) baş vəziri olmuş Mirzə Məhəmməd Təqi Etimadüssəltənətinin yanında işləməyə başlayır” (2,s.26). Sarı Təqi yüksək vəzifəli sərkərdələrin sui-qəsdi nəticəsində öldürüldükdən sonra Xəlif sultan ikinci dəfə dövlətin baş vəziri vəzifəsinə təyin olunur (m.1645) və o, bəzi tərəddüdlərdən sonra Məhəmməd Tahirin dövlət vəzifəsini təsdiq edir. Xəlif sultanın zəmanəti ilə Məhəmməd Tahir vəqayenəvis-saray tarixçisi təyin olunur. Ona II Şah Abbasin hakimiyyəti illərinin tarixini yazmaq tapşırılır. II Şah Abbasın oğlu Şah Süleymanın hakimiyyəti dövründə (1666-1694) Şeyx Əli Zəngənənin vəfatından sonra, h.1101-ci ildə (m.1689-1690) Vəhid “Etimadüddövlə” titulu ilə şahın baş vəziri-sədri-əzəmi təyin olunur. Şah Sultan Hüseynin (1696-1722) hakimiyyətinin ilk illərində Mirzə Məhəmməd Tahir dövlət işlərindən uzaqlaşır və h.1112-ci ildə (m.1700-1701) vəfat edir. Lütfəli bəy Azər Vəhidin çox sağlam adam olduğunu qeyd etmişdir (3,s.234).

Məhəmməd Tahirin maraq dairəsinin cox geniş olduğunu, tarix, ədəbiyyat fəlsəfə, hərb elmini əhatə etdiyini göstərən tədqiqatçı Ə.Rəhmani onun aşagıdakı əsərlərinin adını şəkir:

“Riyaz ət-təvarix” (“Tarixlər bağçası”) Səfəvilər sülaləsinin başlanğıcından h.1070-ci ilə (m.1663-1664) qədərki dövrü əhatə edən tarixi əsərdir. II Şah Abbasın tarixi - “Abbasnamə” bu əsərin üçüncü, sonuncu hissəsini təşkil edir.

“Münşəat” - dövrün müxtəlif rəsmi və qeyri-rəsmi şəxslərinə yazılmış məktublar məcmusudur. Vəhid dövrünün görkəmli stilisti sayılır. “Münşəat” müəllifinin zərif, lakin mürəkkəb, təmtəraqlı üsluba malik olduğu görünür. Bu əsər XIX əsrdə Hindistanda dəfələrlə çap edilmişdir. (Kəlküttə, 1826; laknau 1844, 1868, 1873).

Şairin iri həcmli farsca divanı dünyanin bir sıra kitabxanalarında mühafizə olunur.

Vəhid bir sıra poemaların da müəllifidir: “Xəlvəti-raz” (“Sirrin xəlvəti”), “Nazü niyaz”, “Gülzari-Abbasi” (“Abbasın güllüyü”), “Dər vəsfi-Humayin təpə” (“Humayun təpənin vəsfi”), “Dər tərifi nərd” (“Nərd barədə”), “Fəthnameye-Qəndəhar” (“Qəndəharın fəthi barədə”), “Dər zikri və məsrəfi ədəvate-cəngi” (“Hərb alətlərinin adları və istifadəsi barədə”) (1,s.81).

Son illərdə Məhəmməd Tahirin Berlin Dövlət Kitabxanasında saxlanan 1842 beytdən ibrət, 1707-ci ildə köçürülmüş anadilli divanının əlyazması aldə edilmiş, bizim tərəfimizdən geniş ön sözlə nəşr etdirilmişdir (4).

Ə.Rəhmaninin fikrincə, Vəhidin “Abbasnamə” əsəri XVII əsrin ortalarına dair tarıxı mənbə kimi Səfəvi dörü tarixşünaslığında layiqli yer tutur. II Şah Abbasın əmri ilə bu əsəri yazmış Məhəmməd Tahir iyirmi ildən artıq bir dövr ərzində nəhəng Səfəvilər dövlətinin siyasi, iqtisadi və mədəni həyatının ən vacib məsələlərini əhatə etmişdir. Bu əsəri eyni mövzuda yazılmış digər tarixi mənbələrdən fərqləndirən başlıca cəhət elə bundan ibarətdir (1,c.81).

Vəhid Qəzvininin “Abbasnamə” əsərində diqqətimizi cəlb edən cəhətlərdən biri də iki dövlət arasında cərəyan edən hərbi əməliyyatlardan sonra Səfəvi hökmdarı Şah Səfi və Osmanlı Sultanı IV Murad arasında 1639-cu ilin 17 mayında imzalanmış Qəsri-Şirin sülh sazişinin mətninin buraya daxil edilməsindən ibarətdir. Maraqlı cəhət orasındadır ki, Vəhid Qəzvininin farsca yazdığı “Abbasnamə” kitabına daxil etdiyi bu müqavilənin mətni türkcədir. Belə qərara gəlmək olar ki, iki dövlətin başçılarının imzaladıqları sülh sazişi ərəb-fars söz və ifadələrinin coxluğuna baxmayaraq türk dilində yazılmışdır. Müəllifin əsərini fars dilində yazdığı halda onun kişik bir hissəsini türkcə verməsini başqa cür izah etmək mümkün deyil. Məlum olduğu kimi, I Şah İsmayılın (1501-1524), I Şah Abbasın (1587-1629), hakimiyyəti illərindən şiələrinin müqəddəs məkanları olan Bağdad, Kərbəla, Nəcəf uğrunda Səfəvilərlə Osmanlılar arasında çoxsaylı müharibələr olmuş, bu yerlər əldən ələ keşmişdir. Səfəvilər dövrünün istedadlı şairi Tərzi Əfşar II Şah Abbasa həsr etdiyi qəsidəsində onu Bağdada yeni hərbi yürüş etməyə çagırır:

Pərvazlandı dil yenə bağdadlanmağa,

Ol bürci-övliyayə qonub şadlanmağa... (5,c.151).

Osmanlı hökmdarları da Bağdada böyük əhəmiyyət verirdilər, buna görə də Səfəvi-Osmanlı qarşıdurmasında bu məkan həmişə mübahisə obyekti olmuşdur. Xüsusilə IV Sultan Murad (1623-1640) Bagdad şəhərini ələ keçirmək üçün cox çalışmış, bir sıra uğursuz cəhdlərdən sonra 1639-cu ildə məqsədinə çatmışdır. Tarixdən məlumdur ki, göstərilən dövrdə Səfəvi sarayındaki mürəkkəb vəziyyət, ölkənin müxtəlif yerlərində qaldırılan üsyanlar, Moğol dövləti ilə aparılan hərbi əməliyyatlar Səfəvi dövlətini zəiflətmişdi. Belə bir vəziyyətin yarandığını görən IV Murad 1638-ci ilin 20 noyabrında Bağdad şəhərini mühasırəyə aldı. Səfəvi qoşun hissələri Bəktaş xanın komandanlığı altında şəhəri dekabrın 25-dək müdafiə edə bildilər. Osmanlı qoşunları tərəfindən Bağdadın tutulması nəticəsində uzun illər davam edən Osmanlı-Səfəvi müharibəsi sona çatdı. IV Murad Bağdada hakim təyin etdiyi Məhəmməd ağanı sülh danışıqlarını aparmaq üçün Səfəvi sarayına göndərdi və Şah Səfi sülh təklifini qəbul etdi.

1639-cu il mayın 17-də Qəsri-Şirində (müqavilədə bu yer Zühab adlandırılmışdır – P.K.) Səfəvi elçisi Sarı xan Osmanlı Qara Mustafa Paşa ilə üç günlük danışıqlardan sonra sülh müqaviləsini imzaladılar. Müqaviləyə görə, Osmanlı-Səfəvi müharıbələrinə son qoyuldu, İraqi-ərəb osmanlılalarda, Zəncir qalasından şərqə doğru torpaqlar Səfəvilərdə qaldı. Müqavılənin şərtlərinə görə, Səfəvilər Van və Qars qalalarına, Axalsıxa hücum etməyəcəklərinə dair təminat verirdilər. İki tərəf arasında “bitərəf” zona yaradılması, Qotur, Maku, Magazburd qalalarının dağıdılması nəzərədə tutulurdu. Sülh müqaviləsi - 1639-cu ilin 20 mayında Şah Səfi tərəfindən təsdiqlənərək Məhəmmədqulu xan vasitəsi ilə İstanbula gondərildi və IV Murad tərəfindən də təsdiq edildi. “Beləliklə, 1639-cu il Səfəvi-Osmanlı sülhü XVIII əsrin ikinci rübünə kimi hər iki dövlət arasındakı münasibətləri nizama saldı, Azərbaycanda qismən sakitliyi bərqərar etdi, on illərlə boşalmış şəhərlərin bərpası, iqtisadiyyatın inkişafı üçün şərait yaratdı” (6, c.263).

Dilinin mürəkkəbliyinə baxmayaraq dövrün iki qüdrətli türk dövləti arasında imzalanan müqavilənin türkcə olması bir daha sübut edir ki, bu dil Səfəvi və Osmanlı dövlətlərində həm də rəsmi diplomatik sənəd dili olmuşdur.

Müqavilənin dilindəki bir cəhət də diqqəti cəlb edir. Sənədin mətnindən bir hissəyə baxaq: “Zəncirqala ki, dağın qülləsində vaqe olmuşdur, yıqılıb tərəfi qərbində olan köylər canibi-xudavəndigar və tərəfi-şərqində olan qəryələr canibi-şahdan zəbt oluna...” (7,c.53). Burada maraqlı cəhət ondan ibarətdir ki, burada osmanlı tərəfində qalan, kəndlərə osmanlıcadakı kimi “köy”, Səfəvi tərəfindən qalan kəndlərə isə dövrün Azərbaycan ədəbi dilindəki kimi “qəryə” deyilir. Mətni nəzərdən keşirdikdə görürük ki, bu rəsmi sənəd osmanlıların başa düşməsini asanlaşdırmaq üçün osmanlıca deyil (osmanlı diplomatları farscanı da gözəl bilirdilər), məhz Azərbaycan türkcəsində yazılmışdır.

XVII əsr yazılı abidələrimizin təhlili göstərir ki, Azərbaycan türkcəsi bu dövrdə yalnız danışıq, ordu, poeziya dili kimi deyil, rəsmi diplomatik sənədlərin dili kimi də inkişaf edirdi.

Müqavilənin mətnini “Abbasnamə” əsərinin İran (Ərak, 1339) nəşrindən götürərək olduğu kimi təqdim edirik.

ƏDƏBİYYAT

1. Рахмани A.A. Произведение Мухаммед-Тахира Вахида «Аббаснаме» как исторический источник. Известия Академии Наук Азербайджанкой ССР. Серия истории, философии и права. 1974, №2.

2. Nəsrabadi Məhəmməd Tahir. Təzkireyi-Nəsrəbadi. c.I. Tehran: “Əxtər”, 1378.

3. Azər Lütfəli bəy. Atəşkədə. Tehran, 1337.

4. Qəzvini Vəhid. Divan. Nəşrə hazırlayanlar: Paşa Kərimov, Arif Ramazanov. Ön sözün müəllifi: Paşa Kərimov. Bakı: “Nurlan”, 2009.

5. XVII əsr Azərbaycan lirikası (Antologiya). Bakı: “Nurlan”, 2008.

6. Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə. Üçüncü cild. Baki: “Elm”, 1999.

7.Qəzvini Vəhid. Abbasnamə. Ərak, 1339.

PAŞA KƏRİMOV,

AMEA Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu,

filologiya üzrə elmlər doktoru
MƏTN

Aliməqam Rum padşahının göndərdiyi elçinin

dünyanın pənah gətirdiyi saraya gəlişi

sülhün əsaslarını möhkəmləndirmək məqsədilə

Cənnətməkan nəvvab xaqanın dövrünün “bars yıl” ilində cənnətməkan nəvvab xaqanla Rum xandigarı¹ Sultan Murad arasında sülh və əmin-amanlıq əlaqələrinin Allaha ibadət edənlərin rifahı və xoşbəxtliyi naminə möhkəmləndiyini nəzərə alaraq aşağıdakı tərzdə sülhnamə yazılmışdır:

“Əlhəmdülillahil-əzizil-kərimil-fəttahil-ləzi əftəhə əbvabəs-sülh vəs-səlah vərtəfə’ə zəlaməl-məsaf vəl-kifah bimisbahil-fövz. Vəl-fəlahü vəs-səlatü vəs-səlamü əla rəsulihil-ləzi əzhərə və əvzəhəd-dinə bikəmalil-izah vənşərəhə sədrəl-islam bitəl’ətihis-səidətil-inşirah və əla alihi və övladihi və əshabihil-ləzinə hümül-əşbahül-ləzi ərvahün ma fahə nəşrəz-ziya və lahə nurəs-səbah.

Əmma bə’d. Məşiətü iradəti-rafe’üs-səma biğeyri-imadü hikmətü qüdrət məbdə’ül-mürəkkəbat ənil-əzdad cəllə şə’nəhü ən məşakilətil-indad ilə mədari-nizami-əhvali-ibad və mənşə’i-səbat və dəvami-aləmi-icad padşahani-baədlü dad və şəhriyarani-mükərrəm ə’dəli-hüsni-ittifaqü ittihadlarına mənut və əvamirü nəvahiyi-ilahiyyəsinə (?) ittiba’vü inqiyadlarına mərbutdır ki, “fəttəqullahə və əsləhu zatə beyniküm”² fəhvayi-şərifi üzrə səlatini-şövkətayin himməti-islahi-müstövcibül-fəlaha əzimət və canibi-xüsumətü kifahdan övdət buyurdıqlarda tiği-xilafi-tərəfeyn dər ğilaf və ərbabi-məsafi-canibeyn bir-birlərinə ... (?) saf ola gəlmişlərdir. “Zalikə fəzlüllahi yütihi mən yəşa vəllahü zülfəzlil-əzim”³. Bina’ən əla zalikə bir əz’əfi-ibadillah, cənabi-cəlalətməab, padşahi-dinpənah və zati-səadətdəstgahi-Süleymanbargah, xəlifətülllah fil-aləmeyn, ma sədəqə misdaqü-sultani-zillüllah fil-ərzeyn, məazi-ə’azimüs-səlatin, məadi-əkarimül-xəvaqin, nasirül-islam vəl-müslimin, qahirül-küfrə vəl-müşrikin, sultanül-bərreyn vəl-bəhreyn, xaqanül-məşriqin vəl-məğribin, xadimül-hərəmeyn vəş-şərifeyn, eynül-insan və insanül-eyn, əlmüəyyəd bitəyidatil-mülkil-müstəan vəl-müvəffiq bitovfiqil-əzizil-mənnan, la zalət silsilətül-xilafətihi mümtəddən ila axiriz-zəman və ma bərihət ətnabi-xiyami(?)- səltənətihi məşdudətən ila intəha’id-dövran həzrətlərinin tərəfi-ə’la’i-cəlalətməqrun və canibi-əsnayi-səadətməşhunlarından halü əqdi-ümuri-mülkü millət mə’murü mə’zunü ixtiyari-sülhü cəng xüsusında tovfiqyaftə icazeyi-hümayun olmağla vəkaləti-mütləqə və niyabəti-mühəqqəqə mər hisbilə əsakiri-islami-nüsrətəncamı Bağdaddan qaldurıb mütəvəkkilən əlallahi-təala⁴ Əcəm vilayətinə əziməti-mətin ilə teyyi-mənazilü mərahil ahəngü ağaz olınub Haruniyyə nam mənzilə nüzul oldıqda zinətəfruzi-təxtgahi-Əcəm, rövşənaiyi-məmaliki-cəmm, xürşidi-ələmi-darahəşmi- xədivi-müəzzəmü xudavəndi-mükərrəm, dürri-yektayi-bəhri-tacdari, zəka’i-asimani-şəhriyari, hüjəbri-ərseyi-şövkətpənahi, güzideyi-şahbazi-övci-şahi, şahi-alicahi-səadətdəstgah, Xosrovi-fələkbargah, səttari-sipah ə’lallahü ə’lamə qədrihi minəs-səmək ilas-simak və rəfəə bünyanə məcdihi ila qübbətil-əflak⁵ canibi-şəriflərindən səadətlü və əzəmətlü padşahımız həzrətlərinə namələri və löv həqərəhü(?) məktubi-mülatifət xamələri ilə ümdətül-üməra, qüdvətül-kübəra Şəmsəddin Məhəmmədqulı big eşikağası elçilik təriqətlə gəlüb, şah həzrətləri islahi-zatül-beyn və sülhü səlahi-canibeyni-xüsusiyyəteyn iradə edüb təskini-atəşi-cəngü cidal və dəf’ü rəf’i-qübari-hərbü qital və iltimas tələb etməgin, biz dəxi “və in cənəhu lis-səlmi fəcnəh ləha”⁶ nəssi-şərifilə əməl etməgə mə’xəz hər mücməlü məfsəl bir olub əmnü istirahəti-ibadillah içün sülhə riza verüb layiqi-dövləti-tərəfeyn və müvafiqi-ərzü-namusi-canibeyn olan vəchü-vəcih üzrə sülhə feysəl verilmək payəndə şahi-valacah həzrətlərinin tərəfi-qərinüş-şərəflərindən bir mötəmidəleyh kimsəyə təvəkkül buyurılub irsal olmaq içün cəmcahi məktub göndərilmişdi. Əlhalət hazihi büsati-sülhü-səlah və rübtü irtibati-masaliheyi-müstövcibül-fəlah və istiqrari- məvasiqü-ühud və tə’yini-əhvali-süturü hüdud içün bu sülhü səlah əncam iləs-samə (?) nəhci-şər’i-qədimi-mö’təbər üzrə tərəfi-şərəf və həzrəti-şahından vəkili-mö’təmidəleyh olub in’iqadi-məsalihə və müahidiyə məmurü namzədü müfəvvəz olana və müqəddər olan cənabi-imarətməabi-əyalətnisabi-müsadiqətünvan Saruxan damə sa’iya (?) biməsalihil-iman vəl-aman Zühab nam mənzilində gəlüb orduyi-hümayuni-xudavəndigariyə daxil olduqda mərasimi-mehmannəvazi riayətindən sonra hicriyyəti-nəbəviyyətin (əleyhi əfzəlüs-səlat vət-təhiyyət!) bin qırq toquz sənəsində vaqe olan məhərrəmül-həramın (ə’zəməllahü qüdrətə beynəl-ənam!) on dördünci güni⁷ bir vəqti-xürrəm və saəti-meymənəttoəm idi ki, orduyi-hümayunda olan vüzərayi-izam və mirmirani-aliməqam və üməray-giram və ağayani-zül-ehtiram və yeniçəri ağası və ulan müluk(?) ağaları və sair kübərayi-əsgər və üzəmayi-ləşgəri-zəfərpeykər ilə divani-ali olınub, müşari-ileyha vəkili-mö’təmidəleyh Saru xan və elçi Məhəmmədqulı big divani-hümayuna gətürilüb bil-müşaqihə nizami-əhvali-füqərayi-rüaya və intizami-hali-vədaye’i-xaliqül-bəraya içün tərəfeyndən tərtib olan müqəddəmati-səhiheyi-müahidə bu vəchilə nəticəbəxşayi-şəkli-hüsni-qəbuli-canibizdən əbraz olınan hücəcü bərahini-qəzayayi-məsalihə bu növlə mümzayi-qələmi icabətşümul olmışdır ki, Bağdad vilayətində Həssan, Bədrə (Mədrə?), Məndiliçin, Dərtəng və Dərnə səadətlü padşahımıza mütəəlliq ola, Məndiliçindən Dərtəngə varınca səhra olan məhəllər bu tərəfdən zəbt olınub dəxi şah tərəfinə mütəəlliq ola və Dərtəng ilə Dərnə sünurı Sərmənəl nam məhəll təyin olmışdır və Hanikin, Ziyaəddin və Haruni padşahi-gərdunvüqar həzrətlərinə mütəəlliq olub Hərəvərduni(?) şah tərəfinə qala və Zəncirqala ki, dağın qülləsində vaqe olmışdır yıqılub⁸ tərəfi-qərbində vaqe olan köylər canibi-xudavəndigardan və tərəfi-şərqində olan qəryələr canibi-şahdan zəbt olına və Şəhriruzi⁹-fürsdə Zalımqalasının balasında olan dağın qəl’eyi-məzburə nazir olan tərəfi canibi-padşahidən və qəl’eyi-Orman təvabe’i olan qəryələr ilə tərəfi-şahından zəbt olına və Şəhriruz... (?) sünur olub Qızılcaqala və təvabe’i canibi-əşrəfi-şəhənşahi və Mehriban və təvabe’i tərəfi-şərifi-şahından təsərrüf olına. Van sərhəddində Qotur, Maku və Qars canibində Məğazberd nam qəl’ələr tərəfeyn təqdirilə məvaddi-məzbureyi-mötəbərdən maəda Axısqa, Qars, Van, Şəhriruz, Bağdad və Bəsrəsin sair sünurlarına daxil olan qila, biqa, nəvahi, ərazi, səhari, bərari, tilal və cibal madam ki, şah həzrətlərinin tərəfdən və biərz(?) olmıyub əlfazi-nəfsə bais olacaq bir haləti-müvəhhəş sadir olmıya bu canibdən dəxi səadətlü və əzəmətlü padşahi-məzbur sülhi məqbul tutub tərəfi-hümayunlarından xilafi-əhdü misaq ol tərəfin sünurları daxilində olan məhəllər bu canibdən təərrüz olmıyub ətrafından tüccar və əbna’üs-səbil gəlüb-gedüb dostlıq olmağçun uşbu vəsiqeyi-əniqeyi-müştəmələtül-həqiqə vəkaləti-ammə və niyabəti-mühəqqəqə hazır mövcibincə keşideyi-silki-təhrir olınub irsali-hüzuri-şövkətpənahi-sami və əblaği-məclisi-şamixi-eyvani-dövlətpənahi qılınmışdır ki, bu şərhü üqudi-mərqumə mötəbər tutılub tərəfi-şəriflərindən “və la tənqüzul-eymanə bə’də tövkidiha”¹⁰ nəssi-şərifin məfhumı riayət olundıqca dövlətlü və əzəmətlü padşahımıza həzrətlərinin dəxi canibi-əşrəflərindən “və övfu bil-əhd, innəl-əhdə kanə məs’ulə”¹¹ əmri-şərifinə mütabiət olınub biiznillahil-malikil-əllam sülhi-xeyrəncam ila yövmil-qiyam səbatü dəvam bula. “Fəmən bəddələhü bə’də ma səmi’əhü fəinnəma isməhü əlal-ləzinə yübəddilunəhü”¹². Əlhəmdülillahi vəhdəhü vəssəlatü əlan-nəbiyyi min bə’dihi əvvələn və axirən və zahirən və batinən”.

1^ Xandigar – xudavəndigar, xodkar.

2^ Allahdan qorxun, aranızdakı münasibətləri düzəldin. Ənfal. 1

3^ Bu, Allahın istədiyinə əta etdiyi mərhəmətdir. Allah çox böyük mərhəmət sahibidir. Cüm’ə. 4

4^ Allah-təalaya təvəkkül edərək.

5^ Allah oz qüdrətinin ələmini Səməkdən Simakadək ucaltdı və öz ululuğunun təməlini göyün qübbəsinə qədər qaldırdı. Burada “Səmək” Yerin guya üzərində dayandığı balıq, “Simak” isə Şir bürcündə olan parlaq ulduzun adıdır. Səməkdən Simakadək – yəni, yerdən göyədək.

6^ Əgər onlar sülhə meyl etsələr, sən də sülhə meyl et. Ənfal. 61

7^ Miladi təqvimilə 17 may 1639-cu il.

8^ Yəni dağıdılıb

9^ Şəhriruz və ya Şəhrizor

10^ And içdikdən sonra onu (əhdi) pozmayın. Nəhl. 91

11^ Əhdə vəfa edin. O (insan), əhd barəsində cavabdehdir. İsra. 34

12^ Onu eşidəndən sonra dəyişdirənlər günah sahibidirlər. Bəqərə. 181