Xviii-xix asrlar o‘rtasi davridagi me’morchilik: Buxoro amirligi, Xiva xonligi va Qo‘qon xonligi me’morchiliklari

XVIII-XIX asrlar o‘rtasi davridagi me’morchilik: Buxoro amirligi, Xiva xonligi va Qo‘qon xonligi me’morchiliklari.

XVIII asrda Turkiston yeriarida davlatning yaxlitligi yo'qoldi. Bunga siyosiy beqarorlik va o'zaro urushlar asosiy sabab bo'lgan edi. Yagona davlat o'rniga birnecha davlat va davlatchalar vujudga keldi. Hatto bir shaharning o'zida ham yagona hokimiyati bo'lmagan hollar ham uchragan. Bunga misol - Toshkentning chorhokimlik davri. Vaziyat, ayniqsa, XVIII asrning birinchi yarmida va o'rtasida og'ir edi. Ba'zi shaharlik oilalar chekka joylarga ko'chib ketdi. Shunday payt ham keldiki, bir vaqtlar savdoyu, tijoratu, qurilishlar kechayu-kunduz tinmagan Samarqandda tarixchilarning yozi- shicha, bir necha o'n oilalargina qoldi. Burun salobatli, lekin bu vaqtda qarovsiz qolgan madrasa, masjid kabi jamoat binolari to'kilayozdi. Ayrim hollarda jamoat binolari o'z funksiyasida foydalanilmadi: masalan, Toshkentdagi Ko'kaldosh madrasasi bir qancha vaqtgacha moLxona sifatida foydalanilgan.

XVIII asrning oxirgiga kelib siyosiy ahvol nisbatan yaxshi- lanadi. Turkistonda uch asosiy davlatlar: Xiva va Qo'qon xonliklari hamda Buxoro amirligi vujudga keldi. Vaqti — vaqti bilan boshqa davlatlar ham paydo bo'ldi. Bunga misol tariqasida Toshkentda chorhokimlikka barham bergan Yunusxon hokimlik qilgan davlatini keltirsa bo'ladi. O'sha vaqtda Toshkent davlatiga Chirchiq va Angren vohasidan boshqa janubiy Qozoriston Yerlari ham kirgan edi. XIX asr boshlarida Toshkent davlati Qo'qon xonligi tarkibiga kirgan. Bu davlatlar orasida nizolar davom etib turgan. Umuman olganda, bu davrlar Abdulla Qodiriy ta'biri bilan aytganda, tariximizning «qora kunlari» edi.
O'tgan davrdagi kabi bu davrda ham istiqomat man- zilgohlarining ikki asosiy xili: shahar va qishloq bo'lgan. Adabiyotda va og'zaki nutqda muzofot, qasaba, kent, mahalla (alohida olingan manzilgoh sifatida), yozloq, ovul kabi ibo- ralar ham uchraydi. Biroq ularning ilmiy shaharsozlik ta'rif- lari ishlab chiqilmagan. Shahar va qishloqlarning mavqeyi, qiyofasi va boshqa jihatlari ularning Turkiston hududidagi karvon yo'llar tizimida joylashganligidan kelib chiqadi.
Odatda, biror sug'orish tizimida bo'lgan shahar va qish- loqlar o'zaro bogiangan yaxlit vohani tashkil qilgan. Masalan, Chirchiq daryosi tevaragidagi, shimoli-sharqda joylash­gan Niyozbek qal'a (hozirgi Chirchiq shahari o'rnida) va janubi-g'arbda Eski Qovunchi qishlog'i (hozirgi Yangiyo'l shahari) bilan chegaralangan hudud Toshkent shaharining dehqonchilik qilinadigan yerlari deb hisoblangan. Antik va undan keyingi davrlarda, odatda, bunday dehqonchilik voha- lari uzun devorlar bilan o'ralgan.
Ko'pgina shaharlar bo'lib o'tgan siyosiy-iqtisodiy inqirozdan keyin o'zlarini tiklab oladilar. Yangi shaharlar ham barpo etiladi. Jumladan, Shahrixon XIX asrda vujudga kel- gan shaharlardandir. Ba'zi shaharlar o'zlarini kichikroq miqyosda o'nglab oladilar. Ariqlar qazilib (masalan, Toshkent tevaragidagi Xonariq) yangi manzilgohlar barpo etiladi. Chunonchi Rossiyaning bosqinchiligiga qarshi tadbir sifatida Sirdaryo bo'ylarida Qo'qon xonligi tomonidan qal'alar tizimi barpo etiladi. Ularning ichida eng mashhuri — Oq masjid qal'asi bo'lgan.
Aholi joylarda hududiy-ma'muriy bo'linish katta ahamiyatga ega bo'lgan. Shaharlar, odatda, yirik va mayda, qishloqlar esa faqat mayda shaharsozlik birliklarga bo'lingan. Bu shaharsozlik bo'linmalar turli nom bilan yuritilgan. Buxoro 12 jarib yoki mahalla, Samarqand 4 qit'a, Qo'qon, Mar- g'ilon, Toshkent shaharlari 4 daha deb nomlangan yirik bo'linmalarga taqsimlangan edi. Yirik bo'linmalar, o'z navbatida maydalariga bo'lingan. Bular ham turli joylarda turlicha nomlangan. Mayda bo'linmalar Buxoro, Samarqand, Qarshi kabi shaharlarda — guzar, Qo'qon, Marg'ilon, Tosh­kent kabi shaharlarda — mahalla, Xorazmda esa — masjid (masjidkavm) deb atalgan. Demak, «mahalla» iborasi qo'lla- nish joyiga qarab ikki ma'noni bildiradi: Buxoroda — bu yirik bo'iinmani, boshqa hollarda esa mayda bo'linmani anglatadi.
Shaharlarning asosiy qismlari aksari mahallalardan (may­da bo'linmalardan) iborat bo'lgan. Mahalla umumiy yerda joylashib kundalik hayotda o'zaro yordam berish tamoyili asosida tashkil topgan ijtimoiy birlikdir. Mahalla ko'pincha ko'cha yoki bir necha ko'cha yonlaridagi xonadonlarni birlashtirgan. Ularning markazida — guzarda hovuz, masjid (aksari maktabi, ba'zan madrasasi bilan), choyxona, nowoyxona va boshqa kundalik ehtiyoj uchun qurilmalar bo'lgan. Mahalla ishini oqsoqol, imom, dasturxonchi va qorovul kabi lavozimlardagi shaxslar olib borgan. To'y — ma'raka uchun mahallaning mulki: qozon, idish-tovoq, tobut va boshqa uskunalari bo'lgan.
Mahallalar o'zlarining qurilmalari zichligi, fiinksional tuslanishi jihatidan bir xil boimagan. Shaharlarning geometrik markazlaridagi mahallalarda qurilmalar zich bo'lgan. Sha­har aholining asosiy qismi savdo va hunarmandchilik bilan mashg'ul bo'lgan. Shaharning chetlaridagi mahallalar dalasifat: qurilmalari siyrakroq, hovlilari kengroq, serdaraxt bo'l­gan.
Keyingi vaqtda me'morlik tarixi fanida shu narsa ma'lum bo'ldiki, ba'zi tarixiy shaharlarda zikr etilgan yirik va mayda bo'linmalardan yana boshqa, o'rtacha bo'linmalar mavjud ekan. Ular bir qancha mayda bo'linmalardan tashkil topgan o'rtacha bo'linmalar bo'lib, Marg'ilonda — o'ram, Xo'jandda — roat deb atalgan. Demak, oldin qayd etilganlarni nazarga olsak, Marg'ilonda ikki bosqichli shaharsozlik bo'linishi emas, balki uch bosqichli: daxa — o'ram .— mahalla bo'linishi qaror topgan deb xulosa chiqarishimiz mumkin. Undan tashqari, mayda bo'linmalar ham bir necha qismlarga - ko'cha\axga ajratilishi mumkin. Masalan, XX asr boshlarida Toshkentdagi Mergancha mahallasi birnecha ko'chalarga bo'linganligi ma'lum.
Shaharlar o'tmishda o'zlarining atroflaridan qo'rg'on devor bilan chegaralanib turgan. Ular shaharlarni mudofaa qilish va shartli ravishda ma'muriy chiziq vazifasini o'tagan. Shartlilik shundan iboratki, yuqorida aytib o'tilganidek ko'pgina shaharlar qo'rg'on devoridan tashqaridagi tevarak bilan funksional jixatdan chambarchas bog'liq bo'lgan. Qo'rgon devorlari ko'proq paxsa va xom gishtdan qurilgan bo'lib, qa- linligi tepaga qarab ingichkalashib borgan. Odatda, devorlarning tepa sathi shunday bo'lganki, uning ustida navkar, hatto ba'zan ikki otliq yonma-yon yura olgan. Devorning tashqi tomonida kunguralari bo'lgan. Kunguralar birinchidan, shaharning qamal vaqtlarida himoyachilarni dushman o'qidan to'sib turish vazifasini o'tasa (funksiyasi), ikkin- chidan, uning ko'rinishida ritm hosil qilib, tarzini jonlantirib turgan (estetikasi). Devor sirtidan tashqariga chiqqan buijlar ham funksional — devor tagiga kelib qolgan dushmanga o'q uzish, ham badiiy-me'moriy jihatdan devor tekisligining plastikasini boyitish vazifalarini o'tagan. Muhammad Solih Toshkandiyning «Jadidayi tarixi Toshkand» asarida shahar devo- rining boshqa unsuri — baru tilga olinadi.
Shaharda darvozalar aholini tashqi dunyo bilan bog'lab turgan. Ular shahar markazidan tarqalib tevarakdagi yo'llarga aylanib ketadigan ko'chalarnilg qo'rg'on kesishgan joylarida qurilgan. Odatda, darvozaning ikki yonida burjlar bo'lgan. Darvozaning o'zi esa ikki tabaqali bo'lgan. U aksari ravoq shaklining ichida joylashtirilgan. Darvozalar kechasi yopilib, kunduzlari ochilgan. Darvozabonlarning xonalari ko'proq ko'chaning ikki tomonida joylashgan. Nisbatan yaxshi saq- langan darvozalardan biri Buxoroning Shayx Jalol darvozasidir. Unda darvozabonlarning xonalari bo'lib, tarkibida ayvon ham mavjud. Xivaning rabod (Dishan qal'a) devorida Ko'sh darvoza nomli darvoza bo'lib, u odatdagilardan ikki yonma-yon o'rnatilgan darvozlari bilan ajraladi. Ko'sh dar­voza o'zining originalligi, ko'rkamligi bilan ham farqlanadi.
Oshkora, diqqat tortadigan darvozalardan tashqari, devorlarda ko'zga tashlanmaydigan eshiklar ham bo'lgan. Tosh- kentda ular qopqa nomi bilan atalgan. Shunga ko'ra, Toshkentninig 12 darvozasi bo'lishiga qaramay, uni «32 qopqali» shahar deyishgan.
Ko'p hollarda shahar devorlari bo'ylab tashqi tarafdan suvga to'ldirilgan zovur — handaq ham bo'lgan. Handaq ham devor kabi shaharning muhofazasini ta'minlovchi qo'r­g'on me'morchiliqning bir tarmog'i sifatida qadimdan ma'lum. Masalan, Xorazmdagi antik davrga mansub Jonbozqal'a, Tuproqal'a shaharlarida ham handaqlar bo'lgan. Aniqroq aytilsa, handaqlar antik davrdan ham qadimiyroqdir.
Yirik shaharlarda hokim qarorgohlari — qal'alar (ark- o'rda) bo'lib, ular shaharning boshqa qismlaridan ajralib turgan. Joylashuvi .turlicha bo'lgan. Buxoro kabi shaharlarda dastlabki qal'a bu vaqtga kelib ham tarixiy o'rnini saqlab qolgan. Boshqalarida esa qal'a ko'chib yurgan. Ular sirasiga Samarqand, Toshkent kabi shaharlarning qal'alari kiradi.
Aksariyat qal'alar shaharning qo'rg'on devorlariga tutashgan. Xivada qal'a shahriston (Ichan qal'a) devoriga g'arbdan tutash bo'lgan. Olloqulixon tomonidan Ichan qal'aning sharqida, Polvon darvoza yonida birnecha tutash imoratlar solingandan keyin (ular ichida saroy — Tosh hovli ham bor) qadimgi qal'a Ko'hna ark nomi bilan atala boshlandi.
Turli shaharlarning qal'alari tarkiblarida umumiylik mavjud. Aksari ularda nog'oraxona, jilovxona, haram, arzxona (rasmiy qabullar uchun), zarbxona (tanga zarb etish uchun), masjid kabi binolar, sarbozlarning mashqlari uchun maydon bo'lgan. Binolar funksiyalariga qarab ratsional holatlarda, hajmiy — fazoviy jihatdan yahlit holda o'zaro biriktirilgan.
O'rta Osiyodek iqlimi issiq mintaqada suvning ahamiyati beqiyosdir. Shaharning suv tarmog'i boshida bir yoki ikki bosh ariq turadi: Buxoroda — Shohrud, Samarqandda — Siyob, Xivada — Polvon yob, Marg'ilonda — Marg'ilonsoy, O'ratepada — Kattasoy, Toshkentda — Bo'zsuv. Xo'jand esa Sirdaryoning o'zidan suv ichadi. Daryo va bosh ariqlardan yon ariqchalar ajraladi. Ulardan ham maydalanib borgan ariq deyarli har hovligacha etib borgan va shahardan chiqib ket­gan. Har xonadon o'z hovlisiga iloj bo'lmaganda qo'shnining hovlisi orqali o'tkazishga haqli bo'lgan. Bu rioya qilinishi shart bo'lgan odat obraha haqi nomi bilan ma'lum. Ariqlarning yo'nalishi yerning past-balandligiga bog'liq bo'lgan va shaharning ba'zi qismlarida ko'cha bo'ylab o'tgan. Iste'mol uchun suvni aholi aksar katta va kichik hovuz va hovuzcha- lardan olgan. Oqar suvdan tashqari buloq va quduqdan ham foydalanilgan. Xivaning Bog'cha darvozasi oldidagi quduq, Toshkentda Chorsuda bo'lgan Dukkosha bulori ma'lum va mashhurdir. Suv inshootlarining yaxshi holatda saqlanishiga alohida e'tibor berilgan.
Turkiston shaharining ko'rkamligini ko'p jihatdan bog'lar ta'minlagan edi. Bog'larga, asosan mevali daraxtlar ekilgan. Ular ko'proq shahar chekkalarida va qo'rg'on devor tashqarisida barpo etilgan. Yuqorida zikr etilgan mavzu va bog'otlaming asosiy qismini bog'lar, polizlar tashkil etgan. Ular­ning orasida dala hovlilari (uylar) joylashar edi.
Shaharlarning qiyofasini undagi turli binolar me'morligi shakllantirgan. Qurilmalarning eng ko'p tarqalgan turi turar uy (hovli)lar edi. Shahar markazida uylar odatda zich, hov­lilari torroq bo'lib, chekkasiga kelib uylar siyrakroq, xovlilari keng bo'lgan. Dala hovlilari esa tarqoq, bir-biri bilan tutash- tirilmagan holda vujudga kelgan.
Kadimgi shaharlarning tarxlarida ko'chalar yuzaki qaraganda bir xildek betartib va tasodifiy holatda paydo bo'lgan- dek tuyuladi. Aslida esa ko'chalarning tizimi shaharning joylashuviga, past-balandliklariga, irrigatsiyasiga va tarixiy sharoitga qarab shakllangan. Ularda mantiqiylik, ratsionallik, badiiylik mavjud.
Shaharlarning tarxiy tizimi aksari quyidagicha bo'lgan. O'rtada shaharning asosiy markazi bo'lmish bozor joylash­gan. Registon ham shu yerda bo'lgan. Bosh, birinchi darajali ko'chalar markazdan radial yo'nalishda tarqalgan. Ular odat­da shaharning qo'rg'on devoridagi darvozalar mavjudligi bi­lan ajraladi va devor ortida boshqa shahar va qishloqlarga olib boradigan yo'lga aylanib ketadi. Bosh ko'chalar bir muncha to'g'riligi hamda biroz kengligi bilan xarakterlanadi.
Bosh ko'chalarning ichida ham asosiylarini ajratish dar- kor. Ular karvon yo'llari negizida tashkil topgan, yaxlit yo'nalishdagi bir yoki ikki juft bosh ko'chalardan hosil bo'ladi. Bosh ko'chalarga ikkinchi va uchinchi darajali ko'­chalar tutashtirilgan. Oraliqlarida mayda ko'chalar hosil bo'l­gan.
Ko'p hollarda shaharning qo'rg'on devorlari o'rnida hal- qa yo'l shakllangan. Uning sodir bo'lishi shunday kechgan: turli davrlarga mansub bo'lgan qo'rg'on devorlar bo'ylab yo'l paydo bo'ladi, devor yo'q bo'lib ketgach yo'l ko'chaga aylanadi. Mavqeyi jihatidan bunday ko'chalar ikkinchi darajalidirlar. Odatda, ular bosh ko'chalar bilan birgalikda shahar­ning radial — halqa sxemasini tashkil qilgan.
Shaharning asosiy funksional (va aksar hollarda geo- metrik ham) markazi bozor edi. Unda nafaqat turli savdo yoki xizmat (charxchiliq, chegachilik kabi) jarayonlar baja- rilibgina qolmay, balki ba'zi hunarmandlar o'z mahsulotlarini ishlab chiqargan. Masalan, temirchilar tesha, bolta kabilarni bozorda ham tayyorlaganlar, ham sotganlar. Bunday maskan- larda qurilmalarning asosiy tipi — do'konlar bo'lgan. Hunarmandlik joylari, asosan rasta, ya'ni muayyan kasb-hunarga tegishli tartib qator asosida tashkil bo'lgan. Pichoqchi, baqqol, mahsido'z kabi hunarmandlar o'z rastalariga ega bo'lish- gan. Rastalar, odatda, oddiy do'konlardan iborat edi. Shu bilan birga, bozorda qurilmalarga hojat bo'lmagan turli mahsulot bilan savdo qilish uchun ochiq maskanlar — maydonlar tayin qilingan edi. Masalan, un bozor, qo'y bozorlar ochiq joylarda uyushtirilgan.
Yirik bozorlarda asosiy rastalar joylashgan savdo ko'chalarining ustilari yopiladigan edi. Ular tim deb atalgan. Buxoro, Toshkent, Marg'ilon, Shahrixonda shunday timlar boiganligi ma'lum.
Bozor xordiq chiqaradigan joy vazifasini ham o'tagan. Maddoh, masharaboz, polvon, dorboz kabilar o'z san'atlarini namoyish etishar edilar. Bozor choyxonalarida xonandalar, sozandalar, shoirlar to'planishib turishgan, askiyabozlar hazil- mutoyiba qilishgan. Ramazon oylarida bozor kechalari ham davom etgan. Bunday bozor — bozori sha 'b deb nomlangan.
Shaharlarning ijtimoiy-siyosiy mavqega ega maydonlari bo'lgan. Ular Registon nomi bilan ma'lum. Registon may­donlari, odatda, bozor bilan birga (tarkibida yoki yonma- yon) bo'lgan: Buxoro, Samarqand, Toshkent, Qarshi kabi shaharlar bunga misol bo'lishi mumkin. Registonlarning me'moriy jihatidan eng mashhuri Samarqanddir.
Xiva shahari ikki qismdan: Ichan qal'a va Dishan qal'adan iborat. Xivaning shahristoni bo'lgan Ichan qal'a taixda to'g'ri to'rtburchak shaklida bo'lib, shimol-janub yo'nalishida barpo bo'lgan.
Qal'aning shimolida Bog'cha darvozasi, janubda Tosh darvozasi mavjud. Ularni shimol-jamub yo'nalishidagi ko'cha birlashtirib turadi. Asosiy ko'cha es;a g'arb-sharq yo'nalishida o'tadi. Ko'cha mos ravishda Ota va Polvon darvozalaridan o'tadi. Ota darvoza oldida qal'a — Qo'hna ark joylashgan.
Dishan qal'a Xivaning rabodi bo'lib, Ichan qal'aning te- varagida, sharqdan g'arbga qarab cho'zilgan. Xorazm xoni Olloquluxon (XIX asr o'rtasi) aholini qo'shni qabilalar hu- jumidan saqlash maqsadida Dishan qal'ani uzunligi 6 km bo'lgan devor bilan o'ratadi. Quriliishda Xorazm aholisining ko'p qismi qatnashib olti haftada bitqaziladi. Dishan qal'ada 10 ta darvoza bo'lgan. Bular: Xazorasp (yoki Quyi), Pishkanik, Bog'i shamol, Shayhlar, Tozabog', Shohimardon, Dosh oyoq, Ko'sh, Gadoylar va Gandumiyon darvozalaridir. Dishan qal'aning bosh ko'chalari Ichan qal'a ko'chalarini davom ettiradi. Shaharning bozor, tim va rastalari, asosan Dishan qal'ada bo'lgan.
Buxoro shahri Turkiston zaminidagi asosiy shahardan biri bo'lgan. XVI asrda shakllangan holati, asosan saqlangan. O'zgarish ko'proq qurilmalarning zichlanishi hisobiga bo'lgan. Shaharning qo'rg'on devori ichidagi hududi o'sha davrda, XVI asrda vujudga kelganicha qolgan. Tarxi umuman doiraga yaqin bo'lib shaharning awalgi yerlariga g'arb tarafdan lo'y- bor yerlari qo'shilgach Buxoro cho'zinchoqroq shaklni oldi.
Buxoroning markazi shaharning katta qismini egallagan edi. Bir-biriga tutashib ketgan qadimgi monumental hamda keyinroq vujudga kelgan madrasa, masjid, savdo binolari, karvon saroy, do'kon va boshqa jarnoat binolaridan, ko'cha va maydonlardan tashkil topgan. Binolarning katta-kichikligi, shakl-shamoyili bir-biriga mos kellib, uyrun kompozitsion yaxlitlikka ega bo'lgan. Hozirgi hoLatda markazning anchagina imoratlari, ayniqsa, do'kon va karvonsaroy kabi bino­larning buzilishi, natijasida awalgi yaxlitligi yo'qolgan. Markazdagi asosiy ko'chalarning tugunlari (chorrahalar) gumbazli timlar bilan ajratilgan. Shahardagi ja'mi to'rtta timdan uchtasi - Sarrafon, Zargaron, Telpakfurushon toqlari saqlangan. Ko'chalarning yo'nalishi uzoq o'tmish mobaynida shakllan­gan. Markazdagi Sarrafon hammomi bunga yaxshi misol bo'la oladi. Nomuntazam shakldagi yerga me'mor ustalik ila imoratni (hammomni) joylashtira olgan. Umuman yer tan- qisligi shahar uchun xarakterlidir. Shu sababdan ham shahar ichida daraxtlar oz edi. Oddiy ko'chalardan arava o'ta boshlaganda aravakash ko'cha boshidan turib qarshidan boshqa arava kirmasin uchun ovoz bilan darak bergan.
Samarqand shaharining tarxida, asosan o'rta asrlar davridagi holat saqlanib qolgan. Shaharning badiiyligi o'ziga xos asosga ega edi. Ommaviy, sodda qurilmalar ichidan onda- sonda ulug'vor ko'k (lojuvard) Temur va temuriylar davriga oid bino qoldiqlari yuksalib turgan.
Shaharning qo'rg'on devor ichidagi maydoni doiraga yaqin bo'lgan. Uning geometrik markazi tarxda yaqqol ko'z- ga tashlanadi. U Chorsu binosi bilan belgilangan. Bosh ko'­chalar Chorsu binosidan radial yo'nalishda tarqaladi. Sha­harning ma'muriy markazi bo'lmish qal'a tomon ketgan ko'cha muhim ahamiyatga ega bo'lgan. Uning mavqeyini bu ko'chadagi Registon maydonining joylashuvi ham ko'rsatib turadi. Shimolda Bibixonim me'moriy guruhiga, janubda Go'ri Amirga olib boradigan ko'chalarning ham ahamiyati baland bo'lgan.
XVIII-XIX asrlarda Shahrisabz mustaqil beklikning markazi edi. 1870-yilda Buxoro amirligiga qo'shildi. XIX asrda shahar qaytadan besh darvozali qo'rg'on devor bilan o'rab chiqildi. Yangi darvoza Qalmoq darvoza deb nomlan­gan. Shahar tarxi hozirgacha, asosan o'sha davrdagi vaziyatni saqlab qolgan. Asosiy jamoat markazlari (ma'muriy zona, bozor, memorial majmualar) orasini turli katta-kichik ko'­chalar kesib o'tgan. Shahar aholisi qurilmalari zich bo'lgan guzarlarda istiqomat qilgan. Shaharliklar kasbi-kori, urug'- aymog'iga ko'ra guzar jamoasini tashkil qilishgan. Shahar organizmi arxitekturaviy birlikni tashkil qilib qaytariluvchan,
«tipik» unsurlardan iborat edi. Ulardan shahar qiyofasini belgilovchi turar uylar va jamoat binolari turli me'moriy kompozitsiyalar tuzilgan. XIX asrning ikkinchi yarmida sha­harda 30 ming aholi istiqomat qilgan. Unda to'rt mingga yaqin xonadon, oltmish to'rtta guzar masjidi, oltita madrasa, yetita karvon saroy, ikkita hammom mavjud edi.
Tarixiy ma'lumotlarga ko'ra, XVIII asrning 1-yarmida Toshkent ichki hamda tashqi qismlardan iborat bo'lib, ular qo'rg'on devorlar bilan o'ralgan edi. Qirqqa yaqin juma va juda ko'p mahalla masjidlari bo'lgan. Hokim qarorgohi o'sha vaqtda Ko'kcha dahasida joylashgan edi. Chorsu bozorida shahar ombori (jo'vaxona) qurilgan (Nurmuhammad ma'lu- moti). Registon maydonida chetlariga harsang tosh yotqizil- gan, tomonlari 20 metr hovuz qayd etilib, uning chekka- larida katta-katta daraxtlar o'sgan (Miller ma'lumoti). Chor- hokimlikdan so'ng, 80-yillarda nurab qolgan qo'rg'on devor qayta tiklangan. Hokim Yunusxo'ja qarorgohi Qoratoshda bo'lgan (Eski O'rda).
XIX asrning 1-yarmida Toshkent har tarafga, ayniqsa g'ar- biy-sharqqa qarab kenggaygan. Aholi o'rnashgan bu joylar ko'pinchalik «Yangi mahalla» yoki «Yangi shahar» deb atalib kelinadi. XIX asrning birinchi o'nyilligida Anxor arig'ining chap tarafida O'rda qurildi. O'rdaning janubi-harbiy burchagi turtib chiqqan to'rtburchak shaklida (sharqiy devori — 540 m, janubiysi — 490 m) bo'lgan. O'rdaning ichida bek- larbegi saroyi, sarbozlar maydoni, boshqa binolar joylashgan. O'rda Gadrgan arig'idan suv ichgan, unda talaygina hovuzlar bo'lgan.
Aniqlanishicha, XIX asr o'rtasida Toshkent qo'rg'on devorining balandligi 8 metrga yetgan; tepasida ikki otliq bemalol yonma-yon yura olgan; baru va buij kabi muhofaza elementlari bo'lgan. Qo'rg'on devor shimoldan Kalkovuz arig'ining o'ng qirg'ogidan, janubi-sharzda Bo'ijar arig'ining yuqori qismi bo'ylab, janubda Zax arig'ining shimolidan o't­gan; Quyi Bo'zsuvning boshlanish joyini kesib, janubi-shimol yo'nalishida har tarafga ketgan. Qo'rg'on devor bo'ylab sha­har tashqaridan suv bilan to'ldirilgan handaq bo'lgan edi. Devor saqlanmagan.
Tashqi yerlar bilan bog'lanish uchun qo'rg'on devorda katta (darvoza) va kichikroq (qopqa) eshiklar bo'lgan. Toshkentning o'n ikki darvozalari: Ko'kcha, Chig'atoy, Sag'bon, Qorasaroy, Taxtapul, Labzak, Qashg'ar, Qo'qon, Qo'ymas, Beshyog'och, Kamolon, Samarqand darvozalari bo'lgan. Qopqalar soni aniq emas. Biroq burun Toshkent (og'zaki va yonma manbalarga ko'ra) «32 qopqali» deb hisoblangan. Ba'zilarining nomlari aniqlangan: Teshik qopqa, Sarboz, Sherdor, Yangi mahalla, Hiyobon qopqalar.
Shaharda ko'chalar ko'proq qing'ir-qiyshiq, tor bo'lgan. Muhim ko'chalar nisbatan to'g'ri bo'lib, darvozalarni sha­harning asosiy markazi — Chorsu bozori bilan bog'lagan. Ba'zilari saqlanib qolgan. Ular hozirgi Uyg'ur, Forobiy, Sag'bon, Qorasaroy, Samarqand darvoza ko'chalaridir. Chorsuni O'rda bilan, nariroqda Qashg'ar darvozasi bilan ham birlashtiruvchi ko'cha alohida ahamiyatli bo'lib Katta ko'cha, keyinchalik Tosh ko'cha deb atalgan. Asosiy ko'chalar shahar tashqarisida ham boshqa shahar va qishloqlarga olib boruvchi yo'l sifatida davom etgan.
O'rta Osiyoda XVIII-XIX asr o'rtalaridagi shaharlari- ning bosh maydonlari bo'lmish Registonlar binolar qurshovi bilan ajratilgan.
Qarshi shaharining Registoni, asosan XVI asrda shakl­langan bo'lib, u janubi-sharqdan shimoli-g'arbga yo'nalgan sahnga ega bo'lgan. XIX asr oxiri — XX asr boshida maydon- ning tevaragida Abdullaxon madrasasi, ro'parasida majmuaning eng katta binosi — Odina masjidi joylashgan edi. Ulardan tashqari Registonda nomi atalmagan, 1329-yilda quril- gan madrasa, Chorivoy madrasasi, sardoba, Nur madrasasi, Oliy madrasasi, hammom hamda Chorsu binolari bo'lgan.
Toshkent Registoni XX asrning 1-yarmigacha oqib o'tgan ariqning nomida saqlangan edi. Tarixiy, toponimik ma'lumotlarga qaraganda, Toshkent Registonida Mahkama masjidi, Xonaqoh (Buzruk xonaqohi), hovuz, atrofida tut daraxtlari ekil- gan edi.Qo'qon Registoni Chorsuning yaqinida joylashgan edi. Fazoviy jihatidan u bozor muhitiga singib ketgan bo'lishi kerak.
Xivada bosh maydon Ko'hna Arkning sharq tomoniga tutash bo'lgan muhitdan iborat bo'lgan.
Registonlar ko'p hollarda ark yoki hokim saroyi yonida barpo bo'lgan (Buxoro, Shahrisabz, Xiva), ya'ni ular funk­sional jixatdan ma'muriy-siyosiy tiynatga ega bo'lgan. Tosh- kentdagi Mahkama masjidining nomi ham maydonning ma'­muriy jihatiga ishora qiladi. Registonlarning me'morligi vaqt o'tishi bilan, aksari davrma-davr rivojlanib borgan, tobora hashamatli qiyofaga kirgan.