Xx əsin əvvəlində əldə edilən texniki nailiyyətlər
Yüklə 5,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
| XX əsin əvvəlində əldə edilən texniki nailiyyətlər 371 elmi cəhətdən sistemləşdirərək, onların hesablanması üçün üsullar təklif etmişdir. Burada mexanizm bəndlərinin təcillərinin hesablanması məsələlərinə də toxunulmuşdur. Maşınlar üzrə elmin inkişafında Peterburq universitetinin professoru Çebışev yeni mərhələ açmışdır [2.67]. O, ilk dəfə olaraq maşınlar nəzəriyyəsində riyaziyyatdan istifadə edərək, onu riyazi yolla hesablana bilən bir elmə çevirir. Onun işlərinin əsas istiqaməti kinematika sahəsində bənd zənciri nəzəriyyəsinin yaradılması idi (şəkil 2.91). Bu nəzəriyyə maşın mexanizmləri nəzəriyyəsinin yaranmasında əsas rol oynamışdır. Çebışevin həll etdiyi bir çox məsələlər (məsələn, buxarın paylanması, presləmə, hesablama maşınları, tərəzilər və s.) nəzəri əhəmiyyətə malik olması ilə bərabər, həm də praktikada geniş tətbiq olunmuşdur. Onun işlədiyi tənzimləyici bir çox dünya sərgilərində (Vyana-1873, Filadelfiya-1876, Paris-1878) qızıl medala layiq görülmüşdür. Çebışevin şagirdlərindən P.Somov, N.Delone, V.Liqin və C.Qohman maşınların kinematikasının inkişaf etdirilməsində önəmli işlər görmüşlər. Şəkil 2.91. Çebışevin düzxətli hərəkətli mexanizmi XX əsin əvvəlində əldə edilən texniki nailiyyətlər 372 XIX əsrin 60 − 70-ci illərində praktiki maşınqayırma, nəqliyyat maşınlarının layihələndirilməsində dinamika məsələləri ilə məşğul olan rus alimi Vişneqradski bu sahələri daha da inkişaf etdirir. Bundan əlavə o, avtomatik idarəetmə nəzəriyyəsinin əsaslarını işləyir. XIX əsrin sonunda əsas elmi işlər − buxar maşınları və çarxqolu- sürgüqolu mexanizmi ilə əlaqədə olan maşınların dinamikası üzrə aparılır. Bu dövrdə avstriyalı alim J.Radinqerin “Yüksək sürətli buxar maşınları” kitabı çap olunur. Alman professoru M.Rüllmann dörd cilddə tərtib etdiyi “Ümumi maşınşünaslıq” adlı ensiklopedik əsərində bu sahədə mövcud olan bilikləri ümumiləşdirərək, müxtəlif təyinatlı maşınların layihələndirilməsi üzrə təcrübi bilikləri təsvir edir. XX əsrin əvvəlində rus alimləri ilə bərabər alman alimləri də maşınqayırma elminin inkişafında böyük rol oynayırlar. Rölo tərəfindən 1900-cü ildə çap olunmuş “Nəzəri kinematika” kitabının ikinci cildi maşınların mexanikası sahəsi üzrə aparılan işlər üçün katalizator rolunu oynayır. Bu istiqamətdə R.Müller, K.Mor və Burmester maraqlı işlər görürlər. F.Vittenbauer maşın mexanizmlərinin dinamiki analizi üçün qrafiki üsul işləyib hazırlayır. Onun “Qrafiki dinamika” kitabı toplu bir əsər olub, çoxlu sayda məlum təcrübi biliklər əsasında maşınların kinematikasının statik və dinamik hesablanması üsullarını verir. Bundan əlavə, kitabda bu sahədə mövcud olan bir çox problem məsələlər də müzakirə olunur. Bu ərəfədə Rusiyanın sənaye cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrdən geri qalmasına baxmayaraq, Rusiya maşınların layihələndirilməsi üzrə çox güclü elmi bazası olan məktəblərə malik idi. Bir çox rus alimləri texniki ali məktəblərdə çalışırdılar. Nəqliyyat, yük, dağ-mədən və kənd təsərrüfatı maşınlarının mexanikası, layihələndirilməsi ilə məşğul olan alimlər sırasına N.Jukovski, N.Merzalov, P. Xudyakov, A. Sidorov, V.Qoryatçkin, L. Assur, V.Qrineveçki və D.Sernov daxil idilər. Jukovski maşın və mexanizmlər nəzəriyyəsi ilə məşğul idi. Onun məşhur əsərlərindən “Qayka və vintin yivində təzyiqin paylanması”, “Qayış ötürməsində sü- XX əsin əvvəlində əldə edilən texniki nailiyyətlər 373 rüşmə” “Maşınlarda yeyilmə” uzun müddət həm nəzəri, həm də praktiki cəhətdən böyük əhəmiyyət kəsb etmişdir. Jukovskinin şagirdi Assur mexanizmlərin strukturu və sinifləşdirilməsinin klassik nəzəriyyəsinin yaradıcısı sayılır. Alman alimi Bax ilə yanaşı rus alimi Sidorov da maşın hissələri və düyümlərinin layihələndirilməsi üzrə maraqlı kitab yazır. Bundan əvvəl onun texnikanın tarixinə aid yazdığı kitab da önəmli idi. Maşın hissələrinin yeyilmə problemləri və effektiv yağlama üsullarının işlənməsi ilə məşğul olan professor N.Petrov hidrodinamik yeyilmə nəzəriyyəsinin banilərindən sayılır. O, ilk dəfə olaraq yeyilmə prosesinin riyazi təsvirini verir, yeyilmənin ölçülməsi və idarə olunması üçün üsullar təklif edir, maşınqayırmada məlum olmayan sürtünmə ədədlərini daxil edir və maşın hissələri üçün yağlayıcı maddələrin hazırlanması qaydalarını təklif edir. XX əsin əvvəlində əldə edilən texniki nailiyyətlər 374 2.6.3. Dəzgahqayırmanın inkişafı Ə srin sonunda texnikanın ümumi inkişafı ilə əlaqədar olaraq dəzgahqayırma da öz inkişafından qalmır. 80-ci illərdə Amerika dəzgahlarının bütün Avropanı bürüdüyü halda, on il sonra vəziyyət artıq Avropada fəaliyyət göstərən müəssisələrin xeyrinə dəyişməyə başlayır. Bu ərəfədə Almaniya dəzgahqayırma sənayesi güclənərək dünyada aparıcı rol oynayır. 1893-cü ildə Almaniya dəzgahları böyük çeşiddə Çikaqoda keçirilən sərgidə nümayiş etdirilərək ən çox mükafat qazanır. Sərgidə iştirak edən 70 firma öz məhsulları ilə güclü amerikalı rəqiblərinə qarşı çıxış edirdilər. Amerika dəzgahları öz əvvəlki adlarını qorusalar da, alman dəzgahları öz texniki hazırlıqları ilə sərgidə nümayiş etdirilən bütün dəzgahları ötüb keçmişdilər. Bu dəzgahların arasında əsasən, universal alətitiləyən pardaq, sonsuz vint və silindrik frezlə işləyən frez dəzgahları böyük diqqət qazanmışdı (şəkil 2.92). Dəqiq hərəkət etdirilə bilən eninə supporta malik torna dəzgahları da fərqlənirdilər. Ancaq onu da qeyd etmək lazımdır ki, alman burğu dəzgahlarında hələ Ameri- kada olduğu kimi, sürətli boş gediş mexanizmi yox idi. Alman dəzgahlarına olan maraq ona gətirib çıxarmışdır ki, Çikaqodan 3 il sonra, yəni 1896-cı ildə Berlində daha bir sərgi təşkil olunur. Bu sərgidə əsasən metal emal edən dəzgahlar nümayiş etdirilir. Şəkil 2.92. Sonsuz vint frez dəzgahı, Rayneker firması. Yüklə 5,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|