Rakurs
Akif Musayev
Azərbaycan Respublikası Vergilər Nazirliyinin
Vergi siyasəti və strateji araşdırmalar Baş İdarəsinin rəisi
«Yaşıl vergi» siyasəti və ekoloji inkişaf
Elm və texnologiyaların inkişaf etdiyi müasir dövrdə dünya alimlərini, iqtisadçıları, ekoloqları və
sosioloqları düşündürən əsas problem ekoloji vəziyyətin gərginləşməsi
və ətraf mühitə dəyən
zərərin sürətlə artmasıdır. Dünyanın bütün ölkələri ətraf mühitin çirklənməsinin qarşısını almaq
məqsədilə iqtisadi siyasət alətləri üzərində çalışırlar. Bu baxımdan, artıq iqtisadi-ekoloji siyasətin
yeni bir tərkib hissəsi olan «yaşıl vergi» siyasəti formalaşmaqdadır. Demoqrafik inkişafla bağlı
istehsal həcminin genişlənməsinə tələbin artması ətraf mühitə mənfi təsirlər yaradır. İqtisadi
nəzəriyyədə bununla əlaqədar yeni bir elmi istiqamət - eksternallar nəzəriyyəsi meydana gəlmişdir.
Ətraf mühitlə bağlı vergilər və tullantıların ticarət proqramları ən təsirli iqtisadi siyasət
alətlərindəndir. Son illər ərzində enerji məhsullarından və tullantılardan tutulan vergilərin ətraf
mühitin çirklənməsi probleminə təsiri barədə araşdırmalar və təhlillər aparılır.
Ətraf mühitin çirklənməsinə görə vergitutma ilkin mərhələlərdə inkişaf etmiş ölkələr tərəfindən
müsbət qarşılandı və tətbiq edildi. Lakin son illərdə bu məsələ sıx məskunlaşmış və aşağı yaşayış
standartlarının hökm sürdüyü Asiya ölkələrinin də siyasi gündəminə çevrilmişdir. Çində atmosferin
güclü zəhərlənməsinə səbəb olan bir çox qaz tullantılarına və suya buraxılan digər tullantılara görə
vergi tutulur. İsveç atmosferə buraxdığı oksidləşmiş azotun miqdarı üzrə dünyada birinci yeri tutan
ölkələrin sırasında idi. 1992-ci ildə bu tullantıya görə vergi tutulmağa başlandı və cəmi iki ildən
sonra atmosferə buraxılan oksidləşmiş azotun miqdarı 1/3 qədər aşağı düşdü. Tullantılar üzrə
vergitutmanın tətbiqi həm də yeni texnologiyaların yaradılmasına və inkişaf etdirilməsinə təkan
verir. Atmosferə və ya suya daha az tullantıların buraxılmasını təmin edən texnologiyalar
sahibkarlar üçün də bazarda yeni tələblərin meydana gəlməsi ilə nəticələnir. Çin və İsveç üçün
göstərilən təcrübələrdən Yaponiya, Koreya, İspaniya, İsveçrə, Böyük Britaniya və İsrail də
müvəffəqiyyətlə istifadə etmişlər.
Artıq dünya istehlak bazarında «yaşıl vergi» siyasətinin tətbiqi sahəsində yeni bazar seqmentləri
meydana gəlmişdir. Alternativ enerji mənbələrindən istifadə, elektromobillərin tətbiq dairəsinin
genişlənməsi, ekoloji cəhətdən təmiz enerji mənbələrinin yaradılmasında «yaşıl vergi» siyasəti
xüsusi rol oynamışdır. İqlim dəyişikliyini məhdudlaşdırmaq üçün atmosferə buraxılan qaz
tullantılarını mümkün qədər azaltmaq vacibdir və bu, qlobal bir vəzifədir. Nəzərə alsaq ki, qaz
tullantıları atmosferdə 50 ilə yaxın qalır, bu halda problem daha da ciddiləşir. Artıq bir çox dünya
ölkələri tullantıların və onların satışının tamamilə məhdudlaşdırılması rejiminə can atırlar. Bu
istiqamətdə əsas vasitə tullantılara görə vergi tutulması və ya mövcud vergilərin dərəcələrinin
artırılmasıdır. Bu zaman istixana təsərrüfatı ilə məşğul olan evlər və sahibkarlar, təbii olaraq,
məcbur olurlar ki, qaz tullantısı ilə nəticələnən enerji istifadəsini mümkün qədər məhdudlaşdırsınlar
və ya təbiətə daha az ziyan vuran məhsullardan istifadə etsinlər.
OECD-nin apardığı araşdırmalar göstərir ki, iqtisadi siyasət alətlərindən düzgün istifadə etdikdə
2020-ci ilə qədər inkişaf etmiş ölkələrdə atmosferə buraxılan qaz tullantılarının həcmini 20% aşağı
salmaq olar. Yalnız bu amillərin hesabına ümumi daxili məhsulu 2% artırmaq mümkündür. Əgər
iqtisadi mexanizmlər və vergi siyasəti hazırkı ənənəvi enerji istehlakı meyillərini dəyişdirməsə,
hesablamalar göstərir ki, 2050-ci ilədək ciddi iqlim dəyişiklikləri baş verəcəkdir. Göründüyi kimi,
«yaşıl iqtisadiyyat» istiqamətində fəaliyyət iqlim dəyişikliklərindən irəli gələn problemlərin həllinə
kömək etməklə davamlı iqtisadi inkişafa təkan verəcəkdir.
Dünya ölkələrində olduğu kimi, Azərbaycanda da ətraf mühitin çirklənməsi problemi çox
aktualdır. Azərbaycan tarixən uzun dövr ərzində neft istehsalçısı olmuşdur. Məlum olduğu kimi,
neftin kommersiya məqsədləri üçün istehsal tarixi XIX əsrin ortalarından başlayır. O illərdə ekoloji
problemlər, demək olar ki, nəzərə alınmırdı. Lakin iqtisadi inkişaf nəticəsində ətraf mühitə dəyən
zərərlərin artması ekoloji problemlərin həllini qaçılmaz zərurət kimi qarşıya çıxarmışdır. Bu
baxımdan, son illərdə Azərbaycanda «yaşıl iqtisadiyyatın» dəstəklənməsi istiqamətində bir çox işlər
görülmüşdür. Azərbaycanın ekologiya sahəsində qanunvericiliyinin prinsipləri sırasına ətraf mühitin
çirklənməsinə dair sanksiyalar, təbiətdən istifadənin ödənişli olması, «çirkləndirən ödəyir», ətraf
mühitə zərər vurulmasının qarşısının alınması, vurulan zərərin qiymətləndirilməsi, buna görə
məsuliyyət kimi prinsiplər daxildir. Bu cür prinsiplərin nəzərə alınması onu göstərir ki, Azərbaycanda
da ətraf mühitə zərər vuran fiziki və hüquqi şəxslərin beynəlxalq aləmdə tətbiq edildiyi şəkildə
vergiyə cəlb olunması məsələsi aktuallaşmışdır.