“Azərbaycan məktəbi”.-2009.-№4.-S.54-58.
İnformasiya-kommunikasiya texnologiyaları vasitəsi ilə təlimdə
müstəqil işlərin təşkili və idarə olunmasına dair mülahizələr
Tofiq Məmmədov
Naxçıvan Müəllimlər İnstitutunun dosenti
Müstəqil və yeniləşən Azərbaycanın təhsil sisteminin dünyanın ən inkişaf etmiş ölkələrinə inteqrasiyası
üçün bu sahədə əsaslı dəyişikliklər və islahatlar aparılır.
Qabaqcıl ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, XXI əsrdə cəmiyyətin və insanların inkişafı üçün
informasiya-kommunikasiya texnologiyalarından (İKT) istifadə etməyi bacaran, yaradıcı, müstəqil düşünən, inkişaf
edən şəxsiyyətin yetişdirilməsi zəruridir.
Məlumdur ki, Azərbaycan təhsil
islahatının əsas
prinsiplərindən
olan
demokratikləşdirmə,
humanistləşdirmə, diferensiallaşdırma, fərdiləşdirmə, inteqrasiya və humanitarlaşdırma ilk növbədə şagirdin bir
şəxsiyyət kimi formalaşmasına, onun hərtərəfli inkişafına yönəlmişdir. Bununla belə bu prinsiplərə əsaslanan
təlim-tərbiyə prosesinin səmərəsi təlim prosesinə yanaşmanın keyfiyyətcə dəyişməsi baş vermədən mümkün
deyildir.
Ənənəvi təlim zamanı istifadə olunan pedaqoji texnologiyaların qeyri-mütəhərrik olması təhsilin inkişafının
qarşısını alan problemlərdən biridir.
Müasir şəxsiyyəti hafizənin gücləndirilməsinə və yalnız informasiya toplanmasına yönəlmiş, real həyatın
tələblərini nəzərə almayan təlim şəraitində tərbiyə etmək mümkün deyildir. Yəni ənənəvi dərsdə təlim
yaddasaxlama qabiliyyətinə əsaslanır, şagird materialın təhlilini, təsvirini, nəticələrini və ümumiləşdirmələrini
əsasən hazır şəkildə alır. Çox halda ənənəvi təlim metodlarının tətbiqi prosesində şagirdlərin fəaliyyəti passiv,
təkrarlama xarakteri daşıyır. Təlim prosesi uşaqda fəallığı, məntiqi düşünməyi, ətrafdakı şeylərə və hadisələrə
tənqidi yanaşmağı, müstəqil bilik almağı və fərdi inkişaf etmək bacarığını tərbiyə etməlidir. Yəni şagirdin məntiqi,
tənqidi və yaradıcı təfəkkürü inkişaf etdirilməlidir. Bu tələbləri nəzərə alaraq elə təlim metodlarından istifadə
olunmalıdır ki, onlar aktiv, yaradıcı düşünmə qabiliyyəti və yeni biliklərə müstəqil yiyələnməyin yollarını müəyyən
edə bilsinlər. İKT vasitəsi ilə müstəqil işlərin təşkili və idarə olunması bu deyilənləri əhatə etmək imkanına
malikdir. İKT-dən təlimdə istifadə etmək müəllim əməyini asanlaşdırmaqla yanaşı, yeni biliklərin müstəqil olaraq
əldə olunmasına və mənimsənilməsinə şərait yaradır. Bu zaman müəllimin əsas vəzifəsi şagirdlərə yol göstərmək,
istiqamət vermək, müəyyən çətinlik yaranarsa, onlara yardımçı olmaq, ən başlıcası isə öyrənməyi öyrətməkdir.
Müəllim hər bir şagirdə hörmətlə yanaşmalı, bilik səviyyəsindən asılı olmayaraq, onları ruhlandırmalı və gücünə
inam yaratmalıdır. Qoyulmuş problemin həlli üçün şagirdlərin hər bir cəhdinin qiymətləndiriləcəyinə, ciddi,
obyektiv və səmimi münasibətin olacağına inam nəticənin effektivliyinə zəmin yaradır. Bu proses zamanı
şagirdlərdə öyrənməyə real maraq artır. Öyrənmə fəallığının artması, təfəkkürün inkişafına xidmət edən müstəqil,
produktiv metodların istifadəsi nəticəsində təlimin səmərəliliyi xeyli dərəcədə yüksəlir. Bu cür yanaşma zamanı,
təlim şagirdlərin yeni biliklərlə zənginləşməsi ilə yanaşı, düşünmə qabiliyyətinin və müstəqil olaraq bilik əldə
etmək bacarığının inkişafına xidmət edir. İKT-dən istifadə etməklə dərs prosesinə tədqiqat xarakteri verilir, şagird
isə tədqiqatçıya, təlimin subyektinə çevrilir. İKT-dən təlim prosesində istifadə etməyin üstün cəhətlərindən biri də
onların demokratik, mütəhhərik və konservatizmdən uzaq olmasıdır. Bu da ən zəif, sakit, melanxolik tipli
şagirdlərin aktivləşməsinə gətirib çıxarır.
*
Təlim prosesində şagirdlərin müstəqilliyinin inkişaf yolları və qaydaları müxtəlif olub, qabaqcıl
müəllimlərin dərslərində ayrı-ayrı formada, tədris işinin sadə və mürəkkəb növlərində özünü aydın göstərir, bu isə
öz növbəsində müxtəlif didaktik üsulların tətbiqi ilə şərtlənir.
Akademik B.Yesipov belə hesab edir ki, şagirdlərin təlim prosesinə daxil edilən müstəqil işi elə bir işdir ki,
o, müəllimin bilavasitə iştirakı olmadan, lakin onun tapşırığı ilə bunun üçün ayrılan vaxtda yerinə yetirilir, həm də
şagirdlər tapşırıqda qarşıya qoyulmuş məqsədə nail olmağa şüurlu surətdə çalışır, öz səylərini təzahür etdirir və öz
zehni fəaliyyətləri nəticələrini ifadə edirlər.
Şagirdlərin müstəqilliyi dərsin bütün mərhələlərində, yəni yeni materialın izahında, onun
möhkəmləndirilməsində, sinif və ev tapşırıqlarının icrasında, test vasitəsilə biliyin yoxlanmasında və s. kimi
hallarda müşahidə olunur.
Qabaqcıl müəllimlərin dərsini səciyyələndirən başlıca cəhətlərdən biri dərsin əvvəlindən axırınadək bütün
şagirdlərin bilik və bacarıqlarının keyfiyyətini aşkara çıxarmaq, onların necə düşündüklərini müəyyənləşdirmək
və tədris fəaliyyətlərinə rəhbərlik etməkdir.
Akademik M.Skatkinin belə bir fikri artıq aforistik məna kəsb edir: Günəş bir damla suda əks olunduğu
kimi, dərsdə də pedaqoji prosesin bütün cəhətləri əks olunur. Dərs müəllimin bilik və bacarığını, pedaqoji
ustalığının keyfiyyətlərini üzə çıxarır, əks etdirir və bununla da bir sinifdə bir dərs müddətində hardasa neçə-neçə
*
5
uşaq qəlbində inam, fərəh, sevinc və ya inamsızlıq, laqeydlik oyadır. Akademik Skatkin dərsdə ciddi çatışmazlıq
kimi bərabərləşdirici yanaşmanı görür: Bundan «həm zəiflər», həm də «güclülər» zərər çəkirlər.
Ölkəmizdə elmi-texniki tərəqqinin, İKT-nin sürətlə inkişafı, iqtisadiyyatımızın yüksəlişi, yeni sənaye
sahələrinin meydana gəlməsi, istehsalat texnologiyalarının təkmilləşdirilməsi hər bir gəncin həyata atılarkən kifayət
qədər hazırlığa malik olması üçün obyektiv zərurət yaradır. Bu baxımdan ilk növbədə dərsin elmi səviyyəsi aşağı
düşməməli, elmi-texniki tərəqqinin inkişaf sürətinə və məzmununa uyğunlaşdırılmalıdır.
Dərs optimal təşkil olunarsa, dərslər sistemi düzgün planlaşdırılarsa, məqsəd aydınlığı olarsa, dərsin tipi,
forması, məzmunu, vasitə, metod və priyomları düzgün müəyyənləşdirilərsə təlimdə səmərə və effektivlik təmin
edilər.
Dərsin məqsədi müəllimin yaradıcı enerjisinin özəyi olmaqla şagirdlərə nəyi və necə öyrətməyi aydın dərk
etməkdən irəli gəlir. Məqsəd və vəzifələr həll edilərkən iki meyil yaranır: birinci meyil proqramın həcmini və
məzmununu, ikinci meyil isə şagirdlərin şəxsiyyətini diqqət mərkəzinə qoyur. Birinci meyil müəllimin mümkün
qədər çox faktlar, qaydalar öyrətmək niyyəti ilə, ikinci meyil isə təlimin keyfiyyəti ilə bağlı olur. İkinci meyil
proqram materialını düzgün şərh etməklə şagirdlərin əqli qabiliyyətlərini inkişaf etdirmələrini, nəzəriyyəni təcrübə
ilə əlaqələndirməyi təmin etməyə yönəldir. Bu zaman biliyin aşağıdakı meyarı əsas götürülür: tamlıq, dərinlik,
əhatəlilik, konkretlik, ardıcıllıq, sistemlilik, ümumiləşdiricilik, şüurluluq, möhkəmlik, çeviklik, operativlik və
İKT-dən səmərəli istifadə.
Şagirdlərin dərsdə əqli fəaliyyətini düzgün təşkil etmək, onların təlim tapşırığının öhdəsindən gəlmələrini
təmin etmək üçün hər bir əməliyyatın məqsədinin də elan olunması vacibdir. Şagird hər hansı əməliyyatın yerinə
yetirilməsinin zəruriliyini, onun məzmununu və ardıcıllığını bilməlidir. Fəaliyyətin təhlili və əsaslandırılması
şagirdlərin təfəkkürünün texnologiyasını açmağa imkan verir. Psixologiyada belə bir aforizm var: «Nə etdiyimi
bilmirəmsə, necə fikirləşəcəyimi hardan bilərəm». Həqiqətən də «Məsələni həll et!», «Mətni köçür!», «Qaydanı
əzbərlə!» kimi tapşırıqlar hələ onların yerinə yetirilməsi üçün əqli fəaliyyətin təşkil olunduğunu sübut etmir. Əgər
şagird nə edəcəyini bilir, lakin onu necə yerinə yetirəcəyini, iş prosesində hansı priyomlardan istifadə edəcəyini
bilmirsə, onun tədris tapşırığını məhsuldar yerinə yetirəcəyinə ümid bəsləmək çətindir.
Təlim prosesi müəllim və şagirdlərin birgə fəaliyyətidir. Bu prosesdə müəllim izah etməklə yanaşı, həm də
şagirdlərin fəaliyyətini təşkil edir. Onların işinə rəhbərlik edir, müəyyən nəticələrə nail olmalarına imkan yaradır.
Məlumdur ki, təlimin müvəffəqiyyəti şagirdlərin tədris fəaliyyətinə münasibətdən, oxumağa psixoloji hazırlığından,
dərsdə və evdə onların müstəqil fəaliyyətindən çox asılıdır.
Şagirdin öz qarşısında vəzifə qoyması azdır. O, həm də bu vəzifəni həll etmək üçün öz fəaliyyətini təşkil
etməyi bacarmalıdır. Şagirdlərə öz əməyini təşkil etməyi, bu əməyə nəzarət etməyi, onu qiymətləndirməyi öyrətmək
zəruridir.
Dərsdə müəllim-şagird münasibətinin normal həlli mühüm məsələdir. Ola bilər ki, müəllim çox yaxşı dərs
desin, lakin şagird üçün onun nəticəsi sıfıra bərabər olsun. Ona görə də müəllim dərsdə özünü şagirdin yerinə
qoymağı, onun fəaliyyətini, fənnə, konkret mövzuya, müəllimə münasibətini təsəvvür etməyi bacarmalıdır. Bunu
nəzərə almayan bilikli müəllimin də dərsi maraqsız, sönük keçir. Belə dərslər şagirdlər üçün darıxdırıcı, cansıxıcı
olmaqla yanaşı, onlar üçün ağır yükə çevrilir. Müəllim çalışmalıdır ki, dərsdə şagirdlər «gözüaçıq yuxulamasınlar».
Bəzən müsbət emosiyalardan məhrum olan bircə belə dərs məktəblilərdə müəllimə, təlimə ömürlük ikrah hissi
oyada bilər.
Dərsin maraqlı və məzmunlu keçməsində tədris yükünün qaydaya salınması, tədris materialının şagirdlərin
gücünə müvafiqliyinin təmin olunması, problem situasiyası yaradılması, texniki vasitələrdən istifadə edilməsi
məsələlərinin həlli də əhəmiyyətli rol oynayır. Dərsin səmərəliliyinin təmin olunmasında təlim metodları, vasitələri,
xüsusilə tədris prosesində İKT-dən düzgün və düşünülmüş formada istifadə etmək mühümdür. Müasir dərs müxtəlif
təlim metodlarından düşünülmüş şəkildə səmərəli istifadə edilməsi ilə xarakterizə olunur. Hər bir dərs üçün metodu
düzgün seçmək, onu digər metod və priyomlarla bacarıqla əlaqələndirmək müəllimdən xüsusi qabiliyyət və
pedaqoji ustalıq tələb edir. Əgər dərs biliklərin möhkəmləndirilməsinə həsr edilmişdirsə reproduktiv metodlardan
istifadə olunmalıdır. Çünki material çoxlu təkrar hesabına mənimsənilir. Əgər dərsdə bilik, bacarıq və vərdişlər
yoxlanılırsa, şifahi və yazılı nəzarət ümumiyyətlə təlimdə dialoq disput xarakterli məşğələlərə geniş yer verilir.
Dərsin təkmilləşdirilməsini ləngidən, müəllimlərin yaradıcı fəaliyyətinin qarşısını alan vasitələrdən biri dərsliklərə
yazılmış metodik rəhbərliklərdir. Adətən, belə rəhbərliklərdə ayrı-ayrı dərslərə resept verilir. Əgər müəllim dərsə
hazırlaşarkən sadəcə olaraq belə reseptləri köçürürsə, əgər o, həmin metodik işləmələrə yaradıcı yanaşmırsa,
deməli, mexaniki fəaliyyət göstərir. Belə göstərişlər mövzuya, həmin sinfin səviyyəsinə, müəllimləri başqasının
mühakiməsi ilə düşünməyə, başqasının dili ilə danışmağa məcbur edir, bu isə nəticədə onların müstəqilliyinin,
yaradıcılığının qarşısını alır.
Professorlar Y. Kərimov və N. Kazımov məqalələrində belə bir cəhəti doğru olaraq göstərirlər ki, dərsin
səmərəli təşkili onun düzgün planlaşdırılmasından asılıdır. Dərs planlaşdırılarkən, gündəlik tutularkən materialın
mövzusu, sinfin hazırlıq səviyyəsi nəzərə alınmalı, iş planı yaradıcı tutulmalıdır.
Dərslərin maraqlı, öyrədici və emosional olması, müəllimin peşəsinə həvəsi onun pedaqoji ustalığının
səviyyəsindən çox asılıdır. Unudulmamalıdır ki, müasir tələblərə cavab verən dərs İKT-dən səmərəli, düşünülmüş
şəkildə istifadə olunması ilə şərtlənir. Belə olduqda şagirdlərin öyrəndiyi nəzəri biliklərin təcrübədə tətbiqi də
asanlaşır. İKT vasitəsi ilə təlimin təşkil və idarə edilməsində başqa fənlərlə müqayisədə riyaziyyat fənninin
imkanları daha çoxdur. Riyaziyyat kursunun əksəriyyət mövzularının tədrisində İKT-dən istifadə etmək
mümkündür. Riyaziyyatda elə bir mövzu yoxdur ki, mövzuya aid bu və ya digər formada şagirdlər müstəqil iş icra
etməsinlər. Buna görə də dərsin maraqlı keçməsi və hər bir şagirdin öz qüvvəsinə inamının yaradılması, şagirdlərin
bir-birindən köçürməsinin qarşısının alınması üçün, riyaziyyat müəlliminin dərsdən əvvəl mövzuya uyğun hər bir
şagird üçün (tapşırıqlar təkrar olmamaq şərti ilə) kompyuterinin yaddaşında müxtəlif məsələ və ya misallar tərtib
edib yerləşdirməsi zəruridir. Bunun üçün ən azı sinifdə kompyuter, ekran və proyektorun olması vacibdir. Müəllim
izah olunacaq mövzunun xarakterik hissəsini - qaydaları, xassələri, onların ümumi formulalarını, xarakterik
çalışmaları, şəkilləri, sxemləri, cədvəlləri və s. ekran vasitəsi ilə izah edir.
Müəllim həmişə axtarışda olmalı, təlim prosesində yeni metod və pedaqoji faktlar tətbiq etməyə
çalışmalıdır. Ona nail olmaq lazımdır ki, şagirdlər dərsdə keçilənləri mükəmməl öyrənsinlər. Dərsin bütün
mərhələləri şagirdlərə yüksək ideya tərbiyə etməklə yanaşı, vətənimizə, xalqımıza ən layiqli vətəndaşlar kimi
yetişib müstəqil həyata qədəm qoymasına şərait yaratmalıdır.
İstifadə edilmiş ədəbiyyat
1. Современные проблемы методики преподавания математики. Москва: Просвещение. 1985.
2. Образование и XXI век: Информационные-коммуникапионные технологии. Москва: Наука. 1999.
3. Пойа Д. Как решатв задачу? 2-е изд. Москва: Учпедгиз, 1961.