«Hüquqi dövlət və qanun».–2009.-№7.-S.23-26
HÜQUQUN QLOBAL PARADOKSLARI
Əbülfəz HÜSEYNOV,
hüquq elmləri doktoru.
Okinava adasında 2002-ci il iyulun 8-də «səkkizlər» ölkələrinin nümayəndələrinin Qlobal informasiya
cəmiyyətinin Xartiyasına imza atması diqqətəlayiq hallardan biridir. Xartiya ilk dəfə olaraq, beynəlxalq birliyin
qlobal informasiya cəmiyyətinin formalaşdırılması sahəsində fəaliyyətini canlandırmalı olan hüquqi, siyasi və
texnoloji tədbirlərin beynəlxalq-hüquq səviyyəsində planını cızdı. Xartiyada digər prinsiplərlə yanaşı, hüquqi və
texniki müdafiə vasitələrindən istifadə etməklə, dövlətin öz informasiya məkanı, informasiya ehtiyatları və
telekommunikasiya sistemləri üzərində hakimliyini təsdiqləyən «informasiya suverenliyi» prinsipi də təsbit
olunmuşdu.
Artıq aydın olmuş və qəbul edilmişdir ki, qlobal informasiya prosesləri tənzimlənməlidir. Beynəlxalq,
qlobal səviyyədə informasiya münasibətlərini və proseslərini tənzimləyəcək beynəlxalq informasiya hüququnu
formalaşdırmaq və tətbiq etmək zərurəti yarandı. Bununla əlaqədar O.A.Stepanov belə bir faktı qeyd edir ki, müasir
şəraitdə hüquq elminin qarşısında duran problemlərdən biri elektron-informasiya mühitinin inkişafının
dövlət-hüquqi təminatıdır. Onun nüvəsini «hüquqi tənzimləmə» anlayışı təşkil edir. O.A.Stepanova görə, bu gün
yüksək texnologiyaların inkişaf tendensiyalarını nəzərə almasaq, sabah cəmiyyətin dağılması ilə bağlı dönməz
destruktiv dəyişikliklər başlaya bilər. Hüquqi paradiqmanı (və ya rasionallığın tipini) yenisi ilə əvəz etmək zərurəti,
birincisi, informasiya-hüquqi məkanının getdikcə inkişaf etdiyi bir şəraitdə insanın yeri və rolunun
müəyyənləşdirilməsi ilə bağlıdır. İkincisi, real (oxşar) dünya üçün nəzərdə tutulan hüquqi vasitələr virtual
(elektron-rəqəmli) dünyanın inkişafı ilə bağlı olan bir çox situasiyaların tənzimlənməsində yarar-sız olur. Bununla
əlaqədar yeni hüquqi paradiqmanı təkcə praqmatik deyil, həmçinin humanizm əsaslan ilə də əlaqələndirmək
lazımdır, çünki hüquqi tənzimləmə ilk növbədə hər bir fərdin təhlükəsizliyini və inkişafım təmin etməlidir (1, s. 27).
Qlobal dünyada müşahidə olunan tendensiyalar baxımından, gələcək hüququn ən aktual problemlərindən
biri şəxsiyyətlə cəmiyyətin maraqları arasında balansı gözləməklə, şəxsiyyətin azadlıq ölçüsünü və insanın həyat
muxtariyyətinin dövlətin, digər təşkilatların müdaxilə etmək hüququnun olmadığı sərhədləri təyin etməkdir. Bəzi
tədqiqatçılar beynəlxalq hüququn əsasında qlobal hüququn da yaranacağını proqnozlaşdırır. Bununla əlaqədar heç
kim «vahid dünya mənəviyyatından» və ya «vahid dünya dinindən» danışmağa cəhd etmir, amma «dünyanın hüquq
qaydaları», universal hüquq sistemi haqqında mülahizələri həvəslə араrılır...» (2, s. 185). Q.V.Maltsev hesab edir
ki, «adət hüququnun tarixi rolunu qiymətləndirməklə və onun hakim olduğu dövrün qayıdışının mümkün olmadığını
dərk etməklə yanaşı, gələcəkdə hüquqi adətin əhəmiyyətinin artacağını da söyləmək olar ki, bu da
mərkəzləşdirilmiş, siyasiləşdirilmiş hüququn labirintlərindən gec-tez çıxış yolu tapmaq zərurəti ilə bağlı olacaqdır»
(3, s. 187). Tamın (dövlətin) maraqları ilə onun hüquqi özünü-tənzimə qabil olan ayrı-ayrı hissələrinin maraqları
arasında balansı gözləmək məqsədilə adətlərlə qanunların bir-biri ilə düzgün əlaqələndirilməsinə diqqəti artırmaq
lazımdır. Lakin adətin dövlət tərəfindən sanksiyalaşdırılması konsepsiyası bu gün də müasir elmdə hüquqi
sosiologiyanın (C.Karbonce), hüquqi antropologiyanın (N.Rulan), etnologiyanın, müqayisəli hüquqşünaslığın
nümayəndələri tərəfindən tənqidə məruz qalır. Onlar ya məcburetmənin hüququn meyarı olması fikri ilə razılaşmır
(C.Karbonye, N.Rulan), ya da məcburetmənin dövlətdən yox, adətlərin məcburiliyini təmin edən cəmiyyətdən irəli
gəldiyini bəyan edirlər (B.Malinovski, A.R.Redkliff-Braun).
Mövcud olduğu tarixi dövr ərzində adətin rolu dəyişikliklərə məruz qalırdı. Sosial tənzimləmənin erkən
vaxtlarında tam hakimlik adətə məxsus idi. Yaranmış və möhkəmlənmiş dövlət öz hüquqi formalarını (ilk növbədə
qanunu və presedenti) yaratdı. Məcburetməni öz əlində cəmləşdirən və ictimai həyatın hakim təşkilatçısı olan
dövlət, təbii ki, öz xüsusi hüquq formalarının tam hakim olmasının lehinə çıxış edirdi. Belə şəraitdə dövlət
hüququna zidd olan adətlərin həyata keçirilməsi müvafiq sistemdə qanuni olmayacaqdır. Adətlərlə qanunların
bir-birinə zidd olmasından çoxlu sayda misallar gətirmək olar. Sovetlər ölkəsinin Cinayət Məcəlləsində, məsələn,
cinayətlərin təsnifatında yerli adətlərin qalıqları sayılan cinayətlər haqqında fəsil yer almışdı. Deyilənləri nəzərə
alaraq, qeyd etmək olar ki, adətlərin dövlət tərəfindən sanksiyalaşdırılması dövlətin adətlər üzərində nəzarətə
iddiası kimi qiymətləndirilə bilər. Belə tədbirlərin səmərəliliyinə gəlincə, bu, başqa bir tədqiqat mövzusudur.
S.A.Muraşova hesab edir ki, hüququn unifikasiyası şəraitində müxtəlif dövlətlərin yaranmasının və inkişafının fərdi
xüsusiyyətləri də nəzərə alınmalıdır. Adətləri, ilk növbədə, hüquqi adətləri də unutmaq olmaz: bir tərəfdən, adət
hüququ hüququn unifikasiyasının əsası ola bilər. Digər tərəfdən isə o, dövlətdaxili, ictimai münasibətləri daha
səmərəli tənzimləmək məqsədilə öz hüquq sistemimizin özünəməxsusluğunu qoruyub saxlamağa imkan verən bir
xilasedici xidmət göstərə bilər (4, s. 9).
Qloballaşma şəraitində hüququn, siyasi-hüquqi təsisatların qloballaşması və standartlaşması ilə birgə
pozitivizmlə hüquqi idealizm arasındakı uçurumun artmaq təhlükəsi var. Q.Bermanm sözlərinə görə, hüquq
praqmatikliyi getdikcə artır, o, daha da siyasiləşir (5, s. 13). Normativizmin inkişafının sürətlənməsi bu uçurumun
daha da dərinləşməsinə səbəb olacaqdır. Belə şəraitdə normativizmlə hüququn təbii-hüquqi konsepsiyasını bir-biri
ilə uzlaşdırmaq zərurəti aktuallaşacaqdır. Digər tərəfdən, M.İ.Baytinin sözlərinə görə, «XXI əsrin hüquqi
doktrinasının əsasını hüququn müasir normativ anlamı paradiqması təşkil etməlidir» (6, s. 105). Bu yanaşmaya
görə, post-sənaye ziddiyyətləri şəraitində normativ hüququn ictimai münasibətləri nizamasalma təsiri artacaqdır.
Zənnimizcə, normativ dəyişikliklər qaçılmazdır, bu arada normativ mədəniyyət təbii hüququn prinsipləri ilə
tamamlandırılmalıdır. Aydındır ki, sosial tənzimetmə gələcəkdə də normativ-inteqrativ və metafizik hüquqla bağlı
olacaqdır.
Unifikasiya ilə yanaşı, hüququn gözlənilən inkişaf tendensiyalarından biri də onun plüralizminin artması
olacaqdır. Bu tendensiya artıq müşahidə olunmaqdadır. Beynəlxalq hökumətlərarası təşkilatlar (məsələn, ÜTT),
beynəlxalq dövlətlərüstü təşkilatlar (Aİ kimi), beynəlxalq qeyri-dövlət təşkilatlan dünyada dövlət qanunlarından
fərqlənən yeni qayda və qanunları yaradıb inkişaf etdirirlər ki, nəticədə qlobal birlikdə hüquqi təsisatların
plüralizasiyası baş verir. Bugünkü qlobal cəmiyyətin hüquqi subyektlərini öz xüsusi tarixinə, mədəniyyətinə,
mənəviyyatına, dinə, adətləri-nə, hüquqi şüur formalarına malik olan və özünəməxsus siyasi-iqtisadi situasiyalarda
yaşayan müxtəlif millətlər, dövlətlər, təşkilatlar, qrup və şəxsiyyətlər təşkil edir. Bütün bunların nəticəsidir ki,
hüququn müxtəlif subyektlərinin hüquqi dəyərləri də müxtəlifdir. Bunu Çin tədqiqatçısı An Vey də haqlı olaraq
qeyd edir ki, dünya subyektlərinin plüralizasiyası hüquqi dəyər subyektlərinin plüralizasiyasına, o isə öz növbəsində
hüquqi dəyərlərin münaqişəsinə səbəb oldu. Hüquqi dəyərlər arasındakı ziddiyyətləri yalnız hamılıqla hüquqi
plüralizmi təsdiqləməklə aradan qaldırmaq olar (7, s. 168).
Araşdırılan hüquqi proseslərin yüksək mürəkkəblik dərəcəsi hüquq sisteminə tətbiq edilə bilən yeni
proqnozlaşdırma metodlarına tələbi son dərəcədə aktuallaşdırır. Buna görə də, sosial proqnozlaşdırmanın artıq bizə
məlum olan metodlarından istifadə edən hüquqi proqnozlaşdırma, bununla onun qarşısında duran öz xüsusi
metodoloji alətlərini formalaşdırmaq probleminin kəskinliyini yalnız müvəqqəti olaraq zəiflədir. Görünür, hüquqi
proqnozlaşdırma hüquqi antropologiya, hermenevtika, hüquqi qneseologiya, hüquqi ontologiya, aksiologiya,
praksiologiya, hüquqi hermenevtika, hüquqi semiotika, hüquqi sinergetika kimi yeni cərəyanlarla zənginləşən
müxtəlif elmlərin və müxtəlif metodların qovuşuğunda həyata keçiriləcəkdir.
Dəyərlərin toqquşması və sosial-mədəni münaqişələrlə müşayiət olan hüquqi unifikasiya şəraitində
kompromis və hüquqi konsensus yollarının axtarılması da tələb olunan mühüm məsələlərdəndir. Bununla əlaqədar
hesab edirik ki, hüququn postsənaye gələcəyi S.Hantinqtonun qeyd etdiyi kimi, sivilizasiyaların toqquşması ilə yox,
mədəni-hüquqi dəyərlərin bir-birinə yaxınlaşması, bir-birini qarşılıqlı tamamlaması, qarşılıqlı zənginləşdirməsi ilə
müəyyən olunacaqdır. Bu mənada, hüquqi antropologiya, hüquqi etnologiya kimi elmlərdə istifadə olunan
metodologiya və alətlər çox faydalı ola bilər. Bu elmlərin əldə etdikləri məlumatlar hüquq elmlərini, xüsusən hüquq
və dövlət nəzəriyyəsini zəngin faktaloji və empirik materiallarla təmin edir ki, onların da köməyi ilə, hüququn
nəinki keçmişini və hazırkı durumunu, həmçinin gələcək vəziyyətini və perspektiv inkişaf yollarını da dərk etmək
imkanı əldə etmiş olarıq. Bundan başqa, müasir mərhələdə şəksiz faktlardan biri də odur ki, hüququn iqtisadi
münasibətlərin qloballaşmasından irəli gələn unifikasiyasına baxmayaraq, hüquq sistemlərindən heç biri dünyanın
yerdə qalan hissəsi üçün universal nümunə ola bilməz. Bu müddəa açıq-aşkar ziddiyyət doğurur, çünki, bir tərəfdən,
qlobalizmin məntiqinə və zamanın tələblərinə görə, hansısa universal bir hüquqi model olmalıdır ki, onun əsasında
vahid qaydaları işləyib hazırlamaq mümkün olsun. Digər tərəfdən də bu model yalnız hansısa bir mədəniyyətin
məhsulu olmamalıdır, əks təqdirdə o, özgə mədəniyyətləri, o cümlədən hüquq mədəniyyətləri tərəfindən qəbul
olunmayacaqdır. Deməli, bu kimi modeldə müxtəlif hüquqi mədəniyyətlərin nümayəndələrinə yaxın olan, aydın
olan «universal dəyərlər» də yer almalıdır.
Bu kontekstdə Qərb alimlərinin müxtəlif tipli cəmiyyətlər üçün universal sosial-hüquqi modelləri işləyib
hazırlamaq cəhdləri təbii hal kimi qiymətləndirilməlidir. Diqqətəlayiq faktlardan biri odur ki, bu tendensiya
konvergensiya, hüquqi və sosial-mədəni plüralizm və s. kimi müxtəlif nəzəriyyələrdə təsbit olunmuşdur. Belə
şəraitdə konsensus axtarışları xüsusi əhəmiyyət əldə edir. Bu konsensusu yalnız müxtəlif xalqların, həm normativ
və həm də onun qeyri-normativ elementlərinə müraciət etməklə tapmaq olar. Bu, olduqca rəngarəng, plüral olan
müxtəlif hüquq sistemlərinin və mədəniyyətlərinin dəyərlərini bir-biri ilə uzlaşdırmaq zərurətini şərtləndirir.
Postsənaye cəmiyyətinin hüquqi mədəniyyətinin sonrakı inkişafı, görünür, fikrimizcə, hüquqda rasional və
irrasional elementlərin bir-biri ilə üzvi əlaqələndirilməsindən asılı olacaqdır.
Beləliklə, hüquq elmi üçün gələcəyin hüququnun həm konseptual və məzmun hissəsinin, həm də dəyərlər,
sosial-mədəni ölçülərinin araşdırılması eyni dərəcədə əhəmiyyətlidir. Bunun üçün isə hüquq elmlərində
metodologiyaya yenidən baxılmalı, Qərb rasionallığının konseptual məhdudluğunu aradan qaldıracaq və hüququn
mədəniyyət, din, əxlaq kimi qeyri-hüquqi amillərdən asılı olduğunu etiraf edəcək metodoloji plüralizmə keçid
edilməlidir.
Birincisi, qloballaşma «birqütblü» dünyanın formalaşdırılmasını əsaslandırmalı olan ideya xarakteri kəsb
edir. İkincisi, qloballaşma sosial həyatda həm yekcinsliyin, həm də müxtəlifliyin artmasına səbəb olur. Buna görə
də bir tərəfdən mədəni rəngarənglik, digər tərəfdən isə birləşmə tendensiyaları şəraitində mədəniyyətin məhsulu
olan hüquq digər normativ mexanizmlərlə yanaşı, ictimai münasibətlərin nizamlanmasına, cəmiyyətdə artmaqda
olan entropiyanın cilovlanmasına xidmət göstərməlidir. Üçüncüsü, bu gün ictimai dinamikanın mənbəyi olan
universallıq, özünəməxsusluq və mədəni-hüquqi rəngarənglik hüququn problemlərinə yeni yanaşmaları
həvəsləndirir. Dördüncüsü, postsənaye dövründə hüquq qloballaşmanın alətindən çox bu prosesin inikası kimi çıxış
edir. Qloballaşmanın hüquqi həyata təsiri ölkənin sosial-mədəni xüsusiyyətlərindən, texnoloji inkişaf
səviyyəsindən, qloballaşma proseslərinə qatılma dərəcəsindən asılı olaraq müxtəlif dərəcədə özünü büruzə verir və
müxtəlif nəticələrə gətirib çıxarır. Buna görə də hüquqi unifikasiya şəraitində sosial-mədəni amillərin nəzərə
alınması xüsusi əhəmiyyət alır. Beşincisi, qloballaşma müxtəlif hüquq sistemlərinin, deməli, hüququn mənbələrinin
də bir-birinə yaxınlaşmasını və ictimai münasibətlərin yeni tənzimləyicilərinin axtarılmasını zəruri edir. Altıncısı,
postsənaye dövründə ümumi hüquqla xüsusi hüququn nisbəti dəyişir.
Yeddincisi, informasiya texnologiyalarının və
virtual aləmin inkişafı ilə əlaqədar hüquqi paradiqmanı yenisi ilə əvəz etmək zərurəti yaranır. Nəhayət, səkkizincisi,
postsənaye informasiya cəmiyyətində bir tərəfdən dövlət hüququnun rolu artırsa, digər tərəfdən ənənəvi hüquq da
reabilitasiya olunur.
İstifadə olunmuş ədəbiyyat siyahısı:
1. Степанов O.A. Перспектив правового регулирования отношений в условиях развития высоких
технологий // Государство и право. 2003, № 1.
2. Мальцев Г.В. Пять, лекций о происхождении и ранних формах права и государства. М., 2000.
3. Yenə orada, s. 187.
4. Мурашова С.А. Роль и значение правового обычая в формировании современного
правопонимания. Краснодар, 2003.
5. Берман Г.Дж. Западная традиция права: эпоха формирования. М., 1988.
6. Байтин М.И. Всероссииская научно-практическая конференпия «понимание права» посвлшенная
75-летию со дня рождения проф. А.Б.Венгерова / Государство и право. 2003, № 8.
7. Ань Вэй. Глобализация и право // Вопросы философии. 2005, № 2.