Yonca və onun becərilməsi
Yonca paxlalılar fəsiləsinə aid olub, əkinçilik sistemində geniş yayılmış və
qədimdən becərilən paxlalı çoxillik yem bitkisidir. Müəyyən edilmişdir ki, yonca
Orta Asiya və Cənubi Qafqaz respublikalarında bizim eradan 5 min il əvvəl
becərilmiş və heyvandarlıqda yem kimi istifadə olunmuşdur. Respublikamızda
əkin sahəsinə görə yem bitkiləri içərisində birinci yer tutur. Yüksək aqrotexnika
tətbiq edilən suvarma şəraitində ildə 4-5 çalında hər hektardan 70-100 ton yaşıl
kütlə və ya 15-20 ton quru ot məhsulu verir.
Yoncanın əkin sahələri əsasən aran və dağ ətəyi bölgələrdə geniş
yayılmışdır.
Yonca quru ot halında, yaşıl halda, ot unu halında heyvandarlıqda
geniş istifadə olunur.
Yoncanın quru otunda çoxlu zülal, fosfor, kalsium və əvəzsiz amin turşuları
(valin, leysin, izoleysin, lizin, metionin, trionin, triptofan, fenilalanin, arginin,
histidin, pereonin və s.) olduğundan yüksək yemlilik dəyərinə görə fərqlənir. Quru
otun hər kq-da 0,75 enerji yem vahidi vardır.
Yoncanın yaşıl kütləsi, quru otu, senajı və ondan hazırlanmış ot unu yüksək
qidalılığa malikdir.
Yonca bitkisi güclü kök sistemi əmələ gətirərək yaxşı məhsul verməklə
yanaşı, torpağı azot və üzvi maddələrlə zənginləşdirir. Yoncanın kökləri üzərindəki
kök yumrucuğu bakteriyaları hesabına bir hektar torpaq sahəsində 100-150 kq azot
toplanır, bu da fiziki çəkidə 400-500 kq ammonium-şorasına və ya 30-40 ton
peyinə bərabərdir. Yonca bitkisi torpağın strukturunu da yaxşılaşdırır. Ona görə də
yonca əvəzolunmaz sələf bitkisidir. Yoncadan sonra becərilən bitkilərin
məhsuldarlığı 15-30 %-ə qədər yüksək olur.
Yonca bitkisi şorlaşma və eroziya proseslərinin də qarşısını alır. Güclü
kollanma
qabiliyyətinə
malik olduğundan
tarlaların alaq otlarından
təmizlənməsində də bu bitkinin rolu böyükdür.
Hazırda dünya əkinçiliyində becərilən bütün mədəni yonca formalarının 6
qrupu, 56 növü məlumdur. Ən çox yayılan və geniş becərilən səpin (adi)
yoncasıdır (Medicago sativa).
Yonca tarlada 10-25 il qala bilir. Lakin ilk 2-7-ci illərdə daha çox məhsul
verir. Qışda yerüstü hissəsi məhv olur. Kök və onun kollanma zonası qışlayıb
yazda fəaliyyətini gücləndirir.
Yonca toxumları 5-6
o
C temperaturda cücərir. Optimal cücərmə temperaturu
isə 18-20
o
C-dir. Qışlayan bitkilər havanın temperaturu 7-9
o
C-yə çatdıqda oyanıb
böyüməyə başlayırlar.
Yonca bitkisinin yeraltı hissəsi əgər torpaq səthində qar örtüyü olsa 40
o
C
şaxtaya tab gətirib məhv olmur.
Yonca quraqlığa davamlı olsa da suya tələbkar bitkidir. Bitki suya
qönçələnmə fazasında və çiçəkləmənin başlanğıcında daha çox tələbkar olur.
Yonca müxtəlif torpaqlarda becərilə bilən bitkidir. Lakin nisbətən yüngül
mexaniki tərkibli, münbit, neytral və ya qələvi mühitli torpaqlarda daha yaxşı
inkişaf edir. Torpaq turşuluğuna həssasdır. Yalnız əhəngləmədən sonra turş
torpaqlarda becərilə bilər.
Torpağın səpinə hazırlanması: Yonca üçün yaxşı sələflər – dənli taxıl
bitkiləri, qara herik, qarğıdalı, bostan bitkiləridir. Şəkər çuğunduru yonca üçün pis
sələfdir, ona görə ki, torpağın dərin qatını güclü qurudur. Suvarılan torpaqlarda
yoncanı praktiki olaraq hər hansı bir sələflə növbələndirmək olar. Bundan başqa
onu dənli taxıl bitkilərinin örtüyünə də səpmək olar.
Dənli taxıl bitkilərindən sonra (yonca əkinləri üçün), sələf bitkisinin
məhsulu yığılan kimi kövşənlik 4-6 sm dərinlikdə üzlənir. Alaq otu toxumlarının
cücərməsini sürətləndirmək üçün üzləmədən sonra sahənin suvarılması və torpağın
səthi quruduqda malalanması tövsiyə olunur. Təxminən 2-3 həftədən sonra, alaq
otu toxumları cücərdikdə ön kotancıqlı kotanla 28-30 sm dərinlikdə əsas şum
aparılır. Pambıq əkini altından çıxmış tarlalarda üzləmə pambıq gövdələrinin
çıxarılması ilə əvəz olunur və şumdan qabaq suvarma tövsiyə olunmur. Çünki,
pambıq yığıldıqdan sonra torpaq dondurma şumu etmək uçun kifayət qədər
rütubətli olur. Əsas şumun müddəti torpağın yetişməsindən ötrü böyük əhəmiyyətə
malikdir. Aran rayonlarında yoncanın payız səpinindən ötrü əsas yay şumunun
müddəti iyulun axırı – avqustun əvvəli hesab oluna bilər. Bu zaman şum ilə
yoncanın səpilməsi arasında 30-40 günə qədər fasilə olur və bu müddət ərzində
torpaq normal yetişir. Yaz səpinində isə dənli bitkilərdən sonra optimal dondurma
şumu müddəti sentyabr–oktyabr aylarıdır. Dekabr–yanvar aylarında arat edilməsi
tövsiyə edilir.
Torpağın səpinqabağı becərilməsi. Yoncanı payız səpini üçün sentyabrın
əvvəlində səpinqabağı kultivasiya və sonradan malalama keçirilir. Kultivasiyaya 3-
4 gün qalmış su ehtiyatı yaradan suvarma (arat) yaxşı nəticə verir.
Yaz səpini üçün erkən yazda səpin qabağı iki dəfə kultivasiya və onların
ardınca malalama aparılır. Torpaq tamamilə narın vəziyyətə gətirilməlidir. Sahə
dəqiqliklə hamarlanmalıdır.
Yonca inkişafının əvvəllərində zəif böyüyür. Ona görə də yonca bitkisini
alaqlar tez basıb kölgələndirir. Bunu nəzərə alaraq yonca səpini üçün nisbətən alaq
otları ilə az zibillənmiş torpaq sahələri ayrılır. Yonca səpiləcək torpağın becərilmə
sistemi sələflərdən asılı olaraq dəyişir. Əgər sələf payızlıq taxıllar olarsa məhsul
yığımından sonra kövşənlik dərhal 6-8 sm dərinliyində üzlənir. Əgər torpaq
quruyubsa sahə əvvəlcə suvarılır, alaq otları cücərdikdən sonra təkrar üzləmə
keçirilir. Hər hektara 100 kq fosfor, 30 kq azot, 30 kq kalium (təsiredici maddə
hesabı ilə) verib 28-30 sm dərinliyində şum aparılır. Ağır torpaqlarda səpindən
qabaq arat keçirilir ki, cücərtilər qaysaq tərəfindən zədələnməsin.
Səpin müddətləri, norma və üsulları:
Yoncanın bioloji xüsusiyyətləri onun
toxumlarının payız və yazda səpilməsinə imkan verir. Azərbaycanın suvarılan aran
zonalarında yoncanın payız səpini 20 avqustdan 20 sentyabradək başa
çatdırılmalıdır
.
Yoncanın yaz səpini aran rayonlarında fevral ayının 20-dən martın 20-dək
aparıldıqda yaxşı nəticələr alınır. Dağətəyi ərazilərdə martın 1-dən 20-dək, dağlıq
ərazilərdə isə martın 20-dən aprelin 10-dək səpin aparıla bilər.
Yonca ot almaq məqsədilə becərilməsi nəzərdə tutulursa başdan-başa üsulla
səpilməsi məsləhətdir. Yemlik yonca üçün toxumun səpin norması hektara 10-15
kq götürülür.
Səpin üçün taxıl otlarını səpən SUT-47, SZTN-47, SZT-3,6 markalı
aqreqatlardan istifadə olunur. Yonca toxumları 2-3 sm dərinliyə basdırılır.
Suvarma m
ü
dd
ə
tl
ə
ri v
ə
normas
ı
:
Yonca bitkisi suvarma şəraitində
həyatı nı n birinci ilindən y
ü
ksək ot və toxum məhsulu verir. Bunun
üçü
n
yonca əkinləri alaqlardan təmiz saxlanmalı , suvarma vaxtları və onları n
sayı d
ü
zg
ü
n m
ü
əyyən edilməlidir. Suvarılan bölgələrdə qrunt suyunun
səviyyəsindən, torpağın mexaniki tərkibi və relyefindən, torpaqda olan ehtiyat
nəmlikdən və suvarma üsulundan asılı olaraq suvarmalar aparılır.
Payızda arata səpin apardıqdan bir ay sonra yonca əkinləri birinci dəfə
suvarılmalıdır. Bu müddət torpaq-iqlim şəraitindən asılı olaraq dəyişə bilər.
Payız səpinindən sonra yonca şaxtalar düşənə qədər 2 dəfə suvarılmalıdır.
Yonca sahəsində növbəti suvarma mart ayında aparılır. Bununla da yoncanın
birinci biçinədək suvarılmasına ehtiyac qalmır.
Yaz səpinindən sonra yonca sahəsinin 2 dəfə suvarılması birinci biçininin
optimal vaxtda aparılmasını təmin edilir.
Yoncanın ən intensiv su sərfi birinci çalımdan sonra, hər çalım müddəti
daxilində isə yoncanın intensiv böyüməsi dövründə, yəni qönçə bağlamadan
çiçəkləmənin əvvəlinə qədər olan dövrdə müşahidə olunur. Buna müvafiq olaraq
həmin dövrdə yonca əkinləri tez-tez suvarılmalıdır.
Ümumiyyətlə, yonca sahələri hər biçindən sonra 2 dəfə suvarıldıqda 4-5
dəfə biçin aparılması mümkün olur. Hər biçindən 5-6 gün əvvəl suvarma aparılır.
Biçindən sonra tarladakı quru ot çıxarıldıqdan sonra iki iz malalama aparılır.
Yoncanın suvarmalarının arası 15-25 gün intervalında tərəddüd edir.
Yonca sahələrinin biçinlər arası vaxtlı-vaxtında suvarılması və suvarma
qabağı yemləmə gübrələrindən (superfosfat) istifadə edilməsi bol məhsul istehsal
etməklə yanaşı bitkilərin fizioloji inkişafını təmin edir.
Suvarma normaları torpağın mexaniki tərkibindən, qrunt sularının
səviyyəsindən və s. şərtlərdən asılıdır və orta hesabla 600-800m
3
/hektar qəbul
edilir.
Azərbaycan Elmi Tədqiqat Yemçilik, Çəmənçilik və Otlaqlar İnstitutunun
təcrübələri göstərmişdir ki, həyatının ikinci ilində may ayının ortalarında birinci
məhsulu ot üçün biçildikdən sonra yoncanın disklənməsi torpağın su tutumunu
artırır. Bitkilərin zərərvericilərini qismən məhv edir və bitkilərin inkişafını
sürətləndirir.
Gübrələmə: Yonca bitkisi gübrələrə də yüksək tələbkarlıq göstərir. Yonca
əkinlərinə şumun altına hektara 30-40 ton çürümüş peyin, 400-500 kq superfosfat,
120-150 kq kalium gübrələri verilməlidir. Yonca xüsusilə öz inkişafının erkən
dövrlərində fosforla qidalanmaya həssaslıq göstərir. Buna görə də toxumla birlikdə
50 kq/ha dənəvərləşdirilmiş superfosfat verilməlidir. Bundan əlavə bitkilərin erkən
yazda hektara 100-200 kiloqram superfosfat və 50-100 kq kalium duzu ilə
yemləndirilməsi şaxtaya davamlılığını artırır. Payızda yoncalıqları fosfor və kalium
gübrələri ilə yemləndirdikdə onların qışa davamlılığı artır və məhsuldarlığı 10-15
sentner yüksəlir. Aparılmış təcrübələrə əsasən hər biçindən sonra hektara təsir edici
maddə hesabı ilə 30-40 kq azot gübrəsinin verilməsi daha nyaxşı nəticə verir.
Yoncanın xəstəlik və zərərvericiləri: Yoncanın bir çox spesifik xəstəlik və
zərərvericiləri vardır:
Yoncada – unlu şeh, qonur ləkə, sarı ləkə, askoxitoz, pas və soluxma «vilt»
xəstəlikləri mövcuddur.
Mübarizə tədbiri: növbəli əkin, kalium və fosfor gübrələri ilə yemləmə
aparılması, yaxşı aqrotexniki fon.
Zərərvericilərdən – yonca birəsi, fitonomuş, yonca yarpaqbükəni, yonca
taxtabitisi, yonca toxumyeyəni, noxud mənənəsi, yonca sovkası.
Mübarizə tədbiri: zərərvericilərə davamlı sortların əkilməsi, növbəli əkin,
yüksək aqrotexniki qulluq, zərərvericilərlə sirayətlənmiş sahənin qısa müddət
ərzində biçib sahədən kənarlaşdırmaq və əlavə yemləmə gübrəsi verərək suvarmaq.
Yonca əkininə düzgün və vaxtında qulluq edilməsinin yüksək quru ot
məhsulu alınmasında böyük əhəmiyyəti vardır.
Yonca otunun biçilməsinin və qurudulmasının xüsusiyyətləri: Hava şəraiti
əlverişli olduqda il ərzində yoncanı 4-5 dəfə quru ot üçün çalmaq olar. Çox vaxt
yonca sutkada 2-3 sm boy atır. Quru ot üçün yoncanı qönçələnmə fazasının axırı-
çiçəkləmənin başlanğıcında biçmək zəruridir. Biçin gecikdirildikdə otun kimyəvi
tərkibi pisləşir və keyfiyyəti aşağı düşür.
Yoncanın otunun biçindən sonra qısa müddətdə yığılmasına ciddi fikir
vermək zəruridir. Çünki bu biçimlər arası fasilənin müddətinin azaldılması və
çalınların sayının artırılması üçün əsas şərtlərdən biridir.
Yonca quru otu üçün biçildikdə onun qurudulması xüsusi diqqət tələb edir.
Yonca otunun qurudulmasında əsas məqsəd onda rütubəti azaltmaq və uzun
müddət yaxşı saxlamaqdır. Quru otda qida maddələrinin itkisinin qarşısını almaq
və onu kəskin surətdə azaltmaq üçün otun qurudulma müddətini minimuma
endirmək lazımdır. Yoncanı qurudan zaman qiymətli qida maddələrlə daha zəngin
olan yarpaqların saxlanmasına çalışmaq lazımdır. Quraq və isti rayonlarda otu
sərilmiş (zolaqlarla) halda deyil, tirələrdə qurutmaq məqsədəuyğundur. Zərif,
qiymətli yarpaqların tökülməsinin qarşısını almaq üçün biçindən sonra yoncanın
zolaqlarda 4-5 saat soluxduraraq dırmıqlayaraq tirələrə vurulması və əlavə olaraq
tirələrdə qurudulması yonca otunun keyfiyyətinin itməsinin qarşısını alır.
Biçin
müxtəlif markalı traktorlara aqreqatlaşdırılmış КSF-2,1 (КСФ-2,1),
КDN-210 (КДН-210) və ya özüyeriyən Fortschritt E-302 ot biçənləri ilə aparılır.
Dırmıqlama QBU-6 (ГБУ-6), QVK-6 (ГВК-6) aqreqatları, presləmə - PSB-1,6 və
PPV-1,6 aqreqatları ilə həyata keçirilir.
Tam qiymətli məhsul toplamaqdan ötrü çalınma hündürlüyünün böyük
əhəmiyyəti vardır. Otların biçilməsində bitkilərin çoxlu miqdarda plastik maddələr
ehtiyatı toplanan gövdələrinin alt hissəsinin saxlanması zərurətini nəzərə alaraq
yoncanı yerdən 7-8 sm yüksəklikdə biçmək məsləhətdir. Çünki, bu bitkilərin pöhrə
vermə qabiliyyətini yüksəldir axırıncı çalımdan sonra isə yaxşı qışlamasına yardım
edir.
Yoncanın Azərbaycanda rayonlaşdırılmış sortları:
AzNİXİ–262, AzNİXİ–5,
ASXİ–1,
Abşeron, Aran, Ağstafa-1, Ağstafa-2, Yemçilik İnstitutu-16 və Yazçiçəyi
Dostları ilə paylaş: |