Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universitetinin “Yüksəktemperaturlu
ifratkeçiricilər” elmi-tədqiqat laboratoriyası
Yüksəktempera turlu ifratkeçiricilər (YTİK) adlandırılmış maddələrin kəşfı
1987-ci ildə təsdiq olunmuşdur və onun müəllifləri Myüller və Bednors bu
qiymətli kəşfə görə elə həmin il Nobel mükafatına nail olmuşdular. 1988-ci ildə
dünyanın hər yerində fundamental elmin bu sahəsinin inkişaf etdirilməsi üçün
xüsusi qərarlar qəbul edilmişdir. Azərbaycan Respublikası da bu sahədə
tədqiqat işlərini təşkil etmək, stimuledici tədbirlər görmək üçün öz qərarmı
verdi və bu ənənəyə qoşuldu. Həmin qərara əsaslanaraq və əvvəllər bu sahədəki
ilkin
nəticələrinə istinad edərək AzMİU-nin "Fizika" kafedrasmda
"Yüksəktemperaturlu ifratkeçiricilər" ETL-sı təşkil edilmişdir. Burada
Azərbaycanda ilk dəfə erbium və bir sıra digər torpaq elementlər tərkibli
ifratkeçiricilər sintez edilmiş, onlar əsasmda həm polimer, həm də metali
əlavələri edilmiş kompozitlər hazırlanmışdır. Alınmış maddələrin elektrik,
maqnit və mexaniki xassələri müqayisəli öyrənilmişdir, kompozitlərin isə
xassələrinin tərkibdən asıldığında qanunauyğunluqlar aşkar edilmişdir. İlk dəfə
perkolyasiya effekti aşkar edilmişdir. İndium əlavəsi edilmiş ifratkeçiricilərdə
kritik temperatur 95 К etmək mümkün olmuşdur.
Laboratoriyanın fəaliyyəti zamanı 60-dan çox məqalə çap edilmiş, iki nəfər
dissertasiya müdafiə edərək fizika üzrə fəlsəfə doktoru adını almışdır.
Əsərlər
Azərbaycan
Respublikasmda
keçirilən
konfransların
materiallarında, Azərbaycan-Türkiyə Simpoziumunun materiallarında, Rusiya
Federasiyasının «Сверхпроводимость» jurnalında, «Fizika В», «Физическая
Химия», «Fizika status solidi», «Mat.Res.Bull.», «Высокотемпературные
соединения» jurnallarında, ЕА- nın «Fizika», «İzvestiya» jurnallarında, EA-nın
Kosmik tədqiqatlar institutunun illik toplusunda, Salfordda (İngiltərə) və
Tayvanda keçirilmiş konfransların materiallarında dərc edilmişdir. BDU-da
«Fizikanın aktual problemleri», “Opto,–nanoelektronika, kondensə olunmuş
mühit və yüksək enerilər fizikası,” AzTU-nin, AzMİU-nin keçirdiyi
konfranslarda, Azərbaycan-Türkiyə Birinci simpoziumunda məruzələrlə çıxış
edilmişdir.
2001-ci ilin əvvəlində heksoqanal strukturlu, böhran temperaturu 39 K
olan MqB
2
birləşməsində, 2008-ci ildə isə böhran temperaturu 41-55K
intervalında olan dəmir əsasında ReFeAs birləşmələrində (Re-nadir torpaq
elementləridir) ifratkeçiricilik kaşf olunmuşdur. Əlbətdə, hələ ki, bu materiallar
əsasında naqillərin hazırlanması texnologiyası işlənməmişdir. Ancaq, xassələrin
toplusundan belə qərara gəlmək olar ki, texnoloji baxımdan bu materiallar
kuprat ifratkeçiricilər kimi о qədər də əlverişsiz olmayacaqdır. Onun praktikaya
daxil olması YTİK-materiallarla bağlı problemleri aradan qaldırmasında,
metallik ifratkeçiricilərin istifadəsinin temperatur intervalını genişləndirə bilər.
Gözlənilməz kəşflərlə dolu olan ifratkeçiricilik tarixinin (axırıncı illər) bu
mərhələsində heç bir hadisə baş verməzsə, onda YTİK-materialların inkişafının
ikinci mərhələsinin başlanmasını ehtimal etmək olar.
2003-cü ildə V.Qinzburq, A.Abrikosov və E.Leqettin ifratkeçiricilik va
ifrataxıcılıq nəzəriyyəsinə verdikləri tövhələrinə görə Nobel mükafatına layiq
görülmələri bu məsələnin bəşəriyyət üçün dəyərinin bariz nümunəsidir.
Hal-hazıra kimi maddənin beş halı malum idi. Bu hamıya bəlli olan bərk,
maye va qaz halları, həmçinin plazma və Eynşteyn-Boze kondensatı. Artıq
Fermi-Dirak
kondensatının
alınması
mümkün
olmuşdur.
Fermion
kondensatlarının öyrənilməsi yüksəktemperaturlu ifratkeçiricilər sahəsində
aparılan tədqiqatlara bir təkan ola bilər. Belə ki, atomların yaranma mexanizmi
Kuper cütlüyünün yaranma mexanizmi xarakterinə malikdir va bu zaman
atomların yüksək temperaturun təsirinə xüsusi böyük dayanıqlığı qeydə
alınmışdır. Bu mexanizmi atomlar üzərinda tədqiq etmək elektron üzərində
aparmaqdan daha asandır. Əgər bu mexanizm tapılarsa, onda maqnit yastıqçada
avtomobillərin, istilik itkisiz elektrikötürücü xətlərin və s. yaranması uzaqda
deyil.
Hal-hazırda
yüksəktemperaturlu ifratkeçiricilərdən mobil telefon
stansiyalarında siqnallarının yaxşılaşdırılmasında, müxtəlif elmi ölçmələrdə
istifadə edilir. Elektrikötürücü xatlərinin ifratkeçirici ilə əvəz edilməsi zamanı
naqillərin kütləsi üç dəfə azalır və həmçinin keçiricilik qabiliyyəti artır.
İfratkeçirici əsasda elektrik mühərrikləri hazırlanır.
Ona görə də ekoloji cəhətdən zərərsiz YTİK-materialların sanayenin bütün
sahələrində daha da geniş istifadəsi üçün zəmin yaranmalıdır. Belə hesab etmak
olar ki, XXI əsrdə ifratkeçiricilik XX əsrin birinci yarısında yarımkeçirici
materialların oynadığı roldan az rol oynamayacaqdır. Vaxtı ilə yarımkeçiricilər
sahəsində böyük uğurlar qazanmış alimlərimiz bu məsələdə də öz sözlərini
deyəcəklər.