‘zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

---

‘ZBEKISTON  RESPUBLIKASI  OLIY VA 0 ‘RTA 
MAXSUS  TA’LIM   VAZIRLIGI
F.  M O‘MINOV,  A.  NURMATOV
JAHON 
JURNALISTIKASI 
TARIXI
(Tuzatilgan  ikkinchi  nashr)
0 ‘zbekiston  Respublikasi  Oliy va  o'rta  maxsus  ta ’lim  vazirligi 
tomonidan  darslik sifatida  tavsiya  etilgan
TOSHKENT -   2008
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

F .M o ‘m inov,  A .N urm atov  va  boshq.  Ja h o n  jurnalistikasi  tarixi.  D ars- 
lik.  —  T .:  « F an   va  texnologiya»,  2008,  328  bet.
D a rslik d a   ja h o n   jurnalistikasi  tarixi  ilk  bor  o ‘zbek  tilida  tizim li 
rav ish d a  o ‘z   aksini  topgan.  M ualliflar  ushbu  yo'nalishda  g‘arb  m am la- 
k atlarid a  c h iq q an   nazariy  adabiyotlarni  o ‘rganib,  Sharqdagi  om m aviy 
ko m m unikatsiyalarga,  Sharq  m adaniyatining  eng  m uhim   va  asosiy  tarkibiy 
q ism la rd a n   bo'Igan  qadim iy  va  o ‘rta   asrlarda  m azkur  h ududlarda  mavjud 
ko m m u n ik atsiy a  turlariga  k o ‘p ro q   e ’tibor  berganlar.  Y evropa  jurnalistikasi 
tarixi  esa  xronologik-m uam m oli  ta rz d a   bayon qilingan.
D arslik   jum alistika  fakultetlari  va  bo ‘lim larida  tahsil  olayotgan 
ta la b a la r,  aspirantlarga  va  u m u m a n ,  jah o n   tarixiga  qiziqayotganlarga  m o‘l- 
ja lla n g a n .
M a s ’u l muharrir:  M .M IR K O M IL O V
Taqrizchilar: 
0 ‘zbekiston  Respublikasi  P rezidenti  huzuridagi 
D avlat va jam iyat  qurilishi  akadem iyasi  qoshidagi 
0 ‘zbekiston  yangi  tarixi  m arkazining  ilmiy 
ta d q iq o tla r  b o ‘limi;
tarix fanlari  doktori,  prof.  R.  FAR M O N O V ; 
tarix  fanlari  doktori,  prof.  K.  N O R M A TO V ; 
tarix fan lari  doktori 
Q .  ERN AZAROV
I S B N   9 7 8 -9 9 4 3 -1 0 -1 2 1 -0
©   «Fan  va texnologiya»  nashriyoti,  2008.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Jon  D yui
O X IR G I  S O N IY A  
(S o 'z   boshi)
K anadalik  olim   Jo  G odfruaning  «Psixologiya  nim a  degani?»  k ito b id a 
«Tadríjiy  taqvim *  («Э волю тционны й 
календарь»)  deb  n o m la n g an  
qiziqarli  b ir  ch izm a  keltirilgan.  C h izm a n in g   o ‘ziga  kitobim izning  kirish 
bobida  qaytam iz.  U shbu  o ‘rinda  esa  taqvim ning  m uqaddim a  q ism iga 
m urojaat  etaylik.  U nda  shunday  so ‘zlam i  o ‘qÍymiz:  «Borliq  paydo  b o ‘li- 
shíga  oíd  nazariyalar  ichida  bugungi  k u n d a   eng  keiig  ta n   olingani  —  b u  
butun  Borliq  taxm inan  1S  mlrd  yil  o ld in  
K a tta  
portlash  oqibatida  paydo 
bo ‘lganligi  haqidagi  nazaríyadir.  P o rtlash   natijasida  galaktikalar  vujudga 
keldi  va  u la r  o ‘sha  vaqtdan  buyon  g ‘o y a t  yuqorí  tezlikda  b ir-b irid a n  
uzoqlashishda  davom   etayapti.  Inson  ta m a d d u n in i  Borliq  va  Y er  s h a n  
tarixi  bilan   solishtirish  uchun  bir  yiUik  ta q v im n i  asos  qilib  olish  m u m k in , 
o 'sh an d a 
K a tta  
portlash  1-yanvammg  b irin c h í  soniyasiga  to “g ‘ri  keladi»1.
M azkur  taqvim ga  asosan  hisob  yuritadigan  b o ‘lsak,  b o sm a  k itob 
ixtirosidan  bugungi  kunga  qadar  o ‘tg a n   vaqt  b o r-y o ‘g ‘i  bir soniyadan  iborat 
b o ‘lib  chiqadi.  Agar  gazetalar  bosnia  kitob  kashfíyotidan  o ‘n   yillar,  rad io  
va  televidenie  esa  yuz  yillar  keyin  p aydo  b o ‘lganini  e ’tiborga  olsak, 
G odfruaning  «Tadríjiy  taqvimi*ga  m uvofiq,  zam onaviy  om m aviy  k o m m u - 
nikatsiyalar  k atta  tarixda  bir soniyaning  q an d a y d ir  kichik  qism larini  ta sh k il 
etishi  m a ’lum   b o ‘ladi.
Albatta,  biz  jah o n   jum alistikasi  tarixini  bunday  qisqa  m uddatga 
tenglashtirish  mumkinligitii  ta saw u r  qШ shimiz  qiyin  va  bunga  rozi  ltam  
bo'lolm aym iz.  Chunki  o ‘tgan  besh  yuz  ellik  yil  mobaynida  tu rli  m a m - 
lakatlarda  chiqib  turgan  ko'pgina  gazeta  va  ju rn aliar  ham da  erkin  m atb u o t 
kishilik jam iyati  rivojiga  katta  hissa  qo'shganligini ju d a  yaxshi  bilam iz.  Lekin 
fakt  borligicha  qolaveradi  -   G odfrua  chizm asidagi  m am iqni  shubha  ostiga 
oüsh  m um kin  emas.  Xullas,  Borliq  tarixi  nuqtayi  nazaridan,  b u tu n   za m o - 
naviy om m aviy axborot vositalari  bosib  o ‘tgan  yo ‘1  bir soniyaga  teng  ekanligi 
haqidagi  isbotni  qabul qilishimizga to ‘g‘ri  keladi.
A m m o  m uam m o  bunda  ham   em as.  T a n   olish  kerakki,  insoniyatning 
kom m unikatsiyaga  ehtiyoji,  qolaversa,  o m m av iy   axborot  vositalari  (O A V )-
1  Godfura  J..  Chto  takoe  psixologiya?  2  jildlik.  1-jild.  Fransuz  tilidan  ruschaga 
taijima.  М.:  «Mir».  1992.  40>bct.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ning  sam aradorligi  m asalasi  faqat  shu  soniya  doirasi  bilan  cheklanm aydi 
O A V   xabar arim   to v u sh h ,  tasviriy  va  m antiqiy  tushunish  shaklida  qabui
3
t
Î
h
  f
-Î
k
Ï 1!  Ш501^
  tab iat  tom onida»   m ü ü o n   yillar  davom ida 
shakilantirilib  kelgan.  D e m a k ,  zam onaviy  OAVning  kishilik  jam iyatidagi
o   m i  roh  va  ijtim oiy ta  sirchanligiga  to ‘g ‘ri  baho  berish  u chun  eng  aw a lo  
o d a m la r  tom onidan  to v u sh li  signallar  va  tasviriy  vositalar  qabul  qilinishí 
u zoq  ta n x   davom ida  q ay   y o ‘sin d a  vujudga  kelganini  bilishim iz  kerak.  Eng 
m iihim i,  insonlarda  fikrlash  qobiliyati  ham   n ihoyatda  sekinlik  bilan 
sh akllana  borganligini  hisobga  olish  zanir.
D astlab  h ar q an d a y   o d am sim o n   m avjudotlarda  axborotga,  keyinchalik
b T
r L
 
,rot£^ e h tLy 0 j, ^ Z  m ing  yU!ar  oidin  Paydo  bo'lganiga  hech 
, 
. 
.  ha  qilm aydi,  c h u n k i  faqat  shunday  axborotdan  foydalanibgina  u
o   z   jo n im   asrab,  y ashashni  dav o m   ettirishi  m um kin  edi.  Talab  bor  iovda 
u n í  qondrnshga  h ara k a tla r  boMishi  ham  tabiiy.  D em ak,  aynan  o'sha 
aqtlard a,  ehtiyoj  natijasid a,  dastlabki,  ibtidoiy  om m aviy  kom m unikatsiya- 
lar,  ya  ni  p ro to k o m m u n ik atsiy alar paydo  b o lg a n .
Qisqasi  ja h o n   ju m a listik a si  tarixi  haqida  gap  ketar  ekan,  fíkrim izcha
o   tm ishm ng  faqat  shu  o x n ^ i  som yasini  nazarda  tu tib   fikr  yuritish  u  qadar
ÍS k k 11  emaS’  8archl  ? ШУП  zam onaviy  om m aviy  kom m unikatsiyalar  tarixi 
ush b u   somyaga  teng  b o l s a   ham .  C hunki  bunday  vaziyatda  ilgari  yuz  ber- 
gan  b ir  q ato r  jarayon  h a m d a   voqealam i  tushunishim iz  va  to ‘g ‘ri  baho- 
lashim iz  qiym   Ьо/la d i.  M a sala n ,  nega  nemis  h u n arm an d i  logann  G u ten -
b ü an   Z M
?  v   ?
t¡llganubosm a  uskuna  Yevropa  b o ‘ylab  katta  tezlik 
S i l -   ■ 
■ u 
••  ШП1а  53691x1311  teievidenie  atigi  ellik  yil  ichida  besh 
a srh k   nvojlam sh  natijasiga  ega  bo'Igan  m atbuotdan  o ‘zib  keta  oldi9
..  .S.h u ^ ? nrbk e lib . c h !q ib >  Wtob  mualliflari,  uning  konsepsiyasini  bel- 
gilashda  kishiük jam iy ati  ta ra q q iy o tin in g   inson  tabiati  bilan  bog‘liq  bo ‘Igan
^ t í h n i T r ^ r 1 ^
  inÆ algiî  0lgan  holda'  ular  borasida  h am   to ‘xtalib
o  tishm   lozim   topdilar.  O d a m la r  tom onidan  uzoq  kutilgan  kashfiyot  bo ‘l-
Psixologik  xususiyat  (arxe- 
tip jla rig a   k o p r o q   bog  liq  bo'lganlígini  hisobga  olib,  oxirgi  soniyani
m J-n H   i1  í U??Un¿  
u c b u n   old m g i  davriarni  ham   qisqacha  tadqiq  etish
í  
“   Г   btbosliqa  asarlaiga  o   xsham asligiiung  birinchi  sababi.
« 
sababi  esa, ja h o n  ¿urnalistikasU arixi  shu  vaqtga  q ad a r qandav
hnay0tga!!  gÍ b Ílan   b0g‘Uq-  G ap  shundaki.  ^ h b u   mavzudagi 
Н
1
«япЧ  г   к-  ? arB 1Cha  .k°   p ro q   8 ‘arb   oiim lari  to m o n id an   am alga  oshi- 
Æ -   Uia r  0 2   m a m la k a tla ii  va  m im aqalariga  k o 'proq  e ’tibor 
v  
i " 8   U°  
?   ham   antik  dunyo  Prot°Ju rnaüstikasi  va 
fi  Y evropada 
m a v J u d  
b o ‘lgan jurnalistikadan  oldingi  shakllarga 
! Ï   r  
n
 
i '   q ara tg an   o lim la r  Q adim iy  va  0 ‘rta  asrlardagi  Sharqqa 
d ey a rh   e  tib o r  b erm a g an d irla r  (qaralsin:  У чснова  В.В.  У  истоков  пуб­
л и ц и с т и к и   М^:  М ГУ,  1989;  В орош илов  В.В.  Ж урн али сти к а  С П б   ■
 
М и х а й л о в а  В.А.,  1999  va  b oshq).
a
a
d
î
Ш Ъ   m u a,liifíari  l,shbu  bo-shliqni  to ‘ldirish  hamkatida 
qadim iy  Sharqdagi  om m aviy  kommunikatsiyalaiga  keragidan  ortiqcha  to ‘x-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---