Ətimin və sümüyümün atası Əli Rza əfəndidirsə,
fikrimin atası Ziya Göyalpdır.
ATATÜRK.
Ziyanın dühasmdakı ikinci qüvvət onun məflkurəçiliyi
idi. Əslində məfkurə sözünü icad edən, dilimizə gətirən odur.
Məfkurəçiliyin təbii nəticəsi nikbinlikdir. Ziya da bütün
böyük məfkurəçilər kimi nikbindir. Heç bir zaman, heç bir və
ziyyətdə Ziyanın ruhunu kədər, ümidsizlik kimi bezginlik
bürüməmişdir. Ən çətin və ən qaranlıq zamanlarda o, daim ət
rafına inam və ümid saçmışdır. Balkan müharibəsinin zillətlə
ri, dünya müharibəsinin fəlakətləri əsnasında, mən onu gə
ləcəyə dərin ümidlərlə bağlı gördüm. Türkün ölməyəcəyinə
onun qədər inanmış bir adama hələ ki, təsadüf etmədim.
Əhməd AĞAOĞLU.
4
HƏR ZAMANDA ZİYA GÖYALP
(İKİNCİ NƏŞRƏ ÖN SÖZ)
İkinci dünya savaşından sonra, yüzilin ikinci yarısında dünya
çapında sosial-mədəni həyatın bütün sahələrində yeniləşmələr bir-
birini sürətlə izlədi. Bu dövrdə dünyanın bir-birinə qarşı olan iki
görünüşü, prosesi özünü kəskin şəkildə göstərdi. Bunun biri belə
bir görünüşdən ibarət idi: Daha yüksək səviyyəli texnoloji yenilik
lər, bunların sırasında olan informasiya texnologiyasının böyük
inkişafı nəticəsində mədəniyyətlər, xalqlar arasında ünsiyyət sıx
laşdı, dünya getdikcə kiçildi, maddi və mənəvi mədəniyyətin bir
forma-biçim alması sürətləndi. 20-ci yüzilin ikinci yarısında artıq
müxtəlif səviyyələrdə millətüstü birliklərdən, görünməmiş qlobal
laşmadan söz edilməyə başlandı. Keçmiş Sovetlər Birliyində isə
«milli məsələ» həll edildi və sovet xalqı artıq yaranmış oldu. Ger
çəkdə isə bunlar
sözlə uydurmalar, sovet yalanları idi.
20-ci yüzilin ikinci yarısında dünya çapında nə millətüstü
deyilən birliklər insanların tarixi birliyi olan «millət»i arxa plana
keçirə bildi, nə də Sovetlər Birliyində «milli məsələ» həll edildi.
Bunun qaçılmaz bir nəticəsi olaraq sovet xalqı da yaranmadı.
Bu dövrdə dünyanın başqa bir parlaq görünüşü də yarandı.
Buna ikinci görünüş, proses də deyə bilərik. Bu dünya görünüşünü
yığcam biçimdə belə açıqlayaq: Sözü gedən dövrdə dünya
ölçüsündə ayrı-ayrı insanların, ayrı-ayrı xalqların öz etnik-milli
mənsubiyyətinə, milli kimliyinə maraqları getdikcə daha sürətlə
artdı. Dünyanın bir çox xalqları, millətləri öz etnik-milli psixolog
iyasının, milliyyətinə məxsus psixoloji yaradılışın, milli tarixin
bənzərsiz olduğunu daha açıq şəkildə daha böyük coşqunluqla
vurğulayaraq müxtəlif biçimdə bildirməyə və müəyyən bir etnosa
mənsubiyyəti dərketmənin qaynar havası içində yaşamağa başladı
lar. Bütün bu deyilənlər xalqların, millətlərin elmi və bədii-sənət
yaradıcılığında, maddi və mənəvi mədəniyyət məhsullarında, siyasi
sahədə, dövlətlərarası münasibətlərdə əks olunurdu.
Beləliklə, dünyanın birinci görünüş ilə ikinci görünüşü məz
mun və hədəf baxımından bir-birinə qarşı idi. Buna görə də bu ha
disəyə, duruma müasir dövrün etnik paradoksu adı verildi. Bu etnik
paradoks ömrünü 21-ci yüzilin əvvəllərində də yaşamaqda davam
etdi. Artıq etnik yüksəliş çağdaş dövrdə bütün insanlıq inkişafının
yönləndirici və müəyyənedici özəlliklərindən biriydi.
Burada keçmiş tarixi-irəlini də bir az xatırlayaq.
19-cu yüzildə və 20-ci yüzilin əvvəlində Pangermanizm, Pans-
5
lavyanizm, Pantürkizm və Türkçülük, bir qədər də Turançılıq çox
işlək ifadələr - terminlər sırasmda yer tutdu. Panslavyanizm, Pa-
ngermanizm doktrinaları şovinist- irqçilik mahiyyətlərini çox tez
liklə bildirdilər.
Türkçülük-Pantürkizm tarixin gedişindən, yaranmış tarixi
durumdan irəli gələn səbəblər üzündən özünüqoruma nəzəriyyəsi,
özünüqoruma vasitəsi kimi meydana çıxdı. Ancaq özünü göstər
diyi, yarandığı ilk günlərdən ona qısqanclıqla baxanlar onda bir
irqçilik, təcavüz görməyə çalışdılar. Bu tamamilə qərəzli bir ya
naşma idi. Onu söyləmək yerində olar ki, hər bir «özünüqoru-
ma»da bir hücumçuluq da var. Yaranmış təhlükəni ortadan qal
dırmaq üçün təhlükənin hərəkətə keçməsindən öncə ona qarşı hə
rəkətə keçmək gərəkdir. Türkçülüyün «hücum»u da buradan qay
naqlanır.
Pantürkizm ifadəsini daha çox qarşı tərəf - Türkçülüyə qıs
qanclıqla yanaşanlar, onun varlığıyla barışa bilməyənlər işlətmiş
lər. Bununla onlar Türkçülüyə qara yaxmaq istəmişlər. Elə bu sə
bəbdən də «Türkçülük» və «Pantürkizm» anlayışları arasında fərq
qoymaq istəyənlər də olub. Ancaq tərəfsiz, səmimi yanaşıldıqda
fərqləndirmənin gərəksiz olduğu ortaya çıxır.
Hər bir böyük irmağın qolları da var. Bu qollar onun həm də
qaynaqlarıdır. Qaynaqlar, qollar ana irmaqda birləşirlər. Türkçülük
də belə bir irmaqdır. Bu irmağın qaynaqlan Türk tarixində, məkan
baxımından Türkiyədə, Avropada, o zamankı Çar Rusiyasının tərki
bində olan Krımda, Volqaboyunda, Azərbaycanda, Orla Asiyada,
Yaxın vo Orta Şərqin bir sıra bölgələrində və bir də çarizmin şəkillən-
dirdiyi şovinist mühitdə yerləşirdi. Ana irmağın yurdu Türkiyədə idi.
Türkçülüyün meydana gəlməsində Rusiya mühiti çox önəmli yer
tutur. Artıq 19-cu yüzilin ortalarından Panslavyanizm rus burjua-
siyasmm, çarizmin şovinist - milliyyətçilik vo istilaçılıq ideologiya
sı olaraq bitkin şəkil almışdı. Panslavyanizm bütün varlığıyla Türk
düşmənliyinə əsaslanırdı. O dövrdə ortaya atılan və çarizmin mə
nafeyini ifadə edən rəsmi milliyyət nəzəriyyəsi, Panslavyanizmin
tərkib hissəsiydi. Bu nəzəriyyənin əsasını maarif naziri, qraf
S.S.Uvarovun 1834-cü ildə irəli sürdüyü
«Pravoslavlıq, mütləqiyyət
və
milliyyət» düsturu təşkil edirdi. Panslavyanizmin bu nəzəriyyəsi
mədəniyyət, özəlliklə maarif sahəsində mürtəce görüşləri bildirirdi.
Məktəblərdə tədris-təlim işləri, öyrətmə vo öyrənmə bu Panslavya-
nist nəzəriyyənin təsiri, basqısı altında idi. Türk dünyasının
ölümsüz mütəfəkkiri İsmayıl boy Qaspıralı (1851-1914) Panslavya-
nist ruhlu məktəbdə təhsil alarkən hər an Panslavyanist irqçilərin
6
basqısına uğramış və bu irqçiliyə silinməz nifrət duyaraq sönməz
bir Türk sevgisiylə yetişmişdi. O, məktəbdən ayrıldıqdan bir
müddət sonra
«Düdə, fikirdə, işdə birlik» ülküsünü - idealını or
taya ataraq Türk millətinin dirçəlişi uğrunda uzun illər yorulmaq
bilmədən savaşdı. Çarizmin belə məktəbləri əslində rus olmayana-
lar üçün marginal bir mühit yaradırdı.Bu mühitdə rus-slavyan ol
mayanlar sürətlə marginallaşırdılar. Bunun faydalı yam isə etnik-
milli mənsubiyyəti dərktemə idi.
Azərbaycanın və bütün Türk dünyasının digər görkəmli
mütəfəkkiri Əli bəy Hüseynzadə (1864-1942) də «İsmayıl bəy Qas-
pıralı yolu»nu keçdi. O, Tiflis gimnaziyasında, sonra isə Peterburq
Universitetində təhsil aldı. Universiteti bitirdikdə artıq o,
Türklüyə, Türkçülüyə dərindən bağlı olan bir şəxsiyyət idi.
Əli bəy Hüseynzadə 1905-ci ildə Türk-islam xalqlarının dir
çəlişinin
«Türkbşmək, İslamlaşmaq və Avropalaşmaq» düsturunun
həyata keçirilməsi nəticəsində mümkün olacağını irəli sürdü. Bu
sahədə ilk təşəbbüs isə Türkiyənin mücadiləçi aydınlarından - ziya
lılarından olan Əli Suavi (1839-1878) tərəfindən göstərilmişdi. Bu
üç görüşün - İslamçılıq, Qərbçilik və yenicə özünü göstərməkdə
olan Türkçülüyün bir-birini tamamladığını ilk dəfə Əli Suavi or
taya qoymuşdu. Ancaq Əli Suavi bunu bir qədər sistemsiz olaraq
irəli sürmüşdü. O zaman Türkiyədə Osmanlıçılıq - İslamçılıq
görüşü hakim durumda olduğuna görə Əli Suavinin fikri geniş tə
rəfdar qazanmadı və unuduldu. Əli bəy Hüscynzaə isə görüşünü
Türkçülyün oyandığı bir dövrdə təklif etmişdi.
Bir qədər
sonra Türkiyədə Ziya Göyalp «'lurkbşmək, İslam
laşmaq, Müasirləşmək» başlığı altında məqalələr dərc etdirdi və
1918-ci ildə isə eyni adlı kitabı nəşr olundu. O, uzlaşmaz görünən
bu üç görüşün uzlaşa bildiyini daha dərindən sistemləşdirə bildi və
bu uzlaşmanı cəlbedici bir nəzəriyyə kimi ortaya qoydu. Ziya
Göyalpm çalışmalarıyla bu üçlü görüş geniş yayıla bildi.
Bugün istər ayrı-ayrı insanların, istərsə də bütünlükdə xalqla
rın etnik-milli kimliyini dərketməsi, özünü hər hansı bir etnos ilə
eyniləşdirməsi getdikcə artan bir hadisə olub çağdaş zamanın bir
özəlliyi kimi özünü göstərməkdədir. İnsan etnik-milli kimliyini
dərk etdikdə, özünü hər hansı bir etnosla, insan birliyiylə eyniləş
dirdikdə içində bir rahatlıq, məmnunluq yaranır, onun yalqızlıq
qorxusu ortadan qalxmış olur, alınmaz bir qalanın onu qoru
duğunu düşünür. Bu etnik- milli şüurun oyanışı, «inkişafı» demək
dir. Ancaq bu etnik yüksəlişə çağdaş dövrdə həm də etnoslararası
gərginlik də yoldaşlıq edir. İmperialist qüvvələr isə bu durumdan
7