ZüLFİYYƏ İsmayn. Амеа naxçıvan Bölməsi
Yüklə 383,71 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ZÜLFİYYƏ İSMAYn. АМЕА Naxçıvan Bölməsi ismayilzulfıyye @ yahoo.com TÜRK-İSLAM MƏDƏNİYYƏTİNİN QƏDİM BEŞİYİ QARABAĞLAR
- Qənimət ocağı. Namaz bulağı, İmamzadə, Tək çalı, Yulqunlu və s. tədqiqata cəlb olunur. Qarabağlar
- Açar sözlər: Qarabağlar, kənd, türk-islam. Qoşa minarə, türbə. Asm Naxçıvan Muxtar Respublikasında ...Qarabağlar kəndinin ayrıca böyük tarixi vardır.
- ƏDƏBİYYAT
- РЕЗЮМЕ Зулфин ИСМАИЛ ОДИН ИЗ ЦЕНТРОВ ДРЕВНЕЙ ЦИВИЛИЗАЦИИ ГАРАБАГЛАР В ИСТОРИИ И СОВРЕМЕННОСТИ
- (jıaısTbi ın
| İNCƏSƏNƏT, DİL VƏ ƏDƏBİYYAT İNSTİTUTU/ AXTARIŞLAR/ 2017, № 3 ИНСТИТУТ ИСКУССТВА, ЯЗЫКА И ЛИТЕРАТУРА/ ПОИСКИ/ 2017, Л'а 3 1NSTITUTEOF ART. LANGUAGE AND LITERATUREİ RESEARCHES/2017. № 3
Türk-islam mədəniyyətinin qədim beşiyi olan Qarabağlar Azərbaycanın və Şərqin ən qədim sivilizasiya mərkəzlərindən biridir. Kiçik Qafqaz dağ silsiləsinin ətəklərində yerləşən bu məkanın tarixi barədə müxtəlif fikirlər mövcuddur. Mənbələrdən bəzilərində Qarabağlar şəhərinin bünövrəsinin Şirvanşah Mənuçöhr tərəfindən qoyulduğu güman edilir. Digər qisim tədqiqatçılar isə şəhərin təşəkkül tarixini IX əsrə bağlayırlar. “Xlll-XlV əsrlərdə Hülakülər dövlətinin əsas mərkəzlərindən olan Qarabağlar orta əsrlər Azərbaycanın ən inkişaf etmiş şəhərlərindən və mədəniyyət beşiklərindən olub. Bu faktları həmin dövrə məxsus olan mənbələr də təsdiqləyir (7, s. 6). Qarabağlardan həmişə orta əsrlərin bir çox məşhur səyyah və tədqiqatçıların əsərlərində öz gözəl iqlimi, əhalisi, tarixi abidələri, memarlıq əsərləri ilə geniş bəhs olunub. Qarabağlar haqqında məhz həmin səyyah və tarixçilərin bu gün qiymətli mənbə adlandırdığımız kitab-qeydlərində çox maraqlı və qiymətli məlumatlar vardır. XV əsr salnaməçisi təbrizli Nizaməddin Şami “Zəfərnamə”, XVll-XVIll əsrlər türk tarixçisi İbrahim Əfəndi ‘Tarix”, XVll əsr səyyahı Övliya Çələbi ‘Tarixi səyyah”, Fəzlullah Rəşidəddin, Xamkov, Moryer, Tavarnye kimi alimlər və səyyahlar əsərlərində Qarabağların adına əfsanələr bağlanan təkrarsız memarlıq abidələrindən, karvansara və məscidlərindən heyranlıqla bəhs etmiş, çox qiymətli məlumatlar vermişlər. XVII əsrin böyük türk səyyahı və dövlət xadimi Övliya Çələbi ‘Tarixi səyyah” əsərində bu şəhərin coğrafi, etnoqrafik, dini və siyasi vəziyyəti haqqında dolğun və ətraflı məlumat vermiş, Qarabağlar kəndinin zəngin və özünəməxsus tarixi, torpağının bərəkəti, insanlarının zəhmətkeşliyi və mədəni zənginliyi haqqında da çox bəhs edib. Meyvə bağları təkcə Övliya Çələbini deyil, bu yerlərə gələn hər bir adamı heyran qoyub. Şərqlə Qərb arasında, günbatanla gündoğanı birləşdirən yolların tam ayrıcında yerləşən Qarabağlar, demək olar ki. Böyük İpək Yolunun və onun ayrı-ayrı tirələrinin keçdiyi möhtəşəm bir mərkəz kimi Azərbaycanın orta əsr şəhərləri arasmda xüsusi əhəmiyyətli, strateji mövqeyi ilə məşhur olmuşdur. Türklərin “İbn Bəttutə”si 213 Qarabağları iəsvir edərkən bu kəndin qədim larixə malik olmasından da bəhs edir, /əngin larixə malik olan Qarabağlar əra/isində Azərbaycanın qədim şəhərlərindən biri mövcud olmuş, mühüm karvan yolları ayrıcında yerləşən şəhər xarici ölkələrlə licarəi əlaqəsi qurmuşdur. Türk səyyahı Övliya Çələbi də XVII əsr ‘’Səyahəinamə'' əsərində Qarabağları böyük bir şəhər kimi iəsvir elmişdir. Onun məlumalma görə. XVII əsrdə Qarabağlarda ləqribən 50 min adam yaşayırdı. 10 min ev, 70 məscid. 40 minarə, karvansara, hamam, bazar və s. var idi. XVI1-.XVIII əsrlərdəki müharibələr və daxili çəkişmələr nəticəsində şəhər tənəzzül elmişdir (12). Him adamları həmişə bu kəndin lürk-islam tarixində yeri və rolundan maraqlı fakilarla bəhs ediblər. V.H.Əliyevin. V.B.Baxşəliyevin. M.M..Seyidovun və digərlərinin Damlama. Qalacıq, (iovurqala. Qaravuldaş /ağası. Bullu gö! və b. yerlərlə bağlı apardıqları arxeoloji qazıntıların nəticələri Qarabağların Qaiqazın ən qədim yaşayış yeri olduğunu ləsdiqləmişdir. Əvəzsiz elmi mahiyyətə malik olan tədqiqatlar Qarabağların dünəni haqda məlumatları tarixin daş yaddaşının dili ilə gələcək nəsillərə ötürmüşdür. AMHA~mn müxbir üzvü Vəli Əliyev Qarabağlar haqqında yazmışdır ki. burada mövcud olan möhtəşəm memarlıq abidələri, türbə və minarələr XIll-XIV əsrlərdə Qarabağlar şəhərinin varlığına dəlalət edir. Yalnız qədim və orta əsr möhtəşəm şəhərlərinə məxsus bütün əzəmətli xüsusiyyətləri - yeraltı tunellər, təkrarsız memarlıq inciləri: qalalar, sikloplar, mükəmməl şəhərsalma planı, əlverişli müdafiə xüsusiyyətləri və s. diqqəti cəlb etməklə böyük elmi maraq doğurur (2, s. 13). AMHA-nm müxbir üzvü Vəli Baxşəliyev isə belə qeyd edir ki. Orta əsrlərdə ticarət və sənətkarlıq mərkəzinə çevrilən Qarabağlar həmçinin müəyyən vaxtlarda inzibati mərkəz rolunu oynamışdır. Şəhərin yaranma tarixi haqqında dəqiq məlumat yoxdur. Onun inkişaf etmiş dövrü IX-XVII əsrlərə aiddir (1). Bu fikirlə bağlı arxeoloq-alim M.M.Seyidov Damlamada tədqiqat apardıqdan sonra belə bir nəticəyə gəlmişdir ki, “Qarabağlar qədim yaşayış məskənlərinin yerində yaranmış, uzun təkamül yolu keçmiş orta əsr möhtəşəm Azərbaycan şəhəridir’’ (2. s. 12). Azərbaycanın orta əsr şəhərləri içərisində zəngin mədəniyyəti, ulu tarixi, qüdrətli memarlıq inciləri, iri ticarəti, qaynar, çoşqun şəhər həyatı ilə fərqlənən Qarabağlar belə bir yüksəlişə yalnız uzun bir tarixi inkişaf yolu ilə gəlib çata bilərdi. Bu kənddə Azərbaycan memarlığının görkəmli abidəsi - Qarabağlar türbəsi kimi bütövlükdə Şərqin, İslam mədəniyyətinin ən gözəl abidələrindən, incilərindən biri ucalır. Burdakı mədəniyyət izləri kəndin tarixi qədimliyinə şahidlik çəkir. Burada mövcud olan zəngin xalq yaradıcılığı ənənələri kəndin qədim tarixinə açılan bir qapıdır, /əngin tarixi və memarlıq abidələri də Qarabağlar kəndinin uzaq tarixi və mədəni zənginliyindən xəbər verir. Tarixçilərin apardıqları tədqiqatlara görə. Hülakülər zamanında Qarabağlar Azərbaycanın əsas mədəni-mənəvi, ictimai-siyasi mərkəzlərindən biri olmuşdur. Böyük bir imperiyanın yaradıcısı, qüdrətli bir dövlətin banisi Hlxani hökmdarı Hülakü xanın xanımı, həmin dövlətin idarəçiliyində fəal rolu olmuş Quti xalının göstərişi ilə qoşa minarəli came məscidinin yanında (1332-1337) XIV əsrdə tikilən məqbərə məhz bu qədim türk-oğuz yurdu Qarabağlardadır. Bu kənd dünya mədəniyyətinin incilərindən hesab olunan türbə kompleksinə ev sahibliyi elməklə zəngin və qədim bir mədəniyyətin beşiyi hesab olunur. Azərbaycan xatirə memarlığının mütərəqqi ənənələrini yaşadan bu abidə memarlıq quruluşuna və oxşar cəhətlərinə görə Şərqdə öz memarlıq məktəbi ilə şöhrətlənən, məşhur Möminə xalın türbəsinin memarı Əcəmi Naxçıvani memarlıq məktəbinin davamçısı memar Əhməd Əyyub oğlu Əli Hafiz Naxçıvani yaradıcılığının nümunəsidir (5; 6). Tanınmış alim Cəfər Qiyasi Qarabağlar türbəsi haqqında yazır: 214
■’A/ərbaycan orla əsr xaiirə memarlığının geniş yayılmış lipi qüliəvari türbələrdir. Belə ■‘qülləvari lürbələr" adlandırılan xatirə tikililəri, əsa.sən. oğuz türklərinin yaşadığı Anadolu. Azərbaycan və Xoıusanda lokallaşıb. Bunun ən mükəmməl örnəklərindən biri XIV yüzillikdə Qarabağlarda ucaldılıb” (3. s. 30). Alim daha .sonra qeyd edir ki. bu memarlıq kompleksindəki Qoşa minarə XII əsrin sonu XIII əsrin əvvəllərində, türbə isə XIV əsrdə inşa olunmuşdur. Qarabağlar abidələri bir kompleks şəklində olub, buraya türbə, qoşa minarə və bu iki abidənin arasında yerləşən dini binanın qalıqları daxildir. İndiyə
kimi ən
böyük ensiklopediyalardan tutmuş, ən
məşhur memarlıq mütəxəssislərinə qədər bu kompleksə daxil olan türbə geniş şəkildə araşdırılmışdır. Qoşa minarənin isə yalnız adı çəkilmiş, bəzi məqamlarda tikinti texnikası və memarlıq üslubu baradə yazılmışdır. Hələ XVII əsrdə Övliya Qələbi Qarabağlarda 40 minarəli came məscid olduğunu qeyd etmişdir. İndi yalnız Qoşa minarəsi qalan həmin dini tikili came məscid olmuşdur. Came məscidlər iri yaşayış məntəqələrində fəaliyyət gö.siərərək dövlət idarəsi və kütləvi ibadət yeri kimi tanınmışdır. Qnlar cəmiyyətdə ictimai-siyasi, iqtisadi məsələlərin həll olunmasında, mədəni-maarif işinin aparılmasında dövlətə köməkçi rolunu oynayırdı. Hökmlər, fitvalar və s. sənədlər əhaliyə məhz came məscidlərin minbərlərindən bildirilirdi. Akademik, görkəmli türkoloq, islamşünas V.V.Bartold yazır ki, came məscidlər ancaq ibadət yeri olmayıb, eyni zamanda dövlət yığıncaqlarının və ictimaiyyətin toplanış yeri idi. Orada dövlət xəzinəsi saxlanılır, müəllimlər mühazirə oxuvur, dərs keçir, məhkəmə qurulur və ictimai işlər aparılırdı (
). Qarabağların bu möhtəşəm memarlıq abidəsinin üzərindəki Quran ayələri və ya dini məzmunlu kəlamlar da diqqəti cəlb edir. Bununla bağlı AMH.A-nın müxbir üzvü Hacıfəxrəddin Səfərli yazır: "Kəngərli rayonunun Qarabağlar kəndindəki türbənin üzərində Qurani-Kərimdən bir neçə ayə (XI.-16; LXVll-1-6) yazılmış, türbənin gövdəsində kaşılı kərpiclərin ustalıqla düzəldilməsi nəticəsində yaradılan romblar içərisində dəfələrlə təkrar olunan islam doktrinası - "Allahdan başqa Allah yoxdur! Məhəmməd Allahın elçisidir! Allah ona yar olsun!” - sözləri yazılmışdır” (S. s. 12). Qarabağlar türbəsi memarın hüdudsuz fantaziyasının real mücəssəməsidir. Yeraltı və yerüstü hissələrdən ibarət türbə Naxçıvan memarlıq məktəbinə xas olan monumental xatirə abidəsidir. "Boıtalın giriş qapısının fantastik zənginliyi, həndəsi simmetriyaları, qiblə ediləcək səlisliyi baxam valeh edir. Kufi xətlə bəzədilmiş türbə başdan-ayağa "Allah-Allah” sözləri ilə örtülmüşdür. Bu. ustad Əhməd Əyyub oğlunun dahi memar olması ilə yanaşı, onun dövrünün ictimai-siyasi vəziyyətlərini dəqiq anlaması və şah əsərlərinin gələcəyinin düzgün və zərər görmədən yaşamasının qeydinə qalan böyük ağıl, fəhm və zəkasından qaynaqlanmışdır. Belə ki, əsas bəla olan hücum və qarətlər dövrün bir çox əzəmətli tikililərinin və nadir memarlıq incilərinin varlığına son qoysa da, Qarabağlar türbəsinin üzərində yazılan müqəddəs kəlamlar onun dağıdılmasının qarşısını almışdır” (9). Qarabağlar türbəsi təkcə öz əzəmətli quruluş və gözəlliyi ilə deyil portalın üzərindəki ağ, qara, yaşıl və liruzəyi kaşıların baxanı heyrətə salan ağıl və zəkanın vəhdətindən irəli gələn daxili imkanların sərhədlərinin göstəricisidir. Lirika, harmoniya, məhəbbət, nisgil, əzəmət, müqəddəs pıçıltı, bəşəri təravət, ölməzlik, cazibə tamaşaçını heyrəti və bütün bunların hamısı “Allah-Allah” əzəməti ilə tamamlanır. Bu cür rənglərin və hərilərin böyüklüyü onun uzaqdan da daha aydın və rahat oxunmasını təmin edir. Türbə ilə bağlı maraqlı məqamlardan biri də budur ki. "dörd tərəfdən qapıya bənzər forma (aşırım) olmasına baxmayaraq, yalnız şimal tərəfdə giriş qapısı var” (3. s. 67). Bəzi xarici şərqşünaslar göstərirlər ki. bunlar pəncərə olub, portala bənzər şəkildə 21.6
bə/ədilmişdir. İsa Ə/imbəyli Məddah başqa cür izah edir; '■Müsəlmanların əqidəsinə g(irə insan su. od. torpaq, külək kimi 4 ünsürdən əmələ gəldiyi üyün lürbədəki 4 aşırım buna işarədir”. O həmyinin bunların 4 ərəb xəlifəsinə - Ömərə. Osmana. Əbiibəkirə və Əliyə işarə” olduğunu da qeyd edir. Türbədəki kitabələri Ə.Ələsgər/adə də oxumuş və bu barədə ".Nizami dövrü Azərbaycan abidələri” kitabında məlumat vermişdir. O qeyd edir ki, əsas yazılar 6. 7. 8. 9. lO-cıı silindrdə olmuş. Quranın ayə və surələrindən ibarətdir. Qalan silindrlərdəki yazılar ovulub tökülmüşdür. Mütəxəssislər oxuduqları yazıların Quranın 67-ci surəsinin 1-6-cı ayələrindən götürüldüyünü qeyd edirlər. Kənd camaatı, ələlxüsus da nisbətən yaşlı əhali bu abidə ilə bağlı maraqlı və əhəmiyyətli əhvalatlar danışır, löcyilənə görə, abidənin üzərində “Güneyin qüzeyində. qüzeyin güneyində” yazılıb. Bu isə. abidəni inşa etdirən şəxsin gələcəkdə türbənin təmiri üçün gizlətdiyi maddi vəsaitin yerini bildirən gizli şilrə rolunu oynayırmış. Kənd ağsaqqallarının anlatdığına görə. Davud adlı gürcü bir neçə nəfər geoloq ilə kəndə gəlir, əsasən türbənin ətrafında dolaşırmışlar. Onların qəfil "yoxa çıxdıqlarf’ gecədən sonra sağdakı qoşa minarədə oğurlanmış sandığın yeri hamını heyrətə gətirir. Alimlərin və yaşlı adamların dediklərinə görə, Qarabağlar türbəsinin sərdabəsində olan meyidi də 19.^9-40-cı illərdə gizli şəkildə oğurlayıb Moskvaya aparmışlar və ondan bir daha xəbər çıxmamışdır. Türk-islam maddi-mənəvi mədəniyyətinin ən gözəl nümunələrindən olan, dünya mədəniyyət xəzinəsinin nadir incilərindən sayılan Qarabağlar Qoşa minarə və türbə memarlıq kompleksi Sovet hakimiyyəti dövründə nəzarətdən kənarda qalıb. Bu möhtəşəm abidə Azərbaycan dövlət müstəqilliyi qazanandan sonra diqqət mərkəzinə gətirilib. Bəhs etdiyimiz bu kompleks 2018-ci il üçün İslam mədəniyyətinin paytaxtı seçilən Naxçıvanın memarlıq incilərindən birini təşkil edir. Abidədə hazuda Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisi Sədrinin "Qarabağlar Türbə Kompleksinin bərpası və tədqiq olunması haqqmda'kı 4 iyul 2016-cı il tarixli Sərəncamına əsasən dövlət qayğısı ilə təmir-bərpa işləri həyata keçirilir. Qarabağlar minilliklərin, əsrlərin, qərinələrin möcüzəli sirdaşı, yadigarıdır. Qədim tarixin və islam mədəniyyətinin əzəmətli ünvanı, müqəddəs beşiyi olan bu kənddə günümüzə qədər gəlib çatmış, bu gün də kənd camaatı tərəfindən mühafizə olunan inam yerləri də çoxdur. Onlar vaxtilə cəmiyyətin dini-ideoloji. sosial-siyasi və ziyarətgah mərkəzi rolunu oynamışdırlar. "Bu kənd (Qarabağlar - Z.İ.) təbiətcə də. memarlıq baxımından da. dini dəyərlər etibarı ilə də çox zəngindir” (2, s. 10). AMTA-nın müxbir üzvü M.S.Nemətova respublikamızda olan ziyarətgah-pirləri 4 qrupa bölür; Şiə imamlarının övladları ilə əlaqədar yaranmış pirlər, qədəmgah kimi yaranan pirlər, şəhid məzarları ilə əlaqədar yaranmış ziyarətgahlar, dərmanlı bitki növləri, mineral su və s. ilə əlaqədar yaranmış ziyarətgahlar (10). Bu qəbildən olan yerlərin əksəriyyətinə Qarabağlar kəndində rast gəlmək mümkündür. Haqqında əfsanələrin dolaşdığı Asm piri kəndin yuxarı başında. Asm çayının sahilində yerləşir. Asm çayının qaynağı xalq arasında müqəddəs pir kimi ziyarət olunur. Asm piri su-çay müqəddəsliyinin ifadəsidir. Kənd camaatının inancına görə. Asnının gözəsində qurban kəsmək
0 çayın suyunu bollaşdırır və qurumağa qoymur. Suyun gözəsinə murdar bir şey atmaq suyu murdarlayır. Çayın qırağında bilən ağaca niyyət edib, hərə bir parça kəsiyi bağlayır. Ələlxüsus da, övladı olmayan gəlinlər niyyət edər, parça bağlayar, bəzən də beşik asıb yellədər və ürəyində dua edərlər. Niyyəti qəbul olan insanlar gətirib qurban kəsərlər. Həqiqətən də. Qarabağlar çoxsaylı tarixi abidələrə sahib olduğu kimi, qoynunda yer alan /\snı piri ilə də bu tarixə əfsanəvilik gətirir. Asm nəinki Qarabağların. hətta 216
qonşu kəndlərin də böyük piri sayılıb. "Qarabağlar kəndinin yaxınlığında yerləşən Asm ərazisindəki qayaların arasından çıxan gur bulaq xalq tərəfindən müqəddəsləşdirilnıiş və ziyarəigaha çevrilmişdir. Bulağın əirafındakı kol və ağaclar da xalq tərəfindən müqəddəs hesab edilir. Yaxınlıqdakı Asm pirində isə ona əsrlərə aid iki məzar yerləşir. Məzarların üzərindəki sinədaşlarının yazılarının oxunması nəticəsində epiqraflar bu məzarların XIV əsrə aid olduğu qənaətinə gəlmişlər (4, s. 27). Asm bol sulu çay olmaqla yanaşı, bir neçə yüz il bundan əvvəl də əhalinin böyük ehtiramla ziyarət etdiyi müqəddəs məkan olmuşdur. Deyilənlərə görə, bura böyük bir zaviyə olmuşdur. Burada o dövrün çox böyük ruhani alimlərindən, şeyxlərindən ikisi dəfn olunmuşdur. Onlardan biri Şeyx Əli Fəttah oğıu, digəri isə İmam Cəfər Sadiq Əleyhissəlamın nəslindən olan 7- ci nəvəsi Şeyx Əbu Kəbir Mühənnah Əl Asın oğludur. Bu şəxsin Hülakü xanın islama yüksək dəyər verməsində böyük rolu olan imam övladıdır. Yerli əhali bu şəxsiyyətə sağlığında böyük ehtramla yanaşmışlar və vəfatından sonra isə qəbirləri ziyarəigaha çevrilmişdir. Kəndin ağsaqqallarının dediyinə görə, burada ocaq evliyaları olub ki, onların da neçə-neçə zaviyələri varmış. Orla çağda Qarabağlarda mövcud olmuş bir çox mə.scidlər kompleksindən qalan son məscid binasını da sovet dönəmində bolşeviklər anbara çevü’inişdilər. Bunu da ürək ağrısı ilə deməliyik ki, kənddə dağmtiya məruz qalan təkcə abidə, məscid və s. deyildi, ziyarətgah sa>alan müqəddəs saydığımız bütün məkanlarımız bu acınacaqlı taleyi yaşamışdılar. İndi respublikamızın hər yerində olduğu kimi, Qarabağlarda da kənd məscidi. Asm piri yenidən, əsaslı şəkildə bərpa olunaraq xalqın istifadəsinə verilmişdir. Tarixi Namaz bulağı da kənd əhalisinin müqəddəs saydıqları məkanlardan biri olub. Namaz bulağında dəstəmaz alan dindarlar elə onun əiralinda da namazlarını qılıb, ibadət ediblər. Qarabağlar camaatının müqəddəs saydıqları məkanlar kənddə çoxluq təşkil edir. Xüsusən, Tək çalı - bura övladı olmayan qadınların daha çox ziyarət eldikləri yerdir. Məlumdur ki, su və ağac kultıı islamaqədərki inancla, digər müqəddəs məkanlar isə islami dəyərlərlə bağlıdır. Bütün bu faktlar Qarabağlar kəndindəki türk-islam mədəniyyətinin ən bariz, izləridir. Qarabağlar kəndinin Bəydilli məhəlləsində. Qarabağlar türbəsindən aşağıda Qənimət ocağı yerləşir. Yaranması X əsrə təsadüf edən bu ocaq Ahdi Qarabağiyə xas olub. Kənd əhalisinin Asm pirindən sonra daha çox müqəddəs baxdıqları məkan Qənimət ocağıdır. Kəndin ən müqəddəs yerlərindən biri də İmamzadədir. AMTA-mn müxbir üzvü Haeıfəxrəddin Səfərli İmamzadələrlə bağlı fikirlərində belə qeyd edir: “Naxçıvan ərazisində və ona yaxın yerlərdə, vaxtı ilə Azərbaycan torpağında olan digər yaşayış məskənlərindəki bir sıra ziyarətgahlar da xalq tərəfindən imam Museyi-Kazimin övladları ilə əlaqələndirilir" (8, s. 104). Məlumdur ki, İmam Mtrseyi-Kazımı zəhərləyib öldürdükdən sonra onun övladları, yaxınlaıı təqib olunublar. Bu təqiblərdən qaçaraq Azərbaycanın müxtəlif bölgələrinə və Naxçıvana pənah gəliriblər. Onun qulamları ilə qaçan həddi-buluğa çatmamış xələlləri də Qarabağlarda dəfn olunmuşdur. Əlbəttə, bu yerli əhalinin nəsildən-nəslə keçərək bu günə qədər gəlib çatan fikirləridir. İmamın övladları burada dəfn olunduğundan qəbirlər ziyarətgaha çevrilmiş, Səfəvilər zamanında isə onların məzarları üzərində tikililər inşa edilmişdir. Qarabağlar imamzadəsi indi böyük bir qəbristanlıqda yerləşir. Kəndin ən qocaman sakinlərinin dediyinə görə, əvvəllər burada yalnız üç qəbir və onların üzərində tikili varmış. Tikililərdən birinin içərisindəki lövhədə məzarın İmam Mu.seyi-Kazım Əleyhissəlamın 17-ci nəvəsi İmamzadə Hacı Seyid Xeyrullah Ahdi Qarabağiyə aid olduğu yazılmışdır (XII əsr). Daha sonralar bu imamzadəyə yaxın ərazidə XIX əsrin sonlarında Həcc ziyarətinə gedən Baxşəli kişi və digər iki hacını dəfn ediblər. Ondan sonra Kərbəlayi. Məşədi və
şəcərəyə sahib ağır seyid nəslindən olanlar da həmin imamzadənin ətrafında dəfn olunub. İndi həmin əra/i geniş kənd qəbrisianhğıdır. Hər Novruz bayramının axır çərşənbəsində, demək olar, bütün kənd bura ziyarətə axışır. İmam Museyi-Kazımm nəslindən olanların qəbirləri ziyarət olunur, İmamzadənin yaxınlığında dəfn olunan .seyid övladlarının, müqəddə.sliyinə inandıqları şəxslərin qəbirləri üstünə gedir və onların bir çoxuna nəzirlər qoyur, şam yandırır, dualar oxuyur, dilək diləyirlər. Qarabaglarda müqəddəs məkanların olması bu ulu torpağın türk-islam dəyərləri baxımından nə qədər əhəmiyyətli olduğunu bir daha sübut edir. Bölgələrimizdə çox az yer tapılar ki, orada kompleks şəkildə müqəddəs məkanlar bir yerə toplansın; y\sm piri. Qənimət ocağı. Nama/, bulağı. İmamzadə. Tək çalı, Yulqunlu və s. olsun və min illərlə xalqın müqəddəs məkanına çevrilsin. Qarabağlardakı müqəddəs inam yerlərinin bir qismi insanların qədim inamları, türkçülüklə, bir qismi isə islami dəyərlərlə bağlıdır. Məsələn. Qarabağlar kəndində Yulğunlu deyilən geniş bir ərazi var ki, insanlar bura çox qədim zamanlardan sitayiş etmişlər. ÜmumUirk kontekstində baxdıqda Yulğun bütün türklərin müqəddəs baxdığı bitkidir. Bu bitki Qarabağlar kəndinin qərb tərəfində geniş bir ərazidə bildiyindən kənd camaatı həmin ərazini Yulğunlu adlandırmış və əsrlərdir ki, ora yerli əhalinin ziyarətgahı olub. Orada nəzir-niyaz paylamış, niyyət etmiş, bütövlükdə inam mərkəzi kimi baxmışlar. Sovetlər zamanında bütün qadağalara baxmayaraq. Məhərrəmlik və ya başqa dini mərasimlər bu ərazidə keçirilmişdir. Yuxarıda qeyd etdiyimiz müqəddəs məkanlarımız yüz. illərdir ki, inanc, ümid, pənah ocağı kimi tanınır. Bu kənddə çox böyük (Hiiyaların məzarları var. Belə ki. tarixən Qarabağların dini-ideoloji, mədəni-siyasi həyatında onların oynadığı müstəsna rolların tədqiqi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Onlar özlərindən sonra möhtəşəm məktəb qoymuşlar. Təəssüflər olsun ki. sovet ideologiyası bu mühüm amillərin üzə çıxarılmasına hər cəhətdən mane olmuşdur. Ölkəmizin hər yerində olduğu kimi, sovet rejiminin ateizm təbliğatı nəticəsində mədəni irsimizin bu sahəsi - ziyarətgahlar, pirlər, xanəgahlar məhv edildi və ya qadağalar qoyuldu. İslam dini ilə sıx bağlı olan bu abidələrə qayğı göstərilməmiş, onlar unudulmuş, baxımsız hala düşmüş, uçub dağılmış, bir sıra hallarda qə.sdən, bilərəkdən məhv edilmişdir. Bütün bu məhrumiyyətlərə baxmayaraq, yerli əhali əsrlər boyu ictimai-siyasi quruluşdan asılı olmayaraq bu abidələri qoruyur. Bunlar bizim ümumxalq sərvətimiz, bütün müsəlman aləminin qiymətli, dəyərli abidələridir. Müstəqillik illərində mədəniyyət abidələrini, inanc yerlərimizin yenidən qurulması və əsaslı təmiri üçün respublika rəhbərliyi tərəfindən müvafiq sərəncamlar imzalanmış, genişmiqyaslı işlərə başlanmışdır və bu işlər bu gün göz. qabağındadır. Bu. dövlətimizin öz milli, dini dəyərlərinə gö.stərdiyi münasibətdir. Bu gün muxtar respublikamızın hər yerində olduğu kimi Qarabağlarda da dini abidələr dövlət tərəfindən qorunur, bərpa cdilii'. yenidən tikilir. Orta əsrlərə aid bir kitabədə yazıldığı kimi; "Bizim böyüklüyümüzə inanmaq istəmirsənsə, ucaltdığımız tikililərə bax"(4. s. 8). Beləliklə. Qarabağlar kəndi malik olduğu bu qədim tarix və zəngin mədəniyyətilə bəşəriyyətin ilkin yaşayış məskənlərindən, dünyaya yeni intibah bəxş etmiş türk-islam mədəniyyətinin məskəni olan Naxçıvanımızın diqqət çəkən tarix və mədəniyyət ocaqlarından biridir. Kənd turizminin inkişafı baxımından da bu yurd yerimiz, özünəməxsus zəngin və əlverişli şəraitə malikdir. Tarixin böyük bir şöhrət daşıyan ünvanlarından biri kimi Qarabağlar dünəni və bu günü ilə qədim və müasir tariximizin ən parlaq səhifəsini yazır.
liütün bunlar Qarabağlann dünənidir. Keçmişdə olduğu kimi bu gün də Qarabağlar şöhrətinə şöhrət qatır. Qədim kənd tari.xiliklə mıuısirliyin qovuşduğu bir məkana çevrilir. Mu.xtar re.spublikamı/.da aparılan abadlıq-quruculuq və yeniləşmə işləri qədim yurd yeri olan Qarabağlar kəndindən də yan keçməmişdir. Kəndlərimizin so.'^ial- iqti.sadi vəziyyətini yaxşılaşdırmaq tədbirləri bu kəndə də böyük töhfələr verib. Muxtar re.spublika rəhbərinin qayğısı, diqqəti və təşəbbüsü ilə Kəngərli rayonunun ən qədim və iri kəndlərindən olan Qarabağlar kəndi də simasını dəyişmiş, sözün əsl mənasında, tarixiliklə müasirliyi birləşdirən. Kəngərli rayonuna gözəllik və tarixilik qatan başdan- başa abad, gülüstan bir yurda çevrilmişdir. Ta qədimlərdən 14 kəndi birləşdirən bu nahiyə həmçinin gözəllik məkanı, bir gülüstan, bağlar yeri kimi tanınmışdıi'. Qarabağlar kəndinin çox da məşhur, özünəməxsus gözəlliyi olub. Qarabağlann məşhur bağları, mədəniyyət abidələri, qədim tarixə malik olan yurd yerləri əsərlərdə, mənbələrdə heyrətlə xatırlanu'. Qarabağlar kəndinin Kiçik Qafqazın Dərələyəz dağ silsiləsinin ulu Araza, cənuba doğru üz iııtııb getdiyi çox mənzərəli, şəfalı bir ərazidə bərqərar olması, füsunkar təbiəti, uca, göz oxşayan dağları, yamyaşıl dərələri, yovşan, kəklikotu qoxan təpələri, uzıın-uzadı yamacları, təmiz havası, saf, dumduru sulan, buz bulaqları, həmçinin yaşam tərzi, adət- ənənəsi, etnoqrafiyası, mədəniyyəti və nəhayət, qədim tarixi özündə yaşadan abidələri həmin kəndin incə ruhlu şairlərinin qələminə mövzu olub və bədii şəkildə vəsf edilib. Qarabağlann dünəni haqqında bir çox alimlər dəyərli və elmi faktlar versələr də. düşünürük ki, hələ də elmi ictimaiyyəti maraqlandıran faktları üzə çıxarmaq mümkündür. Həqiqətən də, qədim mədəniyyətin və sivilizasiyanın beşiyi olan, türk- oğuz yurdu Qarabağlar o qədər zəngin mədəniyyətə və tarixə malikdir ki. bu kəndin monoqrafik tədqiqi naxçıvanşünaslığa. bütövlükdə tarix elmimizə böyük layda verə bilər.
1. BaxşDİIycv V.B. Naxyıvaiıın luxcoloji abicloİDii. Bakı: Him. 200X. .21)4 ,s. 2. Hrninov Unudulma/ alim, mlklıak insan. Bakı: Qışıoğlu. 200U. I.'s2 s. 3. Qiyasi C.Ə. Ni/ami dövrü memarlu] abidobri. Bakı: I9Öİ. 49 s. 4. Nağıwv K. Qomli iib r kitabı. Bakı: Şirvannəşr, 2006. 120 s. .s. Naxçıvan abidələri ensiklopediyası. İslanbul: Bakanlai' Medya. 200X. .^19 s. 6. Naxçıvan taıixi. IJç cilddə, 1 c.. Naxçıvan: Əcəmi, 201,^. 4.S2 ,s. ?. Tavemier .I.B. Tavcnicr .Scyahainamesi (Hdilör: .Siclanos Yerasimos. ( cviren: 'Icoman Tunçdogan). İslanbul: Yaymevi. 2006. .243 s. 8. .Səfərli II.Y. Naxçıvanın türk-islam mədəniyyəli abidələri. Naxçıvan: Əcəmi NPB. 2017. 2 l6 s . 9. /am an Ş. Qarabağları tərənnüm edirəm (Şeirlər, poemaku' və hekayələr). Bakı: Nurlan, 2(K)7. 1X4 s. 10. lıllps://a/.wikipcdia.or,ü/\viki/Məşədixannn_Neməlova 11. www.runivers.ru. Ə.ıeıcrpoHHtnı библиотека Р\нивсрс> Авторы
Бартольд.._ Василий_ Владимирович 12. wwvv.academia.edu/. ../Hvliya_Çelc*bi_Seyalıatnamcsindc_,\/... РЕЗЮМЕ Зулфин ИСМАИЛ ОДИН ИЗ ЦЕНТРОВ ДРЕВНЕЙ ЦИВИЛИЗАЦИИ ГАРАБАГЛАР В ИСТОРИИ И СОВРЕМЕННОСТИ В статье приводято! интересные (jıaısTbi ın истории одного и:’, центров .двернен цивиличации села Гарабаглар. К иследованию привлечены редкие образцы древней културы, Иулгунлу и др. памятники. .Многочисленные памятники тюрко-исла.мской културы села Гарабаглар лишный рач падтверждают чначимость этого места для тюрко-исламской ку лту ры. K.Tiouciii.ıe слова: Гарабаглар, сс.ло, тюрко-исламская ку .лтура, мавчолей, Асн 21У Zulfivve İSMAİL THi: ANCIKM CRADLE OF TURKIC-ISLAMIC Cl L i
HISTORY AND DAY In the article llie author deals with the pltice ;ind role ol'Canthtiithlar the ancient cradle o r i ’urkic- Ishimic culture in our hisliry by inatiy intereslini! facts. One of the petui of the architectural treasury of world Gai;tbayhlar Twin Minarets and Tomb Complex, also the other monuinenis of culture as - .A.sni sacred phice, Ganiinat oja,t:hi, Natna/, bulaghi, linamzadeh, Гак chali, Yulgunlu etc. were investigated. As there are many sacred places in garabtighlar prove that this ancient land is very important by Tiirkic- Islamic values aspect. Key words: Garabadilar. vtllaee. Turkic-lslamic. Twin minmets. tomb. Astii SUMMARY 220 Yüklə 383,71 Kb. Dostları ilə paylaş:
|