■ Ş.Adıgözəlov ■
M U L T İ K U L T U R A L İ Z M
Ş İR X A N A D IG Ö Z Ə L O V
B eynəlxalq M ü h ən d islik A k ad em iyasın ın həqiqi üzvü,
hüquq elm ləri d oktoru
HEYDƏR ƏLİYEV VƏ AZƏRBAYCANDA
MULTİKULTURALİZM SİYASƏTİ
B eynəlxalq aləm də etim adsızlıq m ühiti
form alaşm aqda, irqçilik, m illətçilik, ksenofo-
biya genişlənm əkdə, etnik və milli dözüm süz-
lük az qala həyat tərzinə çevrilm əkdə olduğu
bir reallıqda A zərbaycan R espublikasında
m ultikulturalizm , dinlərarası və m ədəniyyət-
lərarası dialoq, tolerantlıq və harm onik etnik
müxtəlifliyin özünəməxsus birgəyaşayış modeli
formalaşmışdır. Dünya bu modeli öyrənmək-
dədir. Çoxmədəniyyətlilik (multikulturalizm) bu
m odelin əsas fəlsəfəsini təşkil edir. Ə slində
multikulturalizm ksenofobiya, islamofobiya və
irqçiliyin alternatividir. O nlar bir-birinə an-
toqonistdir. Biri barışığa çağırışdır, digəri
ədavətə. Нэг ikisi strateji hədəflərə malikdir.
M ultikulturalizm də bu, qlobal səviyyədə mə-
dəniyyətlərarası harm oniyaya nail olm aqdır.
A ltem ativində isə bu, qlobal xaosa sürüklə-
məkdir. Deməli, faktiki olaraq bəşəriyyət ye-
nidən “kim -kim i” sualı ilə üz-üzə qahbdır.
Deməli, həm regional, həm də qlobal səviyyə-
də m ultikultural dəyərlərin m üdafıəsi, təbliği
və təşviqi sadalanan acı reallıqlar kontekstində
hər zam an olduğundan daha aktual və zəru-
ridir. Bu sahədə A zərbaycan R espublikasınm
əsrlərlə formalaşmış təcrübəsi unikal öməkdir.
“K itabi-Dədə Q orqud” dastanından, şifahi və
yazılı ədəbiyyatım ızdan keçən bariz nüm unə-
lər uzaq keçmişdən bu günüm üzədək m ultikul
tural ənənələrin m övcudluğunu aşkar şəkildə
sübut edir. Bu reallıq fonunda m üasir dövrdə
həllini gözləyən yalm z bir əsas m əsələ qalırdı.
Yeni geosiyasi şəraitdə A zərbaycanın uğurlu
inkişafım təmin edəcək ideoloji xəttin seçilmə-
si. Ulu Ö ndər Heydər Ə liyev etnik millətçiliyə
altem ativ kimi bütövlükdə A zərbaycan xalqı-
nın və cəm iyyətinin, eyni zam anda A zərbay-
can dövlətçiliyinin yüksəlişini şərtb n d irən və
m ultikulturalizm in əsas m ənəvi bazası olan
azərbaycançılıq dövlət təlim ini milli ideologi-
ya kimi irəli sürdü.
A zərbaycan R espublikası Prezidenti Ad-
ministrasiyasının rəhbəri, akadem ik Ramiz
Mehdiyevin qeyd etdiyi kimi, 9 noyabr 2007-ci
il tarixdə “A zərbaycan” qəzetində çap olunan
“A zərbaycançılıq-m illi ideologiyanm kam il
nüm unəsi” adlı m əqaləsində qeyd olunduğu
kim i, “A zərbaycançılıq” anlayışı m illi siyasi
diskursda, nisbətən, yaxın vaxtlarda işb dilir.
O, ölkədə yaşayan bütün etnik qrupları və
m ilb tləri ü m u m d ö v b t m ən afeb ri və dəy ərb ri
əsasında real surətdə b irb şd irm ək ideyasınm
verballaşdırılm ası kimi, 1992-1993-cü ilb rd ə ,
x ü su sib geniş yayılan şovinist və separatçılıq
əhvali-ruhiyyəsinə qarşı mübarizə ideyası kimi
m eydana gəlmişdir. Yeni anlayış ictim aiyyət
tərəfındən kifayət qədər tez dəstəklənmiş, yeni,
məzmunlu elem en tb rb dolğunlaşmışdır. Düşü-
nürük ki, indi “azərbaycançılıq” artıq milli ideo-
logiyanın ilk nümunəsi hesab ed ib b ib r”. (1)
M əhz bu ideologiya sayəsində ölkəm izdə
bütün konfessiyalar və etnoslar arasmda unikal
həmrəylik mühiti formalaşmış, tolerantlıq, dini
loyallıq, milli özünəm əxsusluq və bəşəri də-
yərlərə sadiqlik həyat tərzinə çevrilm işdir.
Başqa s ö z b , Üm um m illi Lider H eydər Əliyev
A zərbaycanın g ə b c ə k uğurlu inkişafı üçün
azərbaycançılığı dəqiq ideoloji h əd əf seçərək
öz uzaqgörən, müdrik siyasəti i b əsrlər boyu
form alaşm ış çoxm ədəniyyətlilik ənənəsini in-
k işa f etdirdi və onu keyfiyyətcə yeni m ərhə-
ləyə qaldırdı. Hüquqi və siyasi m üstəvidə
m ultikulturalizm in yerini m üəyyən etdi. Bu-
nunla da ilk növbədə m ultikulturalizm siyasi
■ 138 ■
■ İyu l - Avqust - Sentyab r ■
■ Dövlət idarəçiliyi: nəzəriyyə və təcrübə ■
m odelinin assim ilyasiya və təcridçilik kim i di-
gar mümkün siyasi modellərdən üstün olduğunu
bütün dünyaya nümayiş etdirdi. Ü m um m illi
Lider H eydər Ə liyev təsadüfi deyildir ki, mul-
tikultural d əy ə rb rə əvəzsiz sərvət kimi yana-
şırdı: “A zərbaycanın çoxm illətli, tolerant ölkə
olm ası bizim böyük sərvətim izdir, üstünlüyü-
m üzdür... A zərbaycan onun ərazisində yaşa-
yan bütün m illət və xalqların ümum i vətənidir.
Ə razim izdə yaşayan azərbaycanlı da, ləzgi də,
avar da, kürd də, talış da, udin də, kum ık da,
başqası da - bütünlükdə ham ısı azərbaycan-
lıdır. “A zərbaycan” sözü bizi həm işə birləşdi-
rib” . (2, s.52)
Bu s ö z b r bu gün də son dərəcə əhəm iy-
yətlidir və təkzibedilm əz həqiqət gücündədir:
biz, yəni A zərbaycanda yaşayan bütün xalqlar
m əhz b ir yerdə, m əhz azərbaycanlı olaraq
dünya üçün maraq kəsb edə bilərik. Biz ayrı-
ayrılıqda heç kim üçün m araqlı deyilik!
Elə bu m əntiqlə də zəm anəm izin dühası
H eydər Ə liyev A zərbaycanın çoxm illətli döv-
lət olaraq m illi siyasətinin əsas m əzm ununu
b e b m üəyyən etmişdir: “ ...Respublikamızın ən
başlıca sərvəti əsrlərdən bəri bu torpaqda
yaşayan, öz taleyini, öz həyatını bu torpağa
bağlayan, m üxtəlif m illətlərdən olan, m üxtəlif
dinlərə etiqad edən adamlardır. Ölkə пэ qədər
çox xalqı birləşdirsə, bir о qədər zəngin olar” .
(2, s.54) Üm um m illi Liderin peyğəm bərcəsinə
sö y b d iy i bu fıkirbr, m üasir dünyam ızda milli-
etnik və dini dözüm süzlük mühiti formalaşdır-
m aqla “ idarə olunan xaos” vəziyyəti yaradan
qüvvələrin kim liyini anlam aq və nəticələr
çıxarm aq üçün olduqca ibrətamizdır.
“H eydər Ə liyev azərbaycançılıq ideyasına
tam am ilə yeni m əzm un verərək, onu Azərbay-
canın m illi-etnik xüsusiyyətlərinə, m üasir döv-
rün tə b b lə rin ə və dünyanın m üasir şəraitinə
u y ğ u n la şd ırd ı... H ey dərƏ liyev azərbaycançı-
lığı bütöv bir xalqın-bütün dünyada yaşayan
azərbaycanlıların, A zərbaycanla bağlılığı olan
soydaşlanm ızın və həm vətənbrim izin söykən-
diyi milli birlik platformasına çevirdi”,- deyərək
(2, s.57) Azərbaycan Respublikası Prezidentinin
İctim ai-siyasi m ə s ə b b r üzrə köm əkçisi, pro
fessor Ə li H əsənov U lu Ö ndərin bütün sahə-
lərdə olduğu kimi, milli m əfkurə sferasında da
m isilsiz xidm ətlər göstərdiyini vurğulam ışdır.
Bu, bir həqiqətdir ki, azərbaycançılıq ideo-
logiyası, bir tərəfdən, A zərbaycan tü rk b rin in
ölkədəki digər etnik qruplara tolerant m ünasi-
bətinin, sülh içində yaşam aq istəyinin bariz
göstəricisi oldusa, digər tərəfdən Azərbaycanın
türk dünyasınm ayrılm az parçası olduğunu
təsdiqlədi. Milli nihilizm ə, milli nifaqa və bu
əsasda is tə n ib n təxribata qarşı sipər rolunu
oynayan azərbaycançılıq m əfkurəsini m üasir
A zərbaycan d ö v b tç iliy in in ideoloji təlim inə
çevirən U lu Ö ndərin 13 avqust 2001-ci il ta-
rixdə m illi-m ənəvi d əy ərb rim izin qorunm ası
ilə bağlı verdiyi bəyanatda sə s b n ə n f ık irb r
kifayət qədər aktual, xəbərdaredici və ibrəta-
m izdir: “ H ər xalqın öz adət-ənənəsi var, öz
m illi-m ənəvi və dini dəyərləri var. Biz öz mil-
li-m ənəvi dəyərlərim izlə, adət-ənənələrim izlə
fəxr edirik. Ə gər insan m ənsub olduğu m ilb tin
m illi-m ənəvi d əy ərb rin i anlaya bilm irsə, ya-
xud onları qəsdən təhrif edirsə, əgər vəziyyət о
dərəcəyə çatırsa ki, A zərbaycanın dini rəhbəri
təhqir olunur, onda, təbiidir ki, bu, bizi narahat
etməlidir... Biz A zərbaycanda dem okratiyanın
bütün tə b b b rin i tətbiq etm işik, edəcəyik də.
A ncaq Azərbaycanın milli-m ənəvi dəyərlərinə
qarşı, A zərbaycanın milli m entalitetinə qarşı
yönəldilm iş h ərək ə tb rin ham ısının qarşısı
alınacaqdır” . (2, s.45)
H eydər Ə liyev xaricdə yaşayan azərbay-
canlıların dağınıq halda yaşam am ası, onların
diaspor fəaliyyəti göstərm əsi üçün milli həm-
rəyliyin vacib olduğunu bildirdi. O, həm də
yaxşı dark edirdi ki, m illi həm rəyliyin m öh-
k əm b n m əsi üçün azərbaycançılıq ideologiya-
sı zəruridir. M əhz bu ideologiyanın təbliği
nəticəsində A zərbaycanı hansı səbəbdən tərk
etm əb rin d ən asılı olm ayaraq xaricdə yaşayan
soydaşlarım ız arasında milli həmrəylik yarandı
və onlar ümum milli m araqlar nam inə birlikdə
fəaliyyət göstərməyə başladılar. Bunun nəticə-
sində də soydaşlanm ız arasında azərbaycançılıq
ideologiyası milli həm rəyliyin konsepsiyasına
çevrildi. Prezident xarici d ö v b tb r ə ilk səfər-
b rin d ə n başlayaraq getdiyi hər bir ölkədə
yaşayan h əm v ətən b rim izlə g ö rü ş b r keçirir,
■ 3 (55) 2016 ■
■ 139 ■
■ Ş.Adıgözəlov ■
onların problem ləri, qayğıları ilə maraqlam r,
tövsiyələrini verirdi. A zərbaycan diaspom nun
yeni m ərhələdə in k işa f tezislərini də m əhz
böyük öndərin həm in görüş və çıxışlarda söy-
lədiyi fikirlər, m üddəalar təşkil etmişdir. Özü
də bu, hər zam an şüarçılıqdan uzaq, reallığı
əks etdirən, zərurətdən doğan fıkir və müd-
dəalar olmuşdur. Bu baxım dan H eydər Əliye-
vin 2001-ci ilin noyabrında Bakıda Dünya
Azərbaycanlılannın I Qurultayında bəyan etdiyi
tezislər əslində azərbaycançılığın, Azərbaycan
təəssübkeşliyinin ən lakonik ifadəsi idi: “Biz
istəyirik ki, m ü x təlif ölkələrdə yaşayan azər-
b aycanlılar həm in ölkələrin vətəndaşı kim i,
istədikləri kimi yaşasınlar. A ncaq heç vaxt öz
milli köklərini, milli m ənsubiyyətlərini itirmə-
sinlər. B izim ham ım ızı birləşdirən bu am il-
b rd ir. Bizim ham ım ızı birləşdirən, həm rəy
edən azərbaycançılıq ideyasıdır. A zərbaycan-
çılıq öz m illi m ənsubiyyətini, m illi-m ənəvi
d əy ərb rin i qoruyub saxlam aq, eyni zam anda
onların üm um bəşəri dəyərlərlə sintezindən,
inteqrasiyasından bəhrələnm ək deməkdir. Hər
bir insan üçün milli m ənsubiyyəti onun qürur
mənbəyidir. H əm işə fəxr etm işəm , bu gün də
fəxr edirəm ki, m ən azərbaycanlıyam . H ər bir
azərbaycanlı öz m illi m ənsubiyyətinə görə
qürur hissi keçirm əlidir və biz azərbaycançılığı
yaşatm alıyıq” . (3, s.168)
Azərbaycanm multikultural ənənələrinin
d ö v b t tərəfindən qorunması işində ən rnühüm
istiqamətlərdən biri də Ümummilli Lider Heydər
Əliyevin təşəbbüsü və göstərişi ilə bu məsələnin
hüquqi sənədlərdə, о cümlədən Azərbaycan
R espublikasının K onstitusiyasında əks olun-
masıdır. Belə ki, m ultikulturalizm siyasətinin
əsasını təşkil edən tolerantlıq (dözüm lülük)
prinsipi A zərbaycan R espublikası K onstitu-
siyasının bir sıra m addələrində aydın şəkildə
təsbit edilmişdir. Bununla bağlı “ Bərabərlik
h üququ” (m addə 25, bənd 3), “ M illi m ənsu-
biyyət hüququ” (maddə 44, bəndlər 1, 2), “Ana
dilindən istifadə hüququ” (m addə 45, bəndlər
1, 2) və başqa m addələri göstərm ək müm kün-
dür. (4, s.12) B ununla yanaşı, dahi m üasirim iz
H eydər Ə liyev A zərbaycan dilinin, tarixinin,
ədəbiyyat və m ədəniyyətinin azərbaycançılıq
m əfkurəsi i b dərkinin m etodologiya və strate-
giyasını formalaşdırdı. Ulu Öndər H eydər Əli-
yev Azərbaycan dilinə m əhz azərbaycançılığın
m ənəvi əsası kim i yüksək qiym ət verirdi;
“Azərbaycanın d ö v b t müstəqilliyi Azərbaycan
dilini əbədi edibdir və bu gün A zərbaycan di-
lim iz yaşayır və yaşayacaqdır. Qoy Azərbay-
can dili m üstəqil A zərbaycanda, e b c ə də
dünyada yaşayan bütün azərbaycanlıların dili
olsun. Bu dil bu gün azərbaycanlıların mənəvi
birliyinin əsasıdır” . (4 ,s.l3 )
U lu Ö ndər H eydər Ə liyevin 2001-ci il
iyun ayının 18-də im zaladığı “ D ö v b t dilinin
tətbiqi işinin təkmilləşdirilməsi haqqında”, həm-
çinin 9 avqust 2001-ci il avqust ayının 9-da
im zaladığı “A zərbaycan əlifbası və A zərbay-
can dili gününün təsis edilm əsi haq q ın d a”
Fərm anları böyük tarixi-siyasi əhəm iyyətə
malikdir. (4 ,s.l2 ) Bu, bir həqiqətdir ki, dil mil-
lətin simasını səciyyəbndirən am ilb rd ən biri,
onun m illi sərvətidir. M ilb tin dilinin d ö v b t
dili statusuna yüksəlm əsi isə tarixi hadisə,
milli d ö v b tçilik tarixinin qızıl səhifəsidir. Bu
m əqam m ilb tin m ilb t olaraq təsdiqidir. Çünki
dilin d ö v b t dili statusuna yüksəlm əsi m ilb tin
öz taleyinə sahibliyinin, d ö v b t qurm aq və qo-
rum aq qüdrətinin, eyni zam anda dilinin zən-
ginliyinin sübutudur. Bu gün A zərbaycan
dilinin d ö v b t statuslu d ilb r arasında olm asına
görə bu dilin mənəvi dirilik atributuna çevril-
m əsi yolunda böyük fədakarlıqlar göstərm iş
Ü m um m illi Lider H eydər Ə liyevə m innətdar
olmalıyıq.
“D ö v b t dilinin tətbiqi işinin təkm illəşdi-
rilməsi haqqında” fərm an isə dilimizin inkişafı
və tətbiqi sahəsində m eydana çıxan problem -
lərin həllində m ühüm rol oynadı. Sənəddə
A zərbaycan Prezidenti yanında D ö v b t Dil Ko-
m issiyasının yaradılm ası da nəzərdə tutulurdu.
M üstəqilliyim izin ilk ilində-1991-ci ildə
latın qrafıkalı Azərbaycan əlifbası qəbul olunsa
da, bu qərar kağız üzərində qalm ışdı. Yalnız
Ümumm illi Liderimiz H eydər Əliyevin “Azər-
baycan əlifbası və A zərbaycan dili gününün
təsis edilm əsi haqqında” Fərm anından sonra
ana dilim izin tətbiqi işinin daha m ükəm m əl
səviyyədə həyata keçirilm əsinə stimul verildi.
■ 140 ■
■ İvul - Avqust - Sentyab r ■
■ Dövlət idarəçiliyi: nəzəriyyə və təcrübə ■
M əhz bundan sonra respublikada bütün yazılı
sənədləşm ələr latın qrafıkası ilə aparıldı.
U lu Ö ndərin ölkə rəhbərliyinə qayıdışı dini
dəyərlərə m ünasibətdə, d ö v b t-d in m ünasibət-
lərində yeni m ərhələnin başlanğıcı oldu. Çox
keçm ədi ki, bu sahədə həyata keçiriləcək si-
yasətin m ahiyyəti xalqa açıqlandı, din sahəsinə
qayğı, dini abidələrin bərpası, m illi-m ənəvi
dəyərlərin qorunm ası və təbliği d ö v b tin din
siyasətinin prioritet istiqam ətlərindən birinə
çevrildi. Onun həyata keçirdiyi uğurlu siyasət
nəticəsində A zərbaycan R espublikası dövlət-
din m ünasibətlərində həssas nəzarətlə bərabər,
ölkədə etiqad azadlığı üçün şərait yaradıldı,
dini dəyərlərə, ibadət yerlərinə və din adam -
larına xüsusi qayğı göstərilm əyə başlanıldı.
Ə sas m əqsəd isə d ö v b tb din arasında qarşı-
lıqlı anlaşm a və əməkdaşlığı gücləndirm ək idi.
Ö lkəm izdə bütün dini konfessiyalar qanun
qarşısında bərabərdir və eyni statusa malikdir.
Ölkə vətəndaşlarım n əksəriyyətini təşkil edən
m üsəlm anların hüquqlarım n təm in olunm ası
i b yanaşı, d ö v b t respublikada yayılm ış digər
dinlərə də qayğı göstərir. Bundan savayı, döv-
b t-d in m ünasibətlərinin tənzim lənm əsi istiqa-
m ətində m ühüm addım olaraq Ulu Ö ndər
H eydər Ə liyevin 21 iyun 2001-ci il tarixli 512
saylı F ərm anı i b Dini Q urum larla İş üzrə
D ö v b t Komitəsi yaradılmışdır. Bunun ardınca,
Ulu öndərin təşəbbüsü i b 20 avqust 1992-ci il-
də “dini etiqad azadlığı haqqm da” A zərbaycan
R espublikasının Q anunu qəbul edilmişdir.
Ü m um m illi Lider H eydər Ə liyevin rəhbər-
liyi altında ölkəm izdə A zərbaycan xalqının
m ultikultural ənənələrinin qorunm ası və inki-
ş a f etdirilm əsi sahəsində həyata k e ç irib n
siyasi istiqam ət yeni m ə rh ə b d ə onun layiqli
davam çısı Prezident İlham Ə liyev tərəflndən
uğurla inkişaf etdirilir. M ultikulturalizmi Azər-
baycan R espublikasm ın dövlət siyasəti, xalqı-
m ızın həyat tərzi kirni dəyərləndirən Prezident
İlham Ə liyev bu siyasətin həyata keçirilm ə-
sində BM T, ATƏT, A vropa Şurası, Avropa
İttifaqı, İslam Ə m əkdaşlıq Təşkilatı və digər
nüfuzlu beynəlxalq təşkilatlarla əm əkdaşlığa
xüsusi önəm verir. O, daim a ölkəm izin bu təş-
kilatlar tərəfm dən qəbul e d ib n milli azlıqların
hüquq və azadlıqlarının m üdafıəsi i b bağlı
konvensiyalara qoşulm asının vacibliyini qeyd
edir. M əhz bu siyasi xəttin nəticəsi kim i Azər-
baycan P rezidentinin göstərişi i b ölkəm izin
26 noyabr 2009-cu il tarixli qanunla “M ədəni
özünüifadə form alarının m üxtəlifliyinin qo-
runm ası və təşviqinə dair” U N ESC O K onven-
siyasına qoşulm asım göstərm ək olar.
Sivilizasiyalararası dialoq prosesinə töhfə
verm ək m əqsədilə Prezident İlham Ə liyevin
təşəbbüsü i b 2008-ci ildə A vropa Şurasının
mədəniyyət nazirb rin in toplantısı Bakıda keçi-
rildi və bu tədbirə İslam Ə m əkdaşlıq Təşkila-
tının m ədəniyyət n azirb ri də dəvət edildi. Bu,
tarixdə ilk dəfə idi ki, iki rnühüm beynəlxalq
təşkilatın nüm ayəndələri Bakıya toplaşm ışdı-
lar. 2009-cu ildə Bakıda növbəti anoloji tədbir
keçirildi. Bu dəfə Avropa Şurasının mədəniy-
yət n a z irb ri İslam Ə m əkdaşlıq T əşkilatm ın
Bakıda k e ç irib n tədbirinə dəvət edildi.
B ununla da A zərbaycan dünyada süni şə-
kildə erroziyaya uğradılm aqda olan m ultikul
tural d əy ərb rə sadiq qaldığım bir daha hər iki
sivilizasiyanm yüksək səviyyəli təm silçib rin ə
nüm ayiş etdirdi.
Prezident İlham Ə liyevin təbirincə desək,
“m ultikulturalizm üstünlüklərdən, böyük var-
lıqlardan biridir. Ə fsuslar ki, dünyanın müxtə-
lif yerbrində, qonşu bölgəbrdə, O rta Şərqdə və
Avropada m üəyyən narahatlıq yaradan meyil-
b r in şahidi oluruq. Təcridolunm a, ayırm a və
bəzən ədavət m e y ilb rin i görürük. Çünki
dünyaya töhfo vermək, daha yaxşı dünyanı, ha
rm üçün m üvafıq olan dünyanı qurm aq üçün
yaşayırıq. İstəyirik ki, bütün xalqların, d in b rin
nüm ayəndəbri yaşayış tərzindən asılı olmaya-
raq, layiqli şəraitdə dinc həyat sürsünbr. Dini
hislərə əsaslanan gərginlik halları bütün ölkələr,
о cüm lədən ço x m ilb tli cəmiyyəti olan ö lk ə b r
üçün çox təhlükəlidir” . (5)
Pıezident İlham Əliyev sadalanan reallıqlar
kontekstində bu gün m ədəniyyətlərarası dialo-
qa heç zam an olmadığı qədər ehtiyac olduğunu
vurğulayaraq bildirm işdir ki, d ö v b tim iz nəinki
m əscidlərin, həm çinin pravoslav və katolik
kilsəbrinin, sinaqoqların yenidən qurulm asına
və inşasına sərm ayə yatırır. İşğalçı Erm ənistan
■ 3 (5 5 )2 0 1 6 ■
■ 141 ■
■ Ş.Adıgözəlov ■
dövləti üçün isə terrorçuluq və etnik təmizləmə
siyasəti xarakterikdir və A zərbaycanın mədəni
irsini məhv etm əyi əlahiddə olaraq h əd əf seç-
mişdir. “Мэп m üsəlm an ölkəsini, erm əni ter-
rorizm indən, işğalından, tarixi abidələrinin
m əhv edilm əsindən əziyyət çəkən bir ölkəni
təmsil edirəm ,”- deyən Prezident İlham Əliyev
2015-ci il noyabrın 17-də Parisdə U N ESCO
Baş K onfransının 38-ci sessiyasının Liderlər
Forum unda tribunasından Erm ənistanın mədə-
ni irsə qarşı vandalizm siyasətini ifşa edərək
işğalçı dövlətə sərt xəbərdarlığını çatdırdı: “ İş-
ğal nəticəsində ölkəm izin 600-dən çox tarixi
və m em arlıq abidəsi, 40 min eksponatı olan 22
muzey, 10 m əscid m əhv edilmişdir. Buna bax-
mayaraq, siz bu gün Bakının m ərkəzində Azər-
baycan hökum əti tərəfındən Ь э ф а edilm iş
erm əni kilsəsini görə bilərsiniz. Ə lbəttə ki, biz
torpaqlarım ıza qayıdacağıq, şəhərlərim izi bər-
pa edəcəyik, orada yeni m əktəblər və xəstə-
xanalar inşa edəcəyik, lakin tarixi abidələrim iz
Ь эф а edə bilməyəcəyik. Erm ənilər bizim tarixi
irsim izi məhv ed ib b r, lakin onlar bizim iradə-
mizi məhv edə bilməzlər, evlərinə geri qayıt-
m aq istəyən qaçqın və m əcburi k ö çk ü n b rin ,
B akıda və A zərbaycanın digər şəhərlərində
dünyaya gələn, öz tarixi torpaqlarını heç vaxt
görm əyən, lakin doğm a torpaqlarına qayıtmaq
üçün qəlbində böyük iradə i b yaşayan insan-
ların nəvə və nəticələrinin iradəsini məhv edə
bilməzlər. O nlar geri qayıdacaqlar! Biz Azər-
baycanın ərazi bütövlüyünü bərpa etm ək üçün
hər şeyi edəcəyik” . (5)
“ M ultikulturalizm bizim adət-ənənəmizdir.
M ultikulturalizm -dövlət siyasəti və ictimai si-
farişdir. Multikulturalizm bizim həyat tərzimiz-
dir”, - deyən Prezident İlham Əliyev Qafqazda
эп qədim k ilsəb rd ən birinin A zərbaycanda,
qədim Şəki şəhərinin yaxınlığında y erb şm ə-
sindən, о cüm b d ən 743-cü ildə tikilmiş эп qə-
dim məscidlərdən birinin Azərbaycanda, qədim
Şamaxı şəhərində olm asından xalqım ızın qü-
rur və fərəh hissi keçirdiyini bildirmişdir.
B e b bir siyasi kontekstdə Prezident İlham
Ə liyev 28 fevral 2014-cü il tarixli sərəncam ı
i b A zərbaycan Respublikasının m illətlərarası,
m ultikulturalizm və dini m ə s ə b b r üzrə d ö v b t
m üşavirinin xidm ətini yaratmışdır. Bu gün bu
xidm ət ölkənin ideoloji həyatının önəm li isti-
q am ətb rin i əlaqəli şəkildə öyrənən, obyektiv
səbəbdən özünü göstərən müəyyən boşluqların
doldurulm asım təm in edən vacib b ir orqan
kimi fəaliyyətini qurmaqdadır.
Prezident İlham Ə liyevin m ultikulturalizm
siyasətinin növbəti əhəm iyyətli addım ı Bakı
Beynəlxalq M ultikulturalizm M ərkəzinin yara-
dılmasma dair 15 may 2014-cü il tarixində imza-
ladığı fərman oldu. Bu mərkəzin yaradılmasının
əsas m əqsədi ölkəm izdə ə s rb r boyu form alaş-
mış tolerantlığın, etnik-m ədəni, dini m üxtəlif-
liyin qorunm asını və çiçək b n m ə sin i təm in
etm ək, h a b e b A zərbaycanı dünyada m ultikul
turalizm m ərkəzi kim i tanıtm aq və m övcud
m ultikultural m o d elb rin i tədqiq və təşviq et-
məkdir. D ünyanm m ultikulturalizm sahəsində
aparıcı m ü təxəssisbrinin, görkəm li ictimai və
siyasi xadim b rin in Bakıda beynəlxalq səviy-
yədə b e b bir m ərkəzin açılmasını son dərəcə
təbii və işgüzar şəkildə qəbul e tm ə b ri m əhz
A zərbaycanın bu gün dünya m ultikulturaliz-
m inin m ərkəzinə çevrilm əsi reallığını aydın
şəkildə nüm ayiş etdirir.
Prezident İlham Ə liyev 2015-ci il noyabr
ayının 17-də Parisdə UNESCO-nun məlum
forumunda xüsusi olaraq vurğulamışdır ki, cari
ildə Birinci Avropa O yunlarına ev sahibliyi
etm əyim iz də m ultikulturalizm in bir nümunə-
sidir. M üsəlman ölkəsində ilk Avropa oyun-
larının
keçirilm əsi
multikulturalizm
və
tolerantlıq ideyalarının təntənəsidir. Cənab
Prezident fıkirbrini davam etdirərək bildirdi ki,
2017-ci ildə İslam Həmrəylik Oyunlarını
keçirəcəyik və nəticədə ola bilsin ki, uzun ilb r
ərzində Azərbaycan, Bakı şəhəri bu iki yanşın
bir məkanda k eçiribcəyi yeganə yaşayış yeri
olaraq qalacaqdır. (5)
Cari ilin 25-27 aprel tarixlərində Bakı şə-
hərində BM T S ivilizasiyalar A lyansınm 7-ci
Qlobal Forum unun keçirilm əsi i b A zərbaycan
bəzi Avropa lid erb rin in pessim ist baxışlarının
əksinə olaraq m ultikulturalizm in yaşadığını və
böyük p e rsp ek tiv b rin in olduğu ism arıcını
mütərəqqi bəşəriyyətə “ünvanlamış” oldu. Fo-
ruma dünyanm 140-dan çox ölkəsindən nüfuzlu
■ 142 ■
■ İyul - Avqust - Sentyab r ■
■ Dövlət idarəçiliyi: nəzəriyyə və təcriibə ■
nüm ayəndə heyətlərinin, çoxsaylı beynəlxalq
təşkilatların, dini konfessiyaların və QHT-lərin
təm silçilərinin qatdm ası yuxarıda söylənilən
həqiqətin təsdiqi kim i dəyərləndirilə b ib r.
Forum da çıxışında “A zərbaycan Qərb i b Şərq
arasında təkcə coğrafı körpü deyil, həm də
m ədəniyyət körpüsüdür” ,-deyən Prezident
İlham Ə liyev haqlı olaraq vurğuladı ki, tole-
rantlığın məkanı, multikultural dəyərlərə sadiq
olan müstəqil Azərbaycan m ədəniyyətlərin
dialoqunun inkişafına, mədəni müxtəlifliyin
qorunub saxlanılm asına və sivilizasiyalar ara-
sındakı qarşdıqlı münasibətlərin tənzimlənmə-
sinə yönələn mühüm layihələrin reallaşdınlması,
m ötəbər forum lann keçirilməsi sahəsində zən-
gin təcrübəyə m alikdir” . (6)
Heç şübhəsiz, həm in təcrübənin öyrənil-
məsi və tətbiqi dünyada m ədəniyyətlərarası və
dinlərarası harm oniyanm form alaşm ası məna-
feyinə xidm ət etmiş olar.
Prezident İlham Ə liyevin m ultikulturaliz-
mə, tolerantlığa verdiyi siyasi dəyərin dünya
m iqyasında real elmi, mədəni, sosial müstəvi-
lərə köçürülm əsi işində H eydər Ə liyev Fon-
dunun böyük xidm ətləri danılmazdır. Bu gün
A zərbaycan m ultikultural ənənələrinin qoru
nub saxlanması, təbliği ilə bağlı H eydər Əliyev
Fondu olduqca əhəm iyyətli, m öhtəşəm layi-
hələr həyata keçirir. Bu layihələr Azərbaycan
m ultikulturalizminin bir ölkə çərçivəsində qa-
palı inkişafını deyil, dünya çərçivəsində dinbrin
və m ədəniyyətlərin müxtəliflikləri reallığında
fəaliyyət göstərm əsini şərtləndirir.
Bundan savayı, bu il 29-30 sentyabr tari-
xində bəşəriyyətdə maraq doğuran qlobal xa-
rakterli məsələlərə dair geniş spektrli dialoqlar,
fıkir m ü b a d ib si və m üzakirələr aparm aq
m əqsədilə hər il tanm m ış d ö v b t xadim lərini,
elm in m ü x təlif sahələri üzrə N obel m ükafatı
qalib b rin i və nüfuzlu beynəlxalq təşkilatların
rəhbərbrini, о cü m b d ən dünyanın siyasi, elmi
və m ədəni elitasının görkəm li n ü m ay ən d əb -
rini bir araya toplayan sayca V Bakı Beynəl-
xalq H um anitar F orum unun Bakı şəhərində
keçirilm əsi bir daha dünyaya sübut etdi ki,
A zərbaycanda m ultikulturalizm adət-ənənədir,
d ö v b t siyasətidir, ictim ai sifarişdir, h a b e b
bizim zənginliyim iz və g əb cəyim izin təminat-
çısıdır. Forum da proqram xarakterli çıxış edən
Prezident İlham Ə liyevin s ö z b ri i b desək,
“A zərbaycan dünyada m ultikulturalizm in эп
m ühüm ünvanlarından birinə çev rilm işd ir” .
B e b olduqca m ühüm tədbirin A zərbaycanda
keçirilməsinin m əqsədbrinə toxunan Prezident
İlham Ə liyev qeyd etdi ki, “İlk növbədə, bu,
bizim ölkəm izə lazımdır. Çünki Azərbaycan
çoxkonfessiyalı, çoxm ilbtli ölkədir. Azərbay-
canda bütün ölkəbrin, xalqların nüm ayəndəbri
bir a ib kimi yaşayır. Eyni zamanda bu beynəl-
xalq, siyasi və humanitar təd b irb r dünyaya da
bir siqnal göndərir ki, dünyanm mütərəqqi
nümayəndələri səylərini daha da birləşdirməli-
d irb r. Çünki bu gün, əfsuslar olsun ki,
dünyada xoşagəlm əz m e y ilb r üstünlük təşkil
edir. Q anlı toqquşm alar, m ü x təlif b ö lg ə b rd ə
m ü h a rib ə b r gedir, dini, m illi zəm ində qan
tökülür. B eynəlxalq hum anitar əm əkdaşlığın
d ərin b şm əsi m üəyyən dərəcədə bu m ənfı
m e y ilb rin qarşısını ala və m üsbət m e y ilb ri
gücləndirə b ib r ” (7).
Prezident İlham Ə liyevin m ultikulturaliz-
mə, tolerantlığa verdiyi siyasi dəyərin dünya
m iqyasında real elmi, mədəni, sosial müstəvi-
1эгэ köçürülm əsi işində H eydər Ə liyev Fondu-
nun böyük xidm ətləri danılm azdır. Bu gün
A zərbaycan m ultikultural ən ən ə b rin in qoru
nub saxlanması, təbliği ilə bağlı H eydər Əliyev
Fondu olduqca əhəm iyyətli, m öhtəşəm layi-
hələr həyata keçirir. Bu layihələr A zərbaycan
m ultikulturalizm inin bir ölkə çərçivəsində qa-
palı inkişafını deyil, dünya çərçivəsində dinbrin
və m ədəniyyətlərin m üxtəliflikbri reallığında
fəaliyyət göstərm əsini şərtləndirir.
Fondun düşünülmüş, sistemli fəaliyyətində
m ultikulturalizm in mühüm aspektlərindən biri
olan m ədəniyyətlərarası əla q ə b rin m öhkəm -
b n m ə si istiqam əti xüsusi yer tutur. Fondun
prezidenti, U N ESC O və ISESCO -nun xoşmə-
ramlı səfiri, Milli M əclisin deputatı M ehriban
xanım Ə liyevanın təşəbbüsü i b k eçirib n “Mə-
d ən iy y ətb rarası dialoqda qadınların rolunun
genişləndirilm əsi” , “Q loballaşm a şəraitində
m ədəniyyətbrin rolu”, “Çoxmədəniyyətli dün-
yada sülh şəraitində birgə yaşam a” , “Azərbay-
■ 3 (55) 2016 ■
■ 143 ■
■ Ş.Adıgözəlov ■
can-tolerantlıq məkanı” layihəbrini xüsusi qeyd
etm ək olar. Tərəqqipərvər dünya ictim aiyyəti,
görkəm li şəxsiyyətlər və sıradan insanlar bu
qəbildən olan tədbirlərin keçirilm əsini, orada
m ədəniyyətlərarası dialoqun inkişafına həsr
olunm uş m ə sələb rin m üzakirə olunm asını və
эп əsası, gerçəkləşdirilm əsini böyük rəğbətlə
qarşılayır.
B eb lik b , sonda onu da xüsusi olaraq qeyd
edək ki, Ulu Öndər Heydər Əliyevin müəllifı
olduğu çoxmədəniyyətlilik siyasətinin Prezident
İlham Əliyev tərəfındən varislik xətti ib nova-
torcasma davam etdirilməsi kursu dünyanın ü z b ş-
diyi potensial və real risk b rin , о cüm lədən
ksenofobiya, irqçilik, islam ofobiya və m ulti-
kulturalizm in altem ativi olan digər təhdidlərin
aradan qaldınlması mənafeyinə xidmət göstərən
orijinal həll yollannm irəli sürülməsi baxımın-
dan da unikaldır: “Siz qonşunuzdan milliyyətini,
kilsədə, sinaqoqda və ya məsciddə ibadət et-
məsini soruşmadan onunla yanaşı yaşamalısınız.
Yalnız bu halda potensial riskbri azalda b ib rik ”.
Ədəbiyyat:
1. M ehdiyev R. “A zərbaycançılıq-m illi ideologiyanın kam il nüm unəsi” ./ “A zərbaycan” qəz.,
7 noyabr 2007.
2. N iftiyev N. A zərbaycanda birgəyaşayış və m ultikulturalizm . Bakı, 2015, 408 s.
3. Əliyev V. Üm um m illi lider H eydər Əliyevin milli siyasətində multikulturalizm faktoru-XXI
əsrdə Azərbaycanı sivilizasiyalararası dialoq mərkəzinə aparan yol. // ’’Heydər Əliyev və multikultural
dəyərlər” m övzusunda keçirib n konfransın materialları, Bakı, Azərnəşr, 2016, 616 s.
4. Ə m iraslanov Ə. H eydər Ə liyevin üm um bəşəri ideyalarında m ultikulturalizm siyasəti//
“H eydər Ə liyev və m ultikultural dəyərlər” m övzusunda k e ç irib n konfransın m aterialları, Bakı,
A zəm əşr, 2016, 616 s.
5. Prezident İlham Əliyevin U NESCO Baş K onfransm ın 38-ci sessiyasının L id e rb r Forum unda
çıxışı/ w w w /president.az
6. Prezident İlham Ə liyevin BM T S ivilizasiyalar A lyansının 7-ci Q lobal Forum unda çıxışı/
w w w /president.az
7. Prezident İlham Əliyevin V Bakı Beynəlxalq Humanitar Forumunda çıxışı/www.president.az
Açar sözlər:
multikulturalizm, Heydər Əliyev Fondu, UNESCO, tolerantlıq, din
Ключевые слова:
мультикультурализм, Фонд Гейдара Алиева, ЮНЕСКО,
толерантность, религия
K eyw ords:
multiculturalism, Heydar Aliyev Foundation, UNESCO, tolerancy,
religion
■ 144 ■
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- ■ İyul - Avqust - Sentyab r ■
■ Dövlət idarəçiliyi: nazariyya və təcriibə ■
Ширхан Адыгезалов
Действительный член Международной Инженерной Академии,
доктор юридических наук
Гейдар Алиев и политика мультикультурализма в Азербайджане
Резюме
В современном мире экономический, политический и военный кризисы продолжают еще
более углубляться, в межгосударственных отнош ениях формируется среда недоверия. Самым
серьезным кризисом является нравственный кризис, кризис ценностей. Сегодня в мире появи
лись серьезные противники мультикультурализма, которые стараются навязать международ
ному общ ественному мнению вымышленную идею о том, что мультикультурализм потерпел
неудачу. На фоне этой опасной реальности современного мира Азербайджанская Республика
проводит политику охраны и развития ценностей толерантности и мультикультурализма. В
определении и формировании этой политики больш ие заслуги принадлежат О бщ енациональ
ному лидеру Гейдару Алиеву. В данной статье изучается содержание его заслуг, анализируются
механизмы их реализации, выдвигаются научные выводы и предложения. В то же время, здесь
на основе фактов аргументированно обосновываются вопросы, связанные с успеш ным про
должением П резидентом Ильхамом Алиевым государственной политики мультикультура
лизма, автором которой был О бщенациональный лидер Гейдар Алиев.
Shirkhan Adigozalov
Member of the International Academy o f Engineering, Doctor of Law
Heydar Aliyev and the policy o f multiculturalism in Azerbaijan
Summary
In m odem world, economic, political and military crises has been more intenisfied and it causes
distrust environment in interstate relations. The most serious crisis is a moral crisis, a crisis o f values.
Today there were serious opponents o f multiculturalism in the world w ho strives to impose on the
international public opinion fictional idea that multiculturalism has failed. Against the background o f
this dangerous reality o f the modem world, the Republic o f Azerbaijan pursues a policy o f protection
and promotion o f the values o f tolerance and multiculturalism. National leader Heydar Aliyev had a
great contribution to defining and developing o f this policy. The paper analyzes the mechanisms o f
their implementation, the scientific conclusions and proposals are put forward. At the same time there
is evidence-based arguments to settle issues related to the successful continuation o f President Ilham
Aliyev state policy o f multiculturalism established the National Leader H eydar Aliyev.
■ 3 (5 5 )2 0 1 6 ■
■ 145 ■
Dostları ilə paylaş: |