231
daxil o ldu. Mayın 3-də və 4-də Lən kərana və Astaraya hərbi-dəniz desantı çıxarıld ı Mayın ortalarında 11-ci ordu,
demə k olar ki, A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin bürün ərazisini nə zarət alt ına aldı. Beynəlxa lq hüquq normala rın ı
kobudcasına pozaraq ölkəyə so xulmuş işğalçı - 11 -ci Qırmızı ordunun "ildırım-sürətli məhvedici" müdaxiləsi nəti-
cəsində Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti devrildi (ba x Aprel işğalı (1920)). Bakıya da xil o lan 11-ci o rdunun acınacaqlı
vəziyyətdə olan əsgərləri A zərbaycan Milli Ordusu üçün İtaliyadan yenicə gətirilmiş 25 min dəst hərbi geyimə sahib
çıxd ı. 11 -ci ordunun müdaxiləsi Bakı əhalisin in yaddaşına "qrabnedelya" - "qarət həftəsi" kimi həkk olundu. Mayın
16-da A zərbaycana gələn Nəriman Nərimanovu xalq "Azərbaycanı başdan-başa qarət edirlər, sağa-sola ha mın ı
güllələy irlər" sözləri ilə qarşılad ı. Azərbaycanda olduğu təxminən bir il müddətində işğalçı 11 -ci ordu ölkəni aclığa,
səfalətə düçar etdi. Ordunun siyasi idarəsi, əslində, real hakimiyyətə ma lik orqan idi. Bu idarən in rə isi "Pankratov,
əslində, hər şeyi idarə edird i" (N.Nərimanov). 11 -ci ordu yerli əhalin in həyat tərzinə, güzəranına müdaxilə edir, Azər-
baycan Hökuməti ilə hesablaşmır, Azərbaycanın Müvəqqəti İnqilab Ko mitəsinin dekretlərinə məhəl qoymu rdu.
11 -c i Qırmızı ordunun işğalçı hərbi ə məliyyatları nəticəsində 23 ay yaşamış müstəqil Azə rbaycan Xalq
Cü mhuriyyəti süquta uğradı, onun dövlət və höku mət strukturları ləğv edildi, azadlıq mücahidləri qan içərisində
boğuldu (bax həmçinin, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti məqaləsinin Tarix bölməsinə, Azərbaycan Kommunist
(bolşeviklər) Partiyası məqaləsinə).
Əd
:. Azərbaycan tarixi, 7 cilddə, c.5, B., 2001; İbişov F., Azərbaycan kəndində sosial-siyasi proseslər (1920-1930), B.,
1996; İbrahimli X., Azərbaycan siyasi mühacirəti (1920-1991), B., 1997; Əhmədova F., Nəriman Nərimanov - ideal və gerçəklik, B.,
1998; Интернациональная помощь XI Армии в борьбе за победу Советской власти в Азербайджане. Документы и материалы
(1920-1921 гг.), Б., 1989.
BAKI FƏHLƏ KONFRANS I (BFK) A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti dövründə hakimiyyəti qeyri-qanuni
yolla ə lə keç irmək məqsədilə yaradılmış bolşevik təşkilatı. 1918 il dekab rın 15-də fəa liyyətə başlamışdı. BFK-da fəhlə
təşkilatla rı 251 nü mayəndə ilə tə msil olun muşdu. Səsvermə hüququna yalnız Ba kı şəhərinin fəhlə və qulluqçuları malik
idilər. Mərkə zi BFK-dan ə lavə, Ba kı rayon fəhlə konfransları da yarad ılmışdı. BFK-nın "Bak ı Fəhlə Konfransının
Əxbarı" adlı qəzeti nəşr olun muşdur. BFK öz fəaliyyətinə iqtisadi tələblərlə başlamışdı. Belə ki, BFK yanında yara -
dılmış tətil ko mitəsinin başlıca vəzifəsi ö z rəhbərlikləri altında tətillər təşkil etmək idi. Eser və menşeviklərin redak-
torluğu ilə tətil ko mitəsinin orqanı olan "Bakı tətil ko mitəsinin xəbərləri" qəzeti nəşr olunurdu. Cəmi üç nö mrəsi işıq
üzü görmüş qəzetin ilk nö mrəsi 1918 il dekabrın 25-də çıxmışd ır. Bolşeviklərin təsirilə siyasi mübarizə yoluna keçən
BFK-da liderlik uğrunda bolşeviklərlə eser-menşeviklə r arasında gərgin mübarizə gedirdi. BFK 1918 il dekabrın 18-də
keçirilən iclasında siyasi tələblərlə (həbs edilənlərin azadlığa buraxılması, həmkarlar ittifaq ları, mətbuat, yığıncaq
azadlıqları və s.) tətil keçirmək barədə qərar qəbul etdi. Tətil 1918 il dekabrın 24-də başlandı. A zərbaycan Xalq
Cü mhuriyyəti Höku məti üçün ciddi mü xalifətə çevrilmiş
232
BFK ingilis ko mandanlığından tələb edirdi ki, kollektiv müqavilən in bərpası üçün neft sənayeçiləri və fəhlə konfransı
nümayəndələrindən ibarət saziş ko missiyası yaradılsın. Tətilin gedişində BFK-nın xüsusi iclasında iştirak edən
Məhəmməd Əmin Rəsulzadə BFK liderlərinin fəa liyyətinə kəskin etira zın ı b ild irmiş, Azərbaycan Höku mətin in yeganə
qanuni səlahiyyətli orqan olduğunu vurğulamışdı. Üçgünlük dekabr aksiyası tətilçilə rin üstünlüyi ilə nəticə ləndi. İngilis
ko mandanlığı həbs edilənlərin buraxılmasına razılıq verd i. Dekabrın 25-də A zərbaycan Parlamentin in iclasında siyasi
məhbusların a mn istiyası üzrə yarad ılan ko missiya inzibati qaydada həbs olunmuş bütün şəxsləri tə xirə salmadan azad
etməyə çağ ırdı. De kabr tətilindən sonra müntəzə m keç irilən Ba kı Fəhlə Konfransı ic lasları əsasən, siyasi mə zmun
daşımışdır. 1919 ilin martında bolşeviklər eser-menşevikləri BFK-dan sıxışdıraraq ö z nü mayəndələrini rəyasət heyətinə
daxil etdirdilər. 1919 il martın 11-də yeni seçilmiş rəyasət heyətinin 10 ü zvündən 7-si ko mmun ist, hümmətçi və əda lətçi
idi. 1919 ilin may ında BFK-nın bolşevik liderləri ü mu mi iqtisadi tətil keçirilməsinə cəhd etdilər. Azə rbaycan Xalq
Cü mhuriyyət Höku məti BFK-nın elan etdiy i bu tətili siyasi tətil kimi q iy mətləndirdi. Höku mətin qadağalarına
baxmayaraq, 1919 il mayın 6-da tətil başlandı. La kin BFK-n ın eser-menşevik və bolşevik liderlə ri arasındakı ixtila f,
müsəlman sosialis partiyalarının Höku mətin xəttini müdafiə etməsi, hakimiyyətin qətiyyəti və ingilis ko mandanlığ ının
onu dəstəklə məsi tətili ilk gündən uğursuzluğa düçar etdi. Tətil mayın 13-də ta m iflasla sona çatdı. BFK
rəhbərliy indəki eser menşeviklər bolşeviklə rlə əvə z o lundu. Bununla belə məğ lubiyyətləri ilə heç cür barışmaq
istəməyən bolşeviklər BFK-n ı "Fəhlə parla menti", "Deputatlar soveti" adlandırdılar. A zərbaycan Ko mmunist
(bolşeviklər) Partiyası) Mərkəzi Ko mitəsi, Rusiya Ko mmunist (bolşeviklər) Partiyası Qafqaz Diyar Ko mitəsinin Bakı
Bürosu ilə birlikə BFK da Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Parlamentin hakimiyyəti təslim etmək barəsində ultimatu m
göndərmişdi.
Əd.:
Azərbaycan Kommunist Partiyası tarixinin oçerkl əri, B., 196 Azərbaycan tarixi, 3 cilddə, c.3, B., 1973; Azərbaycan
tarixi, 7 cilddə, c.5,1 2001; Гусейнов К. А., Найдель М . И., Очерки истории профдвижения в Азербайджане, Б., 1966.
"BAKI FƏHLƏ KONFRANS ININ ƏXBARI" gündəlik leqal bolşevik qəzeti, Bakı Fəhlə Konfransının
orqanı 1919 il iyunun 8-dən avqustun 8-dək Azərbaycan dilində çıxmışdır. Cəmi 47 nö mrəsi buraxılmışdır. Kütlələri
Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin qanuni hakimiyyətinə qarşı mübarizəyə çağ ıran materia lla r dərc ed ird i. Redaktoru
Əliheydər Qarayev idi. Qəzetin işində Seyid Cəfər Cavadzadə (Pişəvəri), Həmid Sultanov ("H.S.Yo xsul") və b. iştirak
etmişlər. Rusiya Ko mmunist (bolşeviklər) Partiyası Proqramının (1919) xeyli hissəsi Azərbaycan dilində ilk dəfə bu
qəzetdə dərc olunmuşdur. Nəşri A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Hö ku məti tərə findən dayandırılmışdır.
BAKI GÖMRÜKXANAS I - dövlətin ticarət maraqların ı qoruyan, yüklərin daşın masına nəzarət edən və
gömrük rüsumları toplayan hökumət müəssisəsi. Rusiya senatının 1807 il 25 yanvar tarixli qanunu əsasında 1809 ildə
yaradılmışdır. 1918 ilin fevra lında gömrükxananın bazasında Ba kı gö mrü kxanası nəzd ində Fəhlə və Əsgər Deputatları
Sovetinin Komissarlığı yaradılmış, martında is ə ko missarlıq yenidən Bakı gö mrükxanasına çevrilmişdir. 1918 ilin
may ında Bakı gö mrükxanası kollegiyadan, ə məliyyat-te xniki şöbədən və sahil mühafizəsindən ibarət idi. Cü mhuriyyət
Höku mətin in apardığı islahatlarla əlaqədar Bakı gö mrü xanası 1918 ilin
avqustunda Ticarət və Sənaye Nazirliy inin gömrük idarəsinə, 1918 ilin
dekabr - 1919 ilin yanvarında isə Maliyyə Nazirliyin in gömrü k idarəsinə
tabe edildi.
Bakı gömrükxanası İran və Avropa dövlətləri ilə bağlanmış ticarət
müqavilələrinin yerinə yetirilməsində öz səlahiyyətləri daxilində fəaliyyət
göstərir, malların qəbulu, yo xlanılması, onlara gömrük rüsumu qoyulması,
qaçaqmalçılıqla mübarizə, Bakı dəniz liman ında olan bütün gəmilərin
uçotu və qeydə alınması ilə məşğul olurdu. Həmin dövrdə Bakı
gömrükxanası gəmi nəzarəti (kabotaj ticarətinə və xaricə ticarətə
nəzarət), pakqauz ko mandası (malların qəbulu,
SAX
lan ması, çeşidlən məsi
və qaçaqmalın tutulması), mühasibat (pul və əmtəə kassası) və
dəftərxanadan (ümumi ka rgüzarlıq, məhkə mə işləri, müsadirə işləri,
inzibati hissə) ibarət idi.
Azərbaycan Xa lq Cü mhuriyyəti Parla menti 1919 il iyulun 29-da Maliyyə Na zirliyinin gömrük idarəsin in ləğvi
əvəzində nazirliyin dəftərxanası nəzd ində gömrü k rüsumları şöbəsinin yaradılması haqqında qanun qəbul etdi.
BAKI HƏMKARLAR ĠTTĠFAQLARI ġ URAS I (BHĠġ) - könüllü ictimai təşkilat. Əsası 1917 il martın 24-
qoyulmuşdu. Həmin tarixdə Bakı şəhəri həmkarlar ittifaqları nümayəndələrinin y ığıncağı ö zünü təsis yığıncağı elan
etmiş və Azərbaycanda ilk ittifaqlararası təşkilat olan Həmkarkarlar İttifaqlarının Mərkəzi Bürosunu seçmişdir. III
Ümu mrusiya konfransının qərarına əsasən, mərkəzi büro 1917 il 6 iyul tarixli iclasında Bakı Həmkarlar İttifaq ları
Şurasına çevrildi.
1918 il may ın 23-də BHİŞ-in yeni rəyasət heyəti seçilmişdir. Onun ilk tədbirlərindən biri sənayenin milliləşdi-
rilməsində həmkarlar ittifaq larının iştira kı məsələsinin həlli və bütün həmkarla r ittifaq ları nü mayəndələrinin ümu mbakı
konfransını çağırmaq olmuşdur. 22 həmkarlar ittifaqının idarə heyətlərinin iclaslarından birində - 1918 il iyulun 9-da
həmkarlar ittifaqlarının nü munəvi niza mna məsi qəbul edilmişdir.