[]

231 

 

 

daxil  o ldu.  Mayın  3-də  və  4-də  Lən kərana  və  Astaraya  hərbi-dəniz  desantı  çıxarıld ı  Mayın   ortalarında  11-ci  ordu, 

demə k  olar  ki,  A zərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyətinin  bürün  ərazisini  nə zarət  alt ına  aldı.  Beynəlxa lq  hüquq normala rın ı 

kobudcasına  pozaraq  ölkəyə  so xulmuş  işğalçı  -  11  -ci  Qırmızı  ordunun  "ildırım-sürətli  məhvedici"  müdaxiləsi  nəti-

cəsində Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti devrildi (ba x  Aprel işğalı (1920)). Bakıya da xil o lan 11-ci o rdunun acınacaqlı 

vəziyyətdə olan əsgərləri A zərbaycan Milli Ordusu üçün İtaliyadan yenicə gətirilmiş 25  min dəst hərbi geyimə  sahib 

çıxd ı. 11 -ci ordunun  müdaxiləsi  Bakı əhalisin in yaddaşına "qrabnedelya" - "qarət həftəsi" kimi həkk olundu. Mayın  

16-da  A zərbaycana  gələn  Nəriman   Nərimanovu  xalq   "Azərbaycanı  başdan-başa  qarət  edirlər,  sağa-sola  ha mın ı 

güllələy irlər" sözləri ilə qarşılad ı. Azərbaycanda olduğu təxminən bir  il  müddətində işğalçı  11 -ci ordu ölkəni aclığa, 

səfalətə  düçar  etdi.  Ordunun siyasi  idarəsi,  əslində,  real  hakimiyyətə  ma lik  orqan  idi.  Bu  idarən in  rə isi  "Pankratov, 

əslində, hər şeyi idarə edird i" (N.Nərimanov). 11 -ci ordu yerli əhalin in həyat tərzinə, güzəranına  müdaxilə edir, Azər-

baycan Hökuməti ilə hesablaşmır, Azərbaycanın Müvəqqəti İnqilab Ko mitəsinin dekretlərinə məhəl qoymu rdu. 

11  -c i  Qırmızı  ordunun  işğalçı  hərbi  ə məliyyatları  nəticəsində  23  ay  yaşamış  müstəqil  Azə rbaycan  Xalq  

Cü mhuriyyəti  süquta  uğradı,  onun  dövlət  və  höku mət  strukturları  ləğv  edildi,  azadlıq  mücahidləri  qan  içərisində 

boğuldu  (bax  həmçinin,  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyəti  məqaləsinin  Tarix  bölməsinə,  Azərbaycan  Kommunist 

(bolşeviklər) Partiyası məqaləsinə).  

 

Əd

:. Azərbaycan tarixi, 7 cilddə,  c.5, B., 2001; İbişov F., Azərbaycan kəndində sosial-siyasi proseslər (1920-1930), B., 

1996; İbrahimli X., Azərbaycan siyasi mühacirəti (1920-1991), B., 1997; Əhmədova F., Nəriman Nərimanov - ideal və gerçəklik, B., 

1998; Интернациональная помощь XI Армии в борьбе за победу Советской власти в Азербайджане. Документы и материалы 

(1920-1921 гг.), Б., 1989. 

 

BAKI  FƏHLƏ  KONFRANS I  (BFK)  A zərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyəti  dövründə  hakimiyyəti  qeyri-qanuni 

yolla ə lə  keç irmək məqsədilə yaradılmış bolşevik təşkilatı. 1918 il dekab rın  15-də  fəa liyyətə başlamışdı. BFK-da fəhlə  

təşkilatla rı 251 nü mayəndə ilə tə msil olun muşdu. Səsvermə hüququna yalnız Ba kı şəhərinin fəhlə  və qulluqçuları malik 

idilər.  Mərkə zi  BFK-dan  ə lavə,  Ba kı  rayon  fəhlə   konfransları  da  yarad ılmışdı.  BFK-nın  "Bak ı  Fəhlə  Konfransının 

Əxbarı" adlı qəzeti nəşr olun muşdur.  BFK öz fəaliyyətinə iqtisadi tələblərlə başlamışdı.  Belə  ki,  BFK yanında yara -

dılmış  tətil  ko mitəsinin  başlıca  vəzifəsi  ö z  rəhbərlikləri  altında  tətillər  təşkil  etmək  idi.  Eser  və  menşeviklərin  redak-

torluğu ilə tətil  ko mitəsinin orqanı olan "Bakı tətil  ko mitəsinin  xəbərləri" qəzeti nəşr olunurdu.  Cəmi üç nö mrəsi işıq  

üzü görmüş qəzetin ilk nö mrəsi  1918  il dekabrın  25-də çıxmışd ır.  Bolşeviklərin təsirilə siyasi  mübarizə yoluna keçən  

BFK-da  liderlik  uğrunda  bolşeviklərlə  eser-menşeviklə r  arasında gərgin  mübarizə  gedirdi.  BFK  1918  il  dekabrın  18-də 

keçirilən  iclasında  siyasi  tələblərlə  (həbs  edilənlərin  azadlığa  buraxılması,  həmkarlar  ittifaq ları,  mətbuat,  yığıncaq 

azadlıqları  və  s.)  tətil  keçirmək  barədə  qərar  qəbul  etdi.  Tətil  1918  il  dekabrın  24-də  başlandı.  A zərbaycan  Xalq  

Cü mhuriyyəti Höku məti üçün ciddi mü xalifətə çevrilmiş 

---

232 

 

BFK  ingilis ko mandanlığından tələb edirdi  ki,  kollektiv  müqavilən in bərpası üçün neft sənayeçiləri və fəhlə  konfransı 

nümayəndələrindən  ibarət  saziş  ko missiyası  yaradılsın.  Tətilin  gedişində  BFK-nın   xüsusi  iclasında  iştirak  edən 

Məhəmməd Əmin  Rəsulzadə BFK liderlərinin  fəa liyyətinə kəskin etira zın ı b ild irmiş, Azərbaycan Höku mətin in yeganə 

qanuni səlahiyyətli orqan olduğunu vurğulamışdı. Üçgünlük dekabr aksiyası tətilçilə rin üstünlüyi ilə nəticə ləndi. İngilis 

ko mandanlığı həbs edilənlərin buraxılmasına razılıq verd i. Dekabrın 25-də A zərbaycan Parlamentin in iclasında siyasi 

məhbusların a mn istiyası üzrə yarad ılan  ko missiya inzibati qaydada həbs olunmuş bütün şəxsləri tə xirə salmadan azad  

etməyə  çağ ırdı.  De kabr  tətilindən  sonra  müntəzə m  keç irilən  Ba kı  Fəhlə   Konfransı  ic lasları  əsasən,  siyasi  mə zmun  

daşımışdır. 1919 ilin martında bolşeviklər eser-menşevikləri BFK-dan sıxışdıraraq ö z nü mayəndələrini rəyasət heyətinə 

daxil etdirdilər. 1919 il martın 11-də yeni seçilmiş rəyasət heyətinin 10 ü zvündən 7-si ko mmun ist, hümmətçi və əda lətçi 

idi.  1919  ilin  may ında  BFK-nın  bolşevik  liderləri  ü mu mi  iqtisadi  tətil  keçirilməsinə  cəhd  etdilər.  Azə rbaycan  Xalq  

Cü mhuriyyət  Höku məti  BFK-nın  elan  etdiy i  bu  tətili  siyasi  tətil  kimi  q iy mətləndirdi.  Höku mətin   qadağalarına 

baxmayaraq,  1919 il  mayın  6-da tətil başlandı.  La kin  BFK-n ın eser-menşevik və bolşevik  liderlə ri arasındakı ixtila f, 

müsəlman sosialis partiyalarının  Höku mətin  xəttini  müdafiə etməsi, hakimiyyətin qətiyyəti və ingilis ko mandanlığ ının  

onu  dəstəklə məsi  tətili  ilk  gündən  uğursuzluğa  düçar  etdi.  Tətil  mayın  13-də  ta m  iflasla  sona  çatdı.  BFK 

rəhbərliy indəki  eser  menşeviklər  bolşeviklə rlə  əvə z  o lundu.  Bununla  belə  məğ lubiyyətləri  ilə   heç  cür  barışmaq  

istəməyən  bolşeviklər  BFK-n ı  "Fəhlə   parla menti",  "Deputatlar  soveti"  adlandırdılar.  A zərbaycan  Ko mmunist 

(bolşeviklər) Partiyası) Mərkəzi  Ko mitəsi,  Rusiya Ko mmunist (bolşeviklər)  Partiyası Qafqaz  Diyar  Ko mitəsinin  Bakı 

Bürosu ilə birlikə BFK da Azərbaycan Xalq  Cü mhuriyyəti Parlamentin hakimiyyəti təslim etmək barəsində ultimatu m 

göndərmişdi. 

 

Əd.: 

Azərbaycan Kommunist Partiyası tarixinin oçerkl əri, B., 196  Azərbaycan tarixi, 3 cilddə, c.3, B., 1973; Azərbaycan 

tarixi, 7 cilddə, c.5,1 2001; Гусейнов К. А., Найдель М . И., Очерки истории профдвижения в Азербайджане, Б., 1966.  

 

"BAKI  FƏHLƏ  KONFRANS ININ  ƏXBARI"  gündəlik  leqal  bolşevik  qəzeti,  Bakı  Fəhlə  Konfransının 

orqanı 1919  il  iyunun 8-dən avqustun 8-dək Azərbaycan dilində çıxmışdır.  Cəmi  47 nö mrəsi buraxılmışdır.  Kütlələri 

Azərbaycan Xalq  Cü mhuriyyətinin qanuni hakimiyyətinə qarşı  mübarizəyə çağ ıran  materia lla r dərc ed ird i.  Redaktoru  

Əliheydər Qarayev idi. Qəzetin işində Seyid Cəfər  Cavadzadə (Pişəvəri), Həmid Sultanov ("H.S.Yo xsul") və b. iştirak 

etmişlər.  Rusiya  Ko mmunist  (bolşeviklər)  Partiyası  Proqramının  (1919)  xeyli  hissəsi  Azərbaycan  dilində  ilk  dəfə  bu 

qəzetdə dərc olunmuşdur. Nəşri A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Hö ku məti tərə findən dayandırılmışdır. 

BAKI  GÖMRÜKXANAS I  -  dövlətin  ticarət  maraqların ı  qoruyan,  yüklərin  daşın masına  nəzarət  edən  və 

gömrük rüsumları toplayan hökumət  müəssisəsi. Rusiya senatının 1807 il  25 yanvar tarixli qanunu əsasında 1809  ildə 

yaradılmışdır.  1918  ilin fevra lında gömrükxananın bazasında Ba kı gö mrü kxanası nəzd ində Fəhlə və Əsgər Deputatları 

Sovetinin  Komissarlığı  yaradılmış,  martında  is ə  ko missarlıq  yenidən  Bakı  gö mrükxanasına  çevrilmişdir.  1918  ilin  

may ında Bakı gö mrükxanası kollegiyadan,  ə məliyyat-te xniki şöbədən və sahil  mühafizəsindən ibarət idi. Cü mhuriyyət 

Höku mətin in  apardığı  islahatlarla  əlaqədar  Bakı  gö mrü xanası  1918  ilin 

avqustunda  Ticarət  və  Sənaye  Nazirliy inin  gömrük  idarəsinə,  1918  ilin 

dekabr - 1919  ilin yanvarında isə Maliyyə Nazirliyin in gömrü k idarəsinə 

tabe edildi. 

Bakı gömrükxanası İran və Avropa dövlətləri ilə bağlanmış ticarət 

müqavilələrinin yerinə yetirilməsində öz səlahiyyətləri daxilində fəaliyyət 

göstərir,  malların qəbulu, yo xlanılması, onlara gömrük rüsumu qoyulması, 

qaçaqmalçılıqla  mübarizə,  Bakı  dəniz  liman ında  olan  bütün  gəmilərin 

uçotu  və  qeydə  alınması  ilə  məşğul  olurdu.  Həmin  dövrdə  Bakı 

gömrükxanası  gəmi  nəzarəti  (kabotaj  ticarətinə  və  xaricə  ticarətə 

nəzarət), pakqauz ko mandası (malların qəbulu, 

SAX

lan ması, çeşidlən məsi 

və  qaçaqmalın  tutulması),  mühasibat  (pul  və  əmtəə  kassası)  və 

dəftərxanadan  (ümumi  ka rgüzarlıq,  məhkə mə  işləri,  müsadirə  işləri, 

inzibati hissə) ibarət idi. 

Azərbaycan Xa lq Cü mhuriyyəti Parla menti 1919 il iyulun 29-da  Maliyyə Na zirliyinin  gömrük idarəsin in ləğvi 

əvəzində nazirliyin dəftərxanası nəzd ində gömrü k rüsumları şöbəsinin yaradılması haqqında qanun qəbul etdi. 

BAKI  HƏMKARLAR  ĠTTĠFAQLARI ġ URAS I  (BHĠġ) - könüllü ictimai təşkilat. Əsası 1917 il  martın 24-

qoyulmuşdu.  Həmin  tarixdə  Bakı  şəhəri  həmkarlar  ittifaqları  nümayəndələrinin  y ığıncağı  ö zünü  təsis yığıncağı  elan  

etmiş  və  Azərbaycanda  ilk  ittifaqlararası  təşkilat  olan  Həmkarkarlar  İttifaqlarının  Mərkəzi  Bürosunu  seçmişdir.  III 

Ümu mrusiya  konfransının  qərarına  əsasən,  mərkəzi  büro  1917  il  6  iyul  tarixli  iclasında  Bakı  Həmkarlar  İttifaq ları 

Şurasına çevrildi. 

1918 il may ın 23-də BHİŞ-in  yeni rəyasət heyəti seçilmişdir. Onun ilk tədbirlərindən biri sənayenin milliləşdi- 

rilməsində həmkarlar  ittifaq larının iştira kı  məsələsinin həlli və bütün həmkarla r ittifaq ları nü mayəndələrinin ümu mbakı 

konfransını çağırmaq  olmuşdur.  22 həmkarlar  ittifaqının  idarə heyətlərinin  iclaslarından birində - 1918  il  iyulun 9-da 

həmkarlar ittifaqlarının nü munəvi niza mna məsi qəbul edilmişdir. 

 

 

 

 

---