[]

236 

 

BAKI XALQ  TƏSƏRRUFATI ġ URASI (BXTġ)  -Bakı  Xalq  Ko missarları  Sovetinin (BXKS)  xalq təsərrüfatının təşkili 

və idarəsi o rqanı. Bu  barədə  ilk dəfə  Ba kı  fəhlə, əsgər və  matros deputatları sovetinin 1918 il 19 aprel tarixli qətnaməsində bəhs 

edilmişdir.  Burada  BXTŞ sədrinin  xalq təsərrüfatı  işlərinə baxan  ko missar hüququ ilə  XKS-nə daxil o lması qeyd edilird i. A prelin  

25-də  BXKS təşkil olunduqda, onun tərkibində  BXTŞ da yaradılmış, s ədri İvan Fioletov təyin edilmişdi.  BXTŞ-n ın səlahiyyəti və 

hüquqi  vəziyyəti  onun  hazırlad ığı  və  Bakı  XKS-n in  qəbul  etdiyi  bəyannamədə  əks  olun muşdu.  Bu  orqan  ikiqat  tabeçilikd ə  idi. 

Rusiya  Sovet  Federativ  Sosialist  Respublikası  (RSFSR)  Xalq  Təsərrüfatı  Ali  Şurasının  (1917  il  dekabrın  2  (15)-də  Ümu mrusiya 

Mərkə zi  İcra iyyə Ko mitəsi və XKS tərəfindən yaradılmışdı) yerli və  Ba kı  Sovetinin təsərrüfatı idarə orqanı id i.  Xalq təsərrüfatının 

idarə olun ması sahəsində geniş hüquqlarla yanaşı müsadirə etmə k, daşınar və daşınma z ə mlaka sekvestr qoymaq s əlahiyyəti də var 

idi.  Rəhbər orqanı plenu m, plenar  ic laslar arasındakı dövrdə rəyasət heyəti id i.  BXTŞ plenu munun 1918 il  10  may tarixli qərarına  

görə,  bu  təşkilat  neft,  mexaniki  istehsal,  su  nəqliyyatı,  ticarət,  texn iki-təşkilat  və  statistika  şöbələrindən  ibarət  idi.  Yerli  idarəni 

həyata keçirmə k məqsədilə  BXTŞ-nın rayon ko mitələri yarad ılmışdı. 

Bakı  XKS-nin  xalq  təsərrüfatının  əsas  sahələrində  milliləşdirmə  siyasətini  həyata  keçirməsilə  XTŞ-n in  fəaliyyəti 

genişlənirdi.  1918  il  mayın  12-də  yeraltı  sərvətlərin  milliləşdirilməsi  nəticəsində  neftli  orpaqlardan  istifadənin  icarə  şərtlərinin  

müəyyənləşdirilməsi  BXTŞ-na  həvalə  edildi.  İyunun  1-də  neft  sənayesinin  milliləşdirilməsi  haqqında  dekret  verild i.  Neft 

sənayesində  yaradılmış  fəhlə   nəza rətinin   hüquq  və  vəzifə ləri  də  BXTŞ-nın  1918  il  21  iyul  ta rixli  təlimat ı  ilə   müəyyən  edilirdi. 

Milliləşdirilmiş  müəssisələrdə  bu  nəzarəti  fab rik-zavod  (mədən)  ko mitə ləri  həyata  keçirirdi.  Bu  ko mitələrə   BXTŞ  neft  şöbəsinin 

fəhlə  bölməsi  rəhbərlik  edirdi.  Onun  müdiri  M.V.Basin  idi.  M illiləşdirilmiş  neft  sənayesi  müəssisələrinin   qorunması  işi  də  ona 

həvalə olunmuşdu. 

BXTŞ, əslində,  milliləşdirilmiş   müəssisələrin  məhsulla rın ı,  xüsusilə neft i Sovet  Rusiyasının  mənafeyinə  uyğun müsadirə  

etmə k və ora göndərmə klə  antiazə rbaycan siyasəti yerid irdi.  1918  ilin  mayında  Bakıdan 16609  min  pud neft  məhsulları aparıld ığı 

halda, iyunda bu rəqə m  26449  min puda çatdı. 1918 ilin aprel-iyul aylarında Sovet Rusiyasına 80  min pud neft daşınmışdı.  Bunun 

müqabilində RSFSR höku mətinin ay ırd ığı pul və taxıl o lduqca az idi. BXKS-n in süqutu ilə BXTŞ ləğv edildi. BXTŞ-nın əli ilə Bakı 

neft  sənayesi  hesabına  müəyyən  ehtiyat  yaradan  Sovet  Rusiyası  vətəndaş  müharibəsində  qələbəni  ya xın laşdıra  bildi,  sonradan 

Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin şima l sərhədlərində möhkə mlənərək onun devrilməsinə nail oldu. 

Əd:. 

Azərbaycanda  sosialist  inqilabının  qələbəsi  uğrunda  bolşevik lərin  mübarizəsi.  Sənədlər  və  materiallar.  1917-1918,  B.,  1960; 

История  государства  и  права  Азербайджанской  ССР.  Великая  Октябрьская  социалистическая  революция  и  создание  советской 

государственности  в  Азербайджане,  Б.,  1964;  Азизбекова  П.    и  др.,  Советская  Россия  и  борьба  за  установление  и  укрепление  власти 

советов в Закавказье, Б., 1969. 

 

BAKI   XƏZĠNƏ PALATAS I - Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin maliyyə sistemi tərkibində fəaliyyət göstərmiş qurum. 

1918  il oktyabrın  21-də  Cü mhuriyyət Höku mətinin qərarı  ilə  Bakı  Xəzinə Palatası A zərbaycan Xəzinə  Palatasına çevrildi və onun 

fəaliyyət dairəsi bütün Cü mhuriyyət əra zisin i əhatə etdi (ba x Azərbaycan Xazinə Palatası). 

BAKI  ĠCTĠMAĠ  TƏġKĠLATLAR ġ URAS I  VƏ ONUN  MÜVƏQQƏTĠ  ĠCRAĠYYƏ  KOMĠTƏSĠ  Fevral inqilabından 

(1917) sonra Bakıda ya radılmış yerli hakimiyyət orqanı. 1917 il martın  5-nə keçən gecə Ba kıda təşkil olun muşdu. Yerli hakimiyyət 

orqanı  olaraq,  Müvəqqəti  höku mətə  etimad  göstərmişdi.  Tərkibinə  fəhlə  deputatları  sovetlərinin,  şəhər  du masının  və  mü xtəlif 

ictima i  təşkilatların  nü mayəndələri  da xil  id ilə r.  İcra iyyə  ko mitəsinin   sədri  L.L.Bıç,  üzv lərinin  ə ksəriyyəti  qeyri-müsəlman  

millət lərin nü mayəndələri  idilər.  Ko mitədə azə rbaycanlı əhalin i Mə mməd  Həsən Hacınski və  Məhəmməd  Əmin  Rəsulzadə t əmsil 

edirdilər. Milli neft sənayeçiləri ko mitəyə maddi yardım göstərirdilər. Rusiyada oktyabr çevrilişi nəticəsində bolşeviklər ha kimiyyəti 

ələ keçirdikdən sonra Bakı Fəhlə və Əsgər Deputatları Sovetində əsas vəzifələrə y iyələnən bolşeviklər sovetin təkhakimiyyətliliyinə 

nail olmaq üçün digər siyasi hakimiyyət strukturlarının, o cü mlədən İctimai Təşkilatların İcraiyyə Ko mitəsinin  ləğvinə çalışırdılar. 

Bakı  Sovetinin  bolşeviklərdən  ibarət  İcraiyyə  Ko mitəsi  1917  il  noyabrın  13-də  iclas  keçirərək,  ictimai  təşkilatların  icraiyyə 

ko mitəsinin  ləğvi  haqqında  elan  vermə k  barədə  qəra r  qəbul  etdi.  Qərara   görə,  ictimai  təşkilatların  icra iyyə  ko mitəsinin   sədri 

vəzifəsinə  S.Şau myan  seçilmə li  və  o,  ko mitəni  ləğv  etmə li  idi.  Ko mitə  1917  il  noyabrın  17-də  özünü  ləğvi  barədə  qərar  çıxardı. 

Bununla Azərbaycan xa lqına qarşı soyqırımı həyata keçirmiş S.Şau myanın ha kimiyyəti qəsb etməsinə yol aç ıldı. 

Əd: 

Azərbaycan tarixi,  7 cilddə,  c.5,  B.,  2001;  Azərbaycanda  sosialist  inqilabının  qələbəsi  uğrunda  bolşeviklərin mübarizəsi.  Sənədlər və materiallar. 

1917-1918-ci illər, B., 1960. 

 

BAKI  ĠNGĠLĠS  GEN ERAL-QUBERNATORLUĞU  - Mudros barışığının (1918) şərtlərinə əsasən, 1918 il noyabrın 17-

də Ba kını  zəbt et miş ingilis qoşunları  ko mandanlığ ının hərb i-in zibati hakimiyyət struktura.  Be lə  ki,  Birinci dünya  müharibə sində 

(1914-18)  məğ lub  tərəf  kimi  Türkiyə  öz  qoşunlarını  Cənubi  Qafqazdan,  o  cü mlədən  Azə rbaycandan  çıxarmağa  məcbur  o lmuş, 

Cənubi  Qafqa z  B.Britaniyanın  təsir  dairəsinə  qatılmışdı.  Öz  tabeliyində  kifayət  qədər  güclü  qoşun  hiss ələri  olmayan  Azərb aycan 

Xalq  Cü mhuriyyəti  Höku məti və yenidən toplanmış Azərbaycan Milli Şu rası istiqlal prinsipindən geri çəkilməmək şərti  ilə  Bakıya 

gələcək ingilis generalı U.To msonla danışıqlara  başlamaq məcburiyyətində qalmışdı.  

İrandakı ingilis qoşunlarının  ko mandanı general  U.To msonla danışıqlar aparmaq üçün Ən zəliyə Nəsib bəy  Yusifbəyli,  Əh məd bəy 

Ağayev  və  Musa  bəy  Rəfiyevdən  ibarət  A zərbaycan  nümayəndə  heyəti  göndərilmişdi.  Danışıqların  sonunda  general  U.Tomson 

1918 il noyabrın 17-si gündüz saat 12-dən Bakı şəhərində hərbi vəziyyət elan olunacağını bəyan etmişdi. Hərbi vəziyyət müddətində 

U.To mson Bakı şəhərin in hərb i qubernatoru elan  edilirdi. A zərbaycan Hö ku məti noyabrın  18-də  rəsmi  məlu matında b ild irirdi  ki, 

müvəqqəti  olaraq,  yaln ız  Bakıya  daxil  o lmuş  müttəfiq  qoşunları  ancaq  hərbi  hakimiyyəti  təmsil  edəcəklər.  Lakin  ingilis  hərbi 

ko mandanlığı  Ba kıda yerləşdiyi va xtdan ölkənin  ictima i-siyasi və  iqtisadi həyatının bütün sahələrinə  müda xilə  et məyə başlamışdı. 

Be lə  ki,  1918  il  noyabrın  29-dan  Xəzə r  donanmasının   bütün  ticarət  gəmiləri  də   ingilis  ko mandanlığ ının  sərənca mına   keç mişdi. 

Ticarət donanmasını idarə  et mək üçün başda mayor  Braun olmaqla  "İngiltərə  Dən iz  Nəqliyyatı" şirkəti təsis olunmuşdu. İngilislə r 

sərəncamlarında olan  Ba kı tica rət  limanının  maliyyələşdirilməsini Azərbaycan Hö ku mətinin  öhdəsinə buraxmışdı.  Neft  sənayesini 

də nəzarətdə saxla mağa ça lışan ingilislə r tezliklə "Britaniya  Neft İdarəsi"ni təsis etdilər.  1918 ilin dekabrından 1919  ilin avqustuna 

qədər ingilislər Bakıdan 113, 5 milyon manatlıq 30 milyon puda q ədər neft aparmışdıla r. Onla rın göstərişi ilə  Bakıdan daşınan bütün 

---