[]

240 

 

 

 

 

radiostansiyanın yanında qaldırılmışdı və onun mühafizəsi təmin ed ilirdi. 

Bakı  istehkamçılar  hissəsinin  tərkib ində  Topçu  idarəsi,  İstehkam  idarəsi,  Ləvazimat  idarəsi,  Hərbi-tibb  idarəsi, 

rabitə qrupu və katerlə r qrupu var idi. 

1919  il dekabrın  10-da Murad  Gəray Tlexas Bakının hərb i general-qubernatoru təyin olunduğu üçün Bakı  isteh-

kamçılar  hissəsinin  rəisi  vəzifəsi  general-mayor  Həb ib  bəy  Səlimova  həvalə  edild i.  1920  il  fevralın  20-də  Bakı  isteh-

kamçılar  hissəsinin  rəisi  general-mayor  İbrahim  ağa  Usubov oldu  və  o,  Azərbaycan  Cümhuriyyətinin  süqutuna  qədər  bu 

vəzifədə fəaliyyət göstərdi. 

BAKI  KOMMUNAS I  -  1918  ilin  yaz  və  yayında  Bakı  və  ətraf  bölgələrdə  mövcud  olmuş  sovet  hakimiyyətinə  

verilən  ad.  Petroqradda  Oktyabr  (1917)  çevrilişindən  sonra  noyabrın  27-də  (9)  Bakı  Soveti  hakimiyyətin  ələ  alın ması 

haqqında qətnaməni  rədd etdi.  Lakin  4 gün sonra,  əksinə hakimiyyətin  Ba kı Sovetinə  keç məsi e lan edildi, noyabrın  2-də  

(15)  Sovetin  yeni  seçilmiş  İcraiyyə  Ko mitəsi  şəhərdə  ali  hakimiyyəti  ələ  aldı.  Sovet  höku məti  Bakıda  hakimiyyətini 

möhkəmləndirmək üçün hər cür təxribatlara əl atdı.  1918 ilin   martında Şaumyanın başçılığı ilə A zərbaycan  xalq ına qarşı 

soyqırımı  törədild i  (bax  Mart  soyqırımı  (1918)).  Aprelin  25-də  pro letariat  diktaturası  orqanı  adı  altında  Bakı  Xalq  

Ko missarları Soveti yaradıldı (bax  Bakı  Xalq  Komissarları Soveti).  O,  Qırmızı  Ordu  hissələrinin  kö məyilə  hakimiyyətini 

Quba, Şamaxı,  Lənkəran və  Cavad qəzalarında qurmağa nail o ldu. Bakı Xalq Ko missarları Soveti  Rusiya Sovet Federativ 

Sosialist  Respublikası  Xalq  Ko missarları  Sovetinin  (RSFSR  XKS)  rəhbərliyilə  b irlikdə  çalışır,  antiazərbaycan 

fəaliyyətində  ondan  hərtərəfli  kö mə k  a lırd ı.  RSFSR  XKS-in   sədri  V.İ.Len inin  göstərişi  ilə  1918  ilin  iyununda  Bakı 

bolşeviklərinə  7  zirehli  maşın, 13 təyyarə,  8 top, 160 pulemyot,  10  min  tüfəng, sursat və s. göndərilmişdi.  Rusiya sovet 

hökuməti  Berlindəki  sefiri  A.A.İoffe  vasitəsilə  Alman iyadan  Azərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyəti  ilə  birlikdə  Bakının  azad 

edilməsində iştirak edən Osmanlı hərbi qüvvələrinin fəa liyyətinə mane olmağa ça lışırdı. Bütün bunların müqabilində RSFSR 

neft  və  digər  sərvətləri  A zərbaycandan  daşıyıb  əvəzsiz  ola raq  aparırdı.  La kin  Ba kı  Xalq  Ko missarları  Sovetinin  

Azərbaycan xalq ı a rasında nüfuzu və dayağı yo x idi. Ona görə  də RSFSR-in hərbi kö məy i Ba kı Xa lq Ko missarları Sovetini 

xilas  edə  bilmədi.  A zərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyəti  1918  ilin  iyununda  Bakın ı  a zad  et mə k  uğrunda  mübarizəyə  başladı. 

İyulun 25-də  Bakı Soveti  ingilislərin  Bakıya çağırılması haqqında qərar qəbul etdi.  Bakı  Xalq Ko missarları Soveti  iyulun 

31-də süqut etdi. Bakıda hakimiyyət "Sentrokaspi diktaturası"na keçdi. Avqustun 4-də ingilis qoşunları  Ba kıya da xil oldu. 

Avqustun  12-də  Ba kı  bolşeviklərinin  konfransı  yenidən  hakimiyyət  uğrunda  mübarizəyə  başlamaq  üçün  Həştərxana  

getməyi qəra ra a ldı. 

 

Əd.: 

İbrahimov Z., Sosialist inqilabı uğrunda  Azərbaycan zəhmətkeşlərinin mübarizəsi, B., 1957; Азимов Г.С., Бакинская  

коммуна, Б., 1982; yenə onun, Великий Октябрб в Азурбайджане, Б., 1987.  

 

BAKI  QƏZAS I  - Azərbaycan Xalq   Cü mhuriyyəti  dövründə  Bakı  quberniyasının  inzibati  vahid lərindən  biri. 

Rusiya imperiyası Bakı xan lığ ını işğal etdikdən (1806) sonra xan lıq  üsuli-idarəsini ləğv ed ib, onu əyalətə çevirmişdi. 1840 

il  19 aprel in zibati islahatı nəticəsində in zibati cəhətdən Kaspi vilayətinə daxil o lan Bakı qəzası yaradıldı. Çar I  Nikolayın  

1846  il  14  dekabr  tarixli  fərman ı  ilə  Şa ma xı  quberniyası  yaradıldıqda  Ba kı  qəzası  hə min  quberniyanın  tərkibinə  verild i. 

1859 il Şamaxı zəlzələsindən sonra quberniya mərkəzinin  Bakıya köçürü lməsilə eyni adh quberniyanın qəzası oldu. 1888 il 

10  may tarixli qərara əsasən Bakı qə zası  Bala xa m-Sabunçu, Maştağa və Saray məntəqələrinə bölündü. 1906  il 28 oktyabr 

tarixli fə rmana görə Ba kı və onun ətrafındakı fabrik-mədən rayonları əsasında Bakı qradonaçalnikliy i (Bakı ş əhər rəisliyi) 

təşkil ed ild ikdə qəzanın  tərkib ində ancaq kənd ic ma ları qaldı.  Ba kıda  sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra S.Şau myanın  

daşnak-bolşevik rejimi qəzalarda, o  cü mlədən Bakı qəzasında da möh kəmlən məyə can atırdı. 1918 il mayın 28-də yaranan 

Azərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyətinin  ö z  hakimiyyətini  bütün  ölkə  əra zisində  bərqərar  et mə k  siyasəti  uğurla  nəticələndi. 

Hə min il sentyabrın 15-də Ba kı şəhəri azad edildikdən sonra Bakı qə zasında da Azərbaycan Cümhuriyyətinin hakimiyyəti 

quruldu.  Qafqa z  təqvimin in  (1917)  mə lu matına  görə,  Ba kı  qəzasının  sahəsi  2610,22  k v.  verst  (2,77  min  k v.k m),  əhalisi 

15746 nəfər (o cü mlədən, 533 nəfəri müvəqqəti yaşayan) idi.  

 

 

. 

---

241 

 

 

Qəzanın  bütün  əhalisi  azərbaycanlılardan  ibarət  idi.  Ba kı  qə zasının  təsərrüfat  həyatında  əkinçilik,  bağçılıq  və  üzü mçü lük 

əsas  yer  tuturdu.  1920  il  aprelin  28-də  11-ci  Qırmızı  ordu  Bakını  işğal  etdikdən  sonra  qəzada  Azərbaycan  Xalq  

Cü mhuriyyətinin hakimiyyətinə son qoyuldu. Bakı qəzası 1929 ildə ləğvedildi. 

 

Əd

.: Bax Bakı quberniyası məqaləsinin ədəbiyyatına. 

 

BAKI QUBERNĠYA ƏRZAQ KOMĠTƏS Ġ (BQƏK)- Bakıda və quberniyada ərzaq işinə ü mu mi nəzarəti həyata 

keçirən,  əhalinin  ərzaqla,  ən  zəruri  tələbat  malları  ilə  təchiz 

olunmasının  təşkili  ilə  məşğul  olan  orqan.  Müvəqqəti  hökumətin 

1917  il  15  ma rt  tarixli  qərarı  ilə  ü mu mdövlət  ərzaq  ko mitəsi 

yaradılmışdı. Onun vəzifəsi ərzaq p lanının, ərzaq  işlərinə dair rəhbər 

prinsipləri  və  ü mu mi  tədbirləri  işləyib  ha zırla maq  idi.  Quberniya, 

qəza  və  nahiyə  ko mitə ləri  tədarük  və  bölüşdürmə   məsələlə ri  ilə  

məşğul olurdu. 

BQƏK, həmçinin, statistik və d igər araşdırmalar da aparır, 

mövcud ərzağın miqdarını müəyyənləşdirir, onun bölüşdürülməsində 

qayda-qanun  yaradır,  ta xıl  e ma lı  müəssisələri  üzə rində  uçot  və 

nəzarəti 

həyata 

keçirir,  qiy mətlərə  nəzarət  edirdi.  Bakı 

quberniyasında  ərzaq   ko mitələrinin  təşkili  ilə  şəhər  dumaları  və 

idarələ ri  məşğul  olurdu.  Anarxiya  dövründə  ərzaq  ko mitələrin in 

fəaliyyəti pozulmuşdu. 

Azərbaycan 

Xalq 

Cü mhuriyyəti 

Hö ku mətin in 

ilk 

tədbirlərindən  biri  ə rzaq  ko mitələ rinin  ləğv  edilməsi  və  mövcud 

ərzaq təşkilatlarmm ərzaq nazirliy i  müvəkkillərinin sərəncamına verilməsi oldu. 1918  il iyulun 29-da Höku mətin qərarı ilə 

Azərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyətində  ərzaq  təchizat ı  işinin  düzgün  qurulması  və  yenidən  təşkili  üçün  xüsusi  komissiya 

yaradıldı. Həmin il avqustun 27-də quberniya, şəhər və qəza ərzaq ko mitələrin in ləğv olun ması haqqında qərar qəbul edild i. 

Onların  əmlakı  ticarət  və  sənaye  nazirliy inin  sərəncamına  verildi.  Ərzaq  ko mitələrinin  ləğvindən  sonra,  ərzaq  işlərinə 

rəhbərlik  quberniya  və  qə za  müvə kkillə rinə  həvalə  ed ild i.  Quberniya   müvəkkili  ləğv  o lunmuş  ko mitə lərin  ta mhüquqlu 

varisi idi. 

1920  il  fevralın  25-də  Höku mət  ticarət,  sənaye  və  ərzaq  nazirinin   mərkəzi  ərzaq  ko mitəsinin   təşkilinə  dair 

mə ruzəsin in nəzə rə a lın ması barədə qəra r qəbul etdi.  Ərzaq  ko mitəsinin  1920  il  18  mart ta rixli  iclasında  ko mitənin  səla-

hiyyəti  məsələsinə ba xıld ı. Ko mitə t icarət, sənaye və ərzaq naziri yanında  məşvərətçi orqan olub, ərzaq ə ldə edilməsi ilə  

bağlı  bütün  məsələləri  işləyib  hazırlamalı  id i.  Qərar  qəbul  etmək  səlahiyyəti  əhalin in  və  ölkənin  siyasi  durumunun 

mənafe ləri na minə ərzaq la ə laqədar vəzifə lərin yerinə yetirilməsinə məsul o lan ticarət, sənaye və ərzaq nazirinə mə xsus id i. 

İclasda  ticarət,  sənaye  və  ərzaq  nazirinin  müav ininə,  şəhər  rəisinə  və  "Kooperasiya"  istehlak  cəmiyyətləri  ittifaqının  

nümayəndəsinə ərzaq ko mitəsinin fəaliyyətinə dair Əsasnamə hazırlan ması tapşırılmışdı. 

 

Əd.: 

Aзepбaйджанская Демократическая  Pecnублика (1918-1920), 1998; Законодательные акты (сборник документов), Б., 

1998.

 

BAKI  QUBERNĠYA  FABRĠK  MÜFƏTTĠġ LĠYĠ  -Rusiya  Dövlət  Şurasının   "Sənaye  haqqında  nizamnamədə 

bəzi dəyişikliklər" barədə  1899  il 7  iyun tarixli qərarına əsasən yaradılmışdı.  Ba kı  Xalq  Ko missarları  Sovetinin  1918  il  2 

iyul  tarixli  qərarı  ilə  ləğv  edilmiş,  1918  il  oktyabrın  12-də  Bakı  sənaye  rayonunda  tənzimləyic i  orqan  kimi  bərpa  

olunmuşdu. Müfəttişlik prinsipial  xa rakterli  məsələlə rin həlli  ilə yanaşı, sahibkarların qanunsuz hərəkətləri haqqında fəhlə  

və qulluqçuların ə rizə  və şikayətlərini də araşdırırd ı. 

1919  ilin yanvarında Azərbaycan Xalq  Cü mhuriyyəti  Höku mətinin qərarı  ilə əmək nazirliyi yaradılmış və həmin  

müfəttişlik  onun  sərəncamına  verilmişdi.  Bununla  əlaqədar  mü fəttişliy in  fəaliyyət  dairəsi  xeyli  genişlənərək,  mu zdlu  

əməy in  sənətkarlıq,  kustar  istehsal,  tikinti,  dəmir  yo lu,  çay  nəqliyyatı  və  d igər  sahələrini  də  əhatə  edirdi.  Lakin  həvalə 

olunmuş texniki vəzifələr baxımından müfəttişlik bilavasitə ticarət və sənaye nazirliyin in tabeliy ində idi. 

Bütün  Bakı  sənaye  rayonu  5  məntəqəyə  bölünmüşdü.  Onların  hər  birinə  fabrik  mü fəttişi  başçılıq  edirdi.  Fabrik 

müfəttişlərin in fəaliyyətini isə böyük fabrik müfəttişi əlaqələndirird i. 

BAKl QUBERNĠYAS I - inzibati ərazi vahidi. Şimali Azərbaycan Rusiya tərəfindən işğal edildikdən sonra Azər-

baycan  xalqının   qədim  dövlətçilik  ənənələrini  məhv  etmək  məqsədilə  xan lıq lar  ləğv  olundu  və  müstəmləkə  siyasətinin 

həyata keçirilməsinə  xid mət edən in zibati-əra zi bölgüsü yaradılmasına başlandı. 1840 il  10 aprel tarixli in zibati-məh kə mə  

islahatı  nəticəsində  Bakı,  Şuşa,  Nu xa  (Şəki),  Lən kəran,  Şamaxı  əyalətləri  qəzaya  çevrilərək,  yeni  təşkil  edilmiş  Kaspi 

vilayətinə, Quba qəzası isə Dağıstan dairəsinə da xil edildi. Çar I Nikolay ın 1846 il 14 dekabr tarixli 

---