[]
Yüklə 6,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- BAKl MÜLK SAHĠB LƏRĠ ĠTTĠFAQI
- BAKI MÜRSƏ L PAġA
- BAKI MÜSƏLMAN XEYRĠYYƏ CƏMĠYYƏTĠ (BMXC)
245
246
247
248
üstü açıld ı. İstanbulda olan Azərbaycan nümayəndələri Alman iya - Rusiya məxfi sazişinə qarşı mübarizəyə başladılar. Onlar Osman lı dövlətin in baş naziri Tələt paşa ilə "Bakı məsələsi"ndə Alman iyanın mövqeyini, Bakının tezliklə azad edilməsin in zə ruriliyin i mü zakirə etdilə r. A zərbaycan nümayəndələri 1918 il sentyabrın 12-də Azə rbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Höku mətinin etiraz notasını Almaniyanın Os manlı dövlətindəki səfirinə təqdim etdilər. Berlinə gəlmiş Tələt paşa Almaniyadan 27 avqust sazişinin təcili o laraq ləğv olun masını tələb etdi. Sentyabrın əvvəllərində beynəlxalq vəziyyət Antantanın xeyrinə dəyişdi. Rusiyanın ingilisləri Bakıdan çıxarmaq imkanın ın olmadığ ını görən və Britaniyanın Bakıda güclənəcəyindən ehtiyat edən Almaniya "Bakı məsələsi"ndəki mövqeyindən çəkildi. Bakının ing ilislərdən azad olunmasında Almaniyanın iştirak etməsi cəhdi də baş tutmadı. 1918 il sentyabrın 15-də Bakının azad edilməsi xəbəri Tələt paşanın Berlində apardığ ı danışıqlara da ciddi təsir göstərdi. Tələt paşa türk hərbi hissələrinin Azərbaycanda çox qalmayacağını bild irdi. Sentyabrın 23-də Almaniya ilə Os manlı dövləti arasında protokol imzalandı. Almaniya 1918 il 27 avqust sazişindən rəsmi şəkildə imtina etdi, Azərbaycanı bir dövlət kimi tanıyacağını, Bakıda tezliklə konsulluq açacağını b ild ird i. 1918 il sentyabrın 20-də Sovet Rusiyasının xalq xarici işlər ko missarlığ ı Osman lı dövlətinin xarici işlər nazirinə nota verərək, Ba kın ın türk qoşunları tərəfindən alın masın ı Rusiyanın əra zisinə təcavüz kimi q iy mətləndirmiş, Brest-Litovsk müqaviləsinin Os manlı dövlətinə aid hissəsinin qüvvədən düşdüyünü bildirmişdi. Rusiya Osmanlı dövlətindən Brest- Litovsk müqaviləsində göstərilən hüdudlara çəkilməyi, tərk etdiyi əraziləri Sovet Rusiyasına verməyi, Türkiyə ordusunun Rusiyaya vurduğu ziyanı müəyyən etmək üçün beynəlxalq ko missiya yaradılmasını tələb edirdi. Rusiyanın iddiaları əsassız olduğundan, Berlində aparılan Osman lı-Rusiya danışıqları baş tutmadı. Be ləliklə, " Bakı məsələsi" Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Höku mət inin qətiyyətli və prinsipia l mövqeyi, Qafqa z İslam Ordusu hissələrin in rəşadətli yürüşü və Azərbaycan diplo matiyasının uğuru sayəsində özünün ədalətli həllini tapdı. Bakın ın azad edilməsi ilə Cü mhuriyyəti öz hakimiyyətini ölkə ərazisində bərqərar etdi. Bakı Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin paytaxtı elan o lundu.
Azərbaycan tarixi, 7 cilddə, c.5, B., 2001; Həsənov C, Azərbaycan beynəlxalq münasib ətlər sistemində (1918-1920-ci illər), B., 1993; Nəsibzadə N., Azərbaycanın xarici siyasəti (1918-1920), B., 1996.
Cü mhuriyyəti ərazisinin müdafiəsin i möhkəraləndirmək məqsədilə yaradılmış xüsusi hərbi idarəçilik orqanı. Denikin ordusu və erməni-daşnak quldurla rı tərəfindən yaranmış təhlükə ilə ə laqədar 1919 ilin payızında Azərbaycan ordusu sərhəddə cəmləşdirilmişdi. Hə rbi hissələrin və po lisin fəaliyyətini əlaqələndirmə k, Bakının müdafiəsini vahid idarə orqanında birləşdirmək məqsədilə 1919 il sentyabrın 13-də Dövlət Müdafiə Komitəsi Bakı müdafiə rayonunun rəisi vəzifəsini təsis etdi və onu hərbi general-qubernator vəzifəsi ilə birləşdirdi. Ba kı şəhər rəisliy inin bütün ərazisi və şəhər rəisinin ö zü Bakı müdafiə rayonunun rəisinə, o isə hərbi na zirə tabe id i. Müdafiə rayonunun rəisi hərbi nazirin təqdimatı ilə Nazirlər Şurasının sədri tərəfindən təyin edilirdi. General- mayor Həbib bəy Səlimov müdafiə rayonunun rəisi, general-mayor Murad Gəray Tlexas isə Ba kı müdafiə rayonunun hərbi general-qubernatoru təyin olunmuşdu. BAKl MÜLK SAHĠB LƏRĠ ĠTTĠFAQI - mü lk sahiblərinin mənafeyini qorumaq məqsədilə yaradılmış birlik
249
1917 ilin mayında təşkil olun muş, Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti dövründə fəaliyyət göstərmişdir. İttifaqın məqsədi mülk sahiblərinə kö mə k göstərmə k, abadlıq, sanitariya və təhlükəsizlik məsələlə rinə dair tədbirlər ha zırlayıb həyata keçirmə k, fərdi, kooperativ və səh mdar cə miyyətləri vasitəsilə ev tikintisin i təbliğ et mək, mü lk sahibləri ilə kirayənişinlə r a rasında qarşılıq lı münasibətləri tənzimləmək və s. id i. İttifaqın İdarə şurası, həmçin in hüquq, texn iki və məlu mat vasitəçilik büroları fəaliyyət göstərirdi. BAKI MÜRSƏ L PAġA (1881, Ərzuru m - 1945, İstanbul; mə zarı 1988 ilin noyabrında Ankaradakı dövlət qəbi- ristanlığına köçürülmüşdür) - türk generalı. A zərbaycana hərbi yard ım üçün göndərilmiş Qa fqaz İslam Ordusunun tərkib indəki Beşinci Qafqaz firqəsinin komandiri. 1898 ildə hərbi mə ktəbə da xil olmuş, 1901 ildə oranı poruçik (teğ men) rütbəsində bitirmişdir. 1904 ildə Hərbi Akademiyanı bitirmiş, 1910 ildə hərbi biliklərini artırmaq üçün Alman iyaya ezam olun muşdur. 1913 ilin sonunda 39-cu alay ın ko mandiri, 1914 ilin yanvarında isə 11 -ci suvari briqadasının (tuğayının) ko mandiri təyin edilmişdir. Sonrakı bir neçə il ərzində Türkiyə ordusunun 34-cü piyada diviziyasına, 2-c i süvari diviziyasına, 32-c i və 12-c i piyada diviziyalarına ko mandirlik etmişdir. Mürsəl paşa 1918 il martın 28-də Qafqaz İslam Ordusunun yaradılması ərəfəsində, 5-ci Qafqaz firqəsinin ko mandiri təyin edildi və həmin firqə ilə A zərbaycana daxil oldu. Türkiyə hökumətin in qərarına əsasən, Azərbaycanda vəzifəsini ic ra edən türk zabitlə rin in rütbəsi, fə xri ola raq, bir pillə qa ldırılma lı idi. Buna görə də artıq 1918 il iyulun axırından polkovnik (albay) rütbəsini daşıyan Mürsəl paşaya general (paşa) rütbəsi verild i və o, Qafqaz İsla m Ordusunun köməyi ilə düşmən qüvvələrindən azad edilmiş Ba kıya o, qalib paşa kimi varid o ldu. Mudros barışığının (1918) şərtlərinə görə, türk hərbi qüvvələri Azərbaycanı tərk etdi. 1919 ildə Mürsəl paşa Batumda ingilislər tərəfindən həbs olundu. Lakin tezliklə həbsdən azad olunan Mürsəl paşa Türkiyəyə qayıdaraq, Atatürkün başçılıq etdiyi İstiqlal savaşına qoşulmuşdur. 6-cı, 1 -ci süvari d iviziyalarının və 2-ci süvari korpusunun komandiri olmuş, xid mətlərinə görə general rütbəsinə layiq görül-müşdür. 1922 il avqustun 31 -də Mürsəl paşa növbəti hərbi rütbə - tü mgeneral rütbəsini almışdır. 1938 ildə istefaya çıxmışdır. 20 əsrin 30-cu illərində Türkiyədə soyadların tətbiqinə başlananda, Mürsəl paşa Bakı adını fəxarətlə ö zünə soyadı seçmişdir.
fəaliyyət göstərən könüllü ictima i qurum. Niza mna məsi 1905 il oktyabrın 10-da Tiflisdə Qa fqaz canişini qraf Voronsov- Daşkov tərəfindən təsdiq edilmişdi. Cəmiyyətin ilk iclasında onun 11 nəfərdən ibarət idarə heyəti seçilmişdi. Hacı Zeynalabdin Tağıyev idarə heyətinin sədri, İsrafil Hacıyev müavini, Hacı Mustafayev xəzinədar, Əh məd bəy Ağayev katib, Əsədulla Əh mədov, İsmayıl bəy Səfərəliyev, Həsən bəy Zərdabi, Əlimərdan bəy Topçubaşov və b. idarə heyətinin üzvləri seçilmişdilər. Cəmiyyəti, əsasən, Hacı Zeynalabdin Tağıyev və digər Bakı milyonçuları maliyyələşdirirdi. BMXC-nin ideya istiqa mətin i Həsən bəy Zərdabi və onun həmfikirləri müəyyənləşdirirdi. Cə miyyətin məqsədi, ma liyyə mənbəyi, fəaliyyət me xan izmi onun niza mna məsində dəqiq ifadə olunmuşdu. Cə miyyətin idarə heyəti "İsma iliyyə"də (hazırda Milli Elmlər A kademiyası Rəyasət Heyətinin İstiqlaliyyət küçəsindəki binası) yerləşirdi və bütün tədbirləri bu binada keçirilirdi. Cə miyyət əvvəllər, başlıca olaraq, Ba kıda və onun ətrafında fəaliyyət göstərirdi. Birinci dünya müharibəsi (1914-18) illərində öz niza mna məsində bəzi dəyişiklik edərək, geniş fəaliyyət göstərmiş, Qafqa z cəbhəsindən qaçqın düşənlərə, yetim uşaqlara, əsir düşmüş türk əsgərlərinə yardım etmişdir. "Qafqaz cəbhəsində qaçqınların yerləşdirilməsi ü zrə baş müvəkkilliyin" nəzd ində BMXC-nin baş müvəkkili var idi. Bu vəzifə Xosrov Paşa bəy Sultanova həvalə olunmuşdu. Müharibə dövründə cəmiyyətin onlarla şəhərdə məntəqələri fəaliyyət göstərirdi. Qars, Ərzuru m və Tiflisdə xüsusi şöbələri açılmış, bu şəhərlərdə onun müvəkkilləri çalışırd ı. Cəmiyyətin nəzdində "Fəlakət və hərbzədələrə yard ım şöbəsi" yaradılmışdı. Rusiyada Fevral inq ilab ından (1917) sonra BMXC müsəlman ictimaiyyətinin əsas dayaq nöqtəsi olmuşdur. 1917 il martın 9-da cəmiyyətin binasında Bakının bütün müsəlman təşkilatların ın və müsəlman ictimaiyyəti nü mayəndələrinin yığıncağı keçirilmiş və Müvəqqəti hökumətlə həmrəylik haqqında qətnamə qəbul olun muşdu. Cə miyyət Azə rbaycan Xalq Cü mhuriyyəti dövründə də fəaliyyətini dava m etdirmişdir. Bu dövrdə cə miyyətin sədri Qasım Qasımov olmuşdur. Cə miyyət qaçqınlara, yaralı türk əsgərlərinə yardım göstərirdi. Qaçqın lar İçərişəhərdəki keçmiş əsgər kazarmasında, "Səfa" məktəbində, qaçqın uşaqları isə yetimxanalarda yerləşdirilmişdi. 1919 ilin yayında BMXC Bakın ı azad edərkən (1918, sentyabr) şəhid olmuş əsgərlərin qəbri üzərində ab idə qoyulması və oraya Şollar su kə məri xəttinin çə kilməsi təklifi ilə çıxış et mişdi. Cə miyyət 1920 ilin əvvəlində A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Xa lq Maa rifi Na zirliy inə ərizə ilə mürac iət edərə k, müsəlman yetimxanalarında dərzilik, çəkməçilik, xarratlıq sənətləri ü zrə peşə emalatxanaların ın yaradılmasını xahiş etmişdi. BMXC Azərbaycanın ictimai-siyasi, sosial və mədəni həyatında əhəmiyyətli rol oynamışdır.
Cavadov C, Azərbaycanda xeyriyy əçilik hərəkatı (XIX əsrin sonu və XX əsrdə), B., 1999; Süleymanova S., Azərbaycanda ictimai-siyasi h ərəkat (XIX yüzilliyin sonıı - XX yüzilliyin əvvəlləri), B., 1999; Гусейнова Л. Дж., Деятельность неправительственных общественных организаций в период АДР (1918-1920), автореф. Канд. Дисс., Б., 1996. BAKI MÜSƏLMAN ĠCTĠMAĠ TƏġ KĠLATLARI KOMĠTƏS Ġ - Rusiyada Fevral inqilab ından (1917) sonra baş verən proseslərdə müsəlman ların fəallığ ını təmin et mək, A zərbaycan milli qüvvələrin i birləşdirmək məqsədilэ təsis olunmuş qurum.
Yüklə 6,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|