[]

251 

 

Milli  şuraların  vətənpərvər  qüvvələri  öz  ətrafında  birləşdirib,  yerlərdə  hakimiyyəti  ələ  ald ıqları  halda,  Bakı 

Müsəlman  Şurasın ın  vəziyyəti  çətin   id i.  Onun  qarşısını  bolşeviklərin  başçılıq  etdiyi  Bakı  Soveti  kimi  güclü  bir  rəqib  

kəsmişdi. M illi hərb i h issələrin yaradılması yerli milli şuraların əsas fəaliyyət istiqa mətlə rindən biri idi. Fevra l inqilabından 

(1917) sonra müsəlman amilin in Qafqazda, A zərbaycanda, xüsusən də Bakıda hər hansı dərəcədə güclənməsinin qarşısını 

almaq  məqsədilə  bir  ço x  qüvvələr,  xüsusilə  ermən ilə r  və   ruslar  müsəlmanla rın   silah lan ması  haqqında  yalan  şayiələ r 

yaymağa başlamışdılar. Bununla əlaqədar Bakı Müsəlman İctimai Təşkilatları Ko mitəsi öz mətbu orqanı o lan "Xəbərlər"də 

dəfələrlə  təkzib  bəyanatları  vermə li  o lmuşdu.  Bolşeviklə r  hakimiyyətə  gəldikdən  sonra  da  azə rbaycanlıla rın  milli  hərb i 

hissələr yarat maq prosesinə əngəl törədilir, üstəlik, a zərbaycanlı əha li, əsassız o laraq,  zorakılığa   məru z qalırd ı. 1917  ilin  

dekabrında  Dağıstanda  antibolşevik  q iyamı  ilə  əlaqədar  Şimali  Qafqazdan  taxıl  gətirilməsinin  dayanması  səbəbindən 

Bakıda yaranan ərzaq  qıtlığı şəhərin  müsəlman əhalisin in antiazərbaycan silahlı dəstələri tərəfindən kütləvi şəkildə ərzaq  

müsadirəsinə, qarətə, zorakılığa məru z qalması ilə nəticələndi. Azərbaycanlılar etiraz əlaməti olaraq  1917 il dekabrın  13-də 

"İsmailiyyə"  binasında  izdihamlı  mitinq  keçirib,  Milli  Ko mitədən  şəhərdə  qayda-qanun  yaradılmasını,  azərbaycanlıların  

mən zillərində özbaşına a xtarışlara , talan lara son qoyulmasını tə ləb etdilə r. 

Məhəmməd Əmin  Rəsulzadənin təklifi ilə  mitinqdə Milli Ko mitənin beş nəfərdən ibarət komissiyasının seçilməsi 

və ko missiyanın Hərbi-İnqilabi Ko mitə ilə b irlikdə qəbul edilən qərarların həyata keç irilməsi üçün la zımi tədbirlər görməsi 

barədə  qətnamə  qəbul  olundu.  Hə min  gün,  dekabrın  13-də  Milli  Ko mitənin  təcili  iclası  keç irilmiş,  Əlimərdan  bəy 

Topçubaşov,  Məhəmməd  Əmin  Rəsulzadə,  B.Aşurbəyov,  İbrahim  Heydərov  və  Məmməd  Həsən  Hacınskidən  ibarət 

ko missiya  seçilmişdi.  Ko missiya  üzvlərinin   Bakı  Soveti  İcraiyyə  Ko mitəsi  ilə  əlbir  fəaliyyəti  nəticəsində  hərbi-inqilabi 

ko mitə  azə rbaycanlı əha liyə qarşı törədilmiş qanunsuz hərəkətlə ri pislə mişdi. Müsəlman Ko mitəsinə ciddi siyasi rəqib kimi 

baxan  bolşeviklər  Azərbaycanın  mu xtariyyəti  ideyasına  qarşı  qətiyyətlə  mübarizə  aparırdılar.  S.Şau myanın  "milli 

ko mitə lərə"  qarşı  əsas  ittihamı  bu  ko mitələrin  " müsəlman  qoşunları  yaratmaq  və  Bakı,  Ye lizavetpol  və  İrəvan 

quberniyalarında yeni  müsəlman  dövləti elan etmək" niyyəti  ilə bağlı  idi.  1918 ilin fevralında Şau myan  Cənubi Qafqazda 

mövcud  olan   iki  real  hakimiyyəti  qarşı-qarşıya  qoy muşdu:  "demokratik  təşkilatlar"  və  " milli  ko mitələr".  Bolşeviklərin  

Müsəlman Milli  Ko mitəsinə qarşı apardığı  mübarizə 1918 ilin  martında türk-müsəlman əhaliyə qarşı  kütləvi soyqırımı ilə 

nəticələndi. 

Bakı  Müsəlman  İctimai  Təşkilatları  Ko mitəsi  Azərbaycan  siyasi  qüvvələrinin  rəhbər  orqanına  çevrilmiş,  A zər-

baycan milli hərəkat ında görkə mli ro l oynamışdır.  Ko mitə  mürə kkəb tarixi şəraitdə Azə rbaycan xalq ının  ma raqlarını  ifadə  

və  müdafiə  et mişdir.  Ba kı Müsəlman  İctimai Təşkilat ları  Ko mitəsinin təbii va risi  1918  il  mayın  28-də  Azərbaycan  Xalq  

Cü mhuriyyətinin yaradılmasını elan edən Azərbaycan Milli Şurası oldu. 

 

Əd.: 

Azərbaycan tarixi, 7 cildd ə, c.5, B., 2001;  Süleymanova  S., Azərbaycanda ictimai-siyasi hərəkat (XIX yüzilliyin sonu  - 

XX yüzilliyin əvvəlləri), B., 1999; Агамалиева Н.А., ―Комитет Бакинских мусульманских общественных организаций в политической 

системе  Азербайджана  в  1917  г.‖,  в  кн.:  Труды  научной  конференции,  посвященной  дню  восстановления  Азербайджанской 

государственности, Б., 1991; Балаев  А., Азербайджанское  национальное  движение  1917-1918  rr., Б.,  1998;  Гасанов Г., Коьитет  Бакинских 

мусульманских организаций, "Tarix və onun problemləri", Б., 2003, №2. 

 

BAKI  MÜSƏ LMAN QADIN XEYRĠYYƏ  CƏ MĠY YƏ TĠ 

- valideynlərini  itirmiş uşaqlara, yo xsul ailə lərə və qaçqın lara yard ım 

etmə k  məqsədilə  yaradılmış  qeyri-höku mət  xeyriyyəçilik  quru mu. 

1914  il  noyabrın  21-də  təsis  edilmişdi.  Təsisçisi  Rəhilə 

Hacıbababəyova  idi.  M.S.Tağıyeva  cəmiyyətin  idarə  heyətinin  sədri, 

Rəhilə  Hac ıbababəyova  sədrin  müavin i,  Əminə  Ağayeva  katib,  Pəri 

Topçubaşova  xəzinədar  seçilmişdilər.  Cəmiyyət  xəstə  və  yaralı 

əsgərlərə,  yetim  və  yoxsul  uşaqlara  yardım  göstərir,  tez-tez  mü xtəlif 

tədbirlər keç irird i. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

252 

 

 

 

---

253 

 

Cə miyyət  Birinci  dünya  müharibəsi  (1914-18)  illərində  Rusiyaya  əsir  düşmüş  yaralı  türk  əsgərlərinə  də  yardım 

göstərmişdir.  1917  ilin  oktyabrında  Liza  xan ım  Mu xtarovanın  (neft  sənayeçisi,  milyonçu  Murtuza  Mu xtarovun  həyat 

yoldaşı)  sədrlik  etdiyi  Bakı  müsəlman  qadın  xey riyyə  cəmiyyəti  yo xsul  qızlar  üçün  peşə  məktəbi  açmışdı.  Məktəbdə  4 

ümu mtəhsil sinfi və  6 peşə bölməsi fəaliyyət göstərirdi. Türk dili, hesab, əl işi, biçmə və tikiş üzrə dərslər  keçilird i.  1918 

ilin  qanlı  mart  qırğın ları  zaman ı  məktəb  ö z  fəaliyyətini  dayandırmışdı.  1919  ilin  əvvəllərində  cəmiyyət  məktəbin  işini 

yenidən  bərpa  etmişdi.  A zərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyəti  Höku mət i  məktəbin  səmə rəli  işlə məsi  üçün  cəmiyyətə  30  min  

manat  vəsait  ayırmışdı.  Məktəb  a zərbaycanlı  qızların  savadlanmasında,  onla ra  milli-mənəvi  dəyərlərin  aşılan masında, 

ailədə  və  cə miyyətdə  öz  hüquqlarını  anla masında  böyük  rol  oynamışdır.  Aprel  işğalından  (1920)  sonra  cəmiyyət 

fəaliyyətini dayandırmışdır. 

 

Əd.: 

Süleymanova  S.,  Azərbaycanda  ictimai-siyasi  hərəkat  (XIX  yüzilliyin  sonu  -  XX  yüzilliyin  əvvəlləri),  B.,  1999; 

Гусейнова  Л.  Дж.,  Деятельность  неправительственных  общественных  организаций  в  период  АДР  (1918-1920),   автореф. Канд. 

Дисс., Б., 1996. 

 

BAKI  MÜSƏLMAN  MAARĠF  CƏMĠYYƏTĠ  –  20  əsrin  əvvəllərində  Azərbaycanda  çarizmin  müstəmləkə 

əsarətinə  qarşı  milli  azadlıq  hərəkatının  geniş  vüsət  aldığı  şəraitdə  yaradılmış  (1906)  maarifçilik  cəmiyyəti  (bax  "Nicat" 

mədəni-maarif cə miyyəti). 

BAKI  NEFT  CƏ MĠYYƏ TĠ  -  Bakıda  neft  hasilatı,  emalı  və  satışı  ilə   məşğul  olan  qurum.  1874  ildə  

"V.A.Kokorev in  Zakaspi  t icarət  şirkəti"nin  əsasında  yaradılmışdı.  İdarə  heyəti  Sankt-Peterburqda,  kontoru  is ə  Ba kıda  

yerləşirdi. Ba kıda ço xlu mədənlə ri, neft e ma lı zavodları və nəqliyyat vasitələri vard ı. 

BAKI NEFT SƏ NAYEÇĠLƏRĠ QURULTAYI ġ URASI (B NSQġ) - neft sənayeçiləri qurultayın ın daimi rəhbər 

orqanı,  Rusiya  burjuaziyasının  ilk  sahibkar  təşkilatlarından  biri.  1884  ildə  Bakı  neft  sənayeçilərin in  1-ci  quru ltayında 

seçilmişdi. Şuraya ən  iri neft şirkətlərin in nümayəndələri seçilirdilər. Şura quru ltayların qərarlarını həyata keçirir, növbəti 

qurultayın  proqramın ı  tərtib   edir  və  onu  höku mət  orqanlarının   təsdiqinə  verirdi.  Şura,  fəaliyyəti  haqqında  qurultaylara 

hesabat verir, neft sənayeçilərinin   mənafeyin i höku mət qarşısında  müdafiə  edir və neft  maqnatların ın yüksək gəlirlərinin  

təmin olunmasına çalışırd ı.  1890  ilin sonlarından şuranın Peterburqda daimi nü mayəndəsi vardı.1899 ildən Şuranın orqanı 

"Neftyanoye  delo"  jurnalı  nəşrə  başladı.  Şuranın  statistika  bürosu  hər  il  "Ob zorı  Ba kinskoy  neftyanoy  promışlennosti" 

("Bakı neft sənayesinin icmalı") və s. çap edirdi. Şu ra fəhlə hərəkatına qarşı  mübarizənin təşkili  ilə də məşğul olurdu. 1918 

ildə Bakı Xalq Komissarları Soveti (BXKS) Şuran ın fəa liyyətinə nəza rəti ələ  a ldı. BXKS-n in neft  müəssisələrinin  və Xəzə r 

ticarət  donanmasının  milliləşdirilməsi  haqqında  dekretlə rindən  sonra  BNSQŞ-nın  Sovet  hakimiyyətinə  qarşı  münasibəti 

kəskin ləşdi  və  o,  iqtisadi  sahədə  yeridilən  siyasətə  açıq  etiraz  et məyə  başladı.  "Sentrokaspi  diktaturası"  hakimiyyətini 

dəstəkləyən  BNSQŞ  xüsusi  mülkiyyətin  saxlan masını,  mənfəətin in  artırılmasın ı  milli  və  dövlətçilik  dəyərlərindən  üstün 

tutmuşdur.  BNSQŞ-n ın  Azərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyəti  Hö ku məti  ilə  münasibətləri  sonadək  gərgin  səciyyə  daşımışdır. 

Azərbaycan  Parla mentində  Şuranın   nümayəndəsi  var  idi.  Sovet  Rusiyasına  neft  məhsullarının  göndərilməsinə  qadağa 

qoyulması ilə Rusiya bazarından məhru m olan Bakı neft sənayesi böhran vəziyyətinə çatmışdı. 

BNSQŞ vəziyyətdən çıxmaq  məqsədilə  Cü mhuriyyəti hakimiyyətinə tam etimadsızlıq göstərərək,  ingilislərə  mü -

raciət  et miş,  keç miş  Rusiya  dövlətçiliyin i  bərpa  et mə k  tərəfdarları  ilə   hə mrəy  o lmuşdur.  1919  ilin   payızında  neft  

sənayesində böhran son həddə çatdıqda, BNSQŞ, de mək olar ki, Hö ku mətə mü xa lif b ir quruma  çevrilmişdi.  

Bu za man neft sənayeçilərinin XXXVII qurultayı (1919 il, 30 sentyabr - 9 o ktyabr ) keç irilmiş və M.Əsədullayev 

---