[]

242 

 

 

 

---

243 

 

fərmanı  ilə  Cənubi  Qafqa zın in zibati-ə razi bölgüsündə yeni dəyişikliklər həyata keçirildi.  Diyar Tiflis,  Kutais, Şa ma xı və  

Dərbənd  quberniyalarına  bölündü.  Keç miş  Kaspi  v ilayətinə  da xil  olan  qəza lar  Şa ma xı  quberniyasına  birləşdirildi,  Quba 

qəzası  isə  Dərbənd  quberniyasında  qaldı.  1859  il  Şa ma xı  zəlzə ləsindən  sonra  quberniya  mərkə zin in  Ba kıya  köçürülməsi 

nəticəsində həmin quberniya Ba kı quberniyası adlandırıldı. 1860 ildə Dərbənd quberniyasının ləğvindən sonra Quba qəzası 

da Bakı quberniyasına daxil edildi. 

1867  ilin  dekabrında  Yelizavetpol  (Gəncə)  quberniyasının  yaradılması  ilə  Şuşa  və  Nu xa  qə zala rı  Ba kı 

quberniyasından alınaraq onun tərkib inə qatıldı. Həmin fərman əsasında qəzaların  ərazisinin kiçildilməsilə əlaqədar o laraq, 

Bakı quberniyası ərazisində Cavad və Göyçay qəzaları yaradıldı. Həmin vaxtdan Bakı quberniyası 6 qəzadan (Bakı, Şamaxı, 

Quba,  Lən kəran,  Cavad  və  Göyçay)  və  Xəzər  dənizindəki  bir  sıra  adalardan  ibarət  idi.  Be lə  bir  bölgü  Azərbaycan  Xalq  

Cü mhuriyyəti dövründə də qalmışdı. 

Bakı quberniyası şimalda Dağıstan vilayəti, qərbdə Nuxa və Şuşa qəzaları, cənubda Araz və Astara çayları, şərqdə 

isə Xəzər dənizi ilə hüdudlanırdı.  Əra zisi 39075,  15  k v k m idi. Ba kı quberniyasını hərbi qubernator, 1872  ilin  mayından isə 

qubernator  idarə  edirdi.  Rusiyada  1905-07  illər  inqilabı  ərəfəsində  və  inqilab  dövründə  Bakıda  sosial-siyasi  vəziyyət 

gərginləşdiyindən,  1905  ilin   fevra l  və  sentyabr  aylarında  ermən ilə r  müsəlman lara  qarşı  soyqırımı  törətdiyindən  çar 

hökuməti  Bakıda  müvəqqəti  general-qubernatorluq  yaratdı.  1906  il  oktyabrın  28-də  Bakı  və  fabrik-mədən  rayonları 

quberniyadan  ayrılaraq,  Ba kı  ş əhər  rəisliyinə  (qradonaçalnikliyinə)  b irləşdirild i.  Dekabr  ay ında  Bakı  general-

qubernatorluğu  ləğv  olundu.  Qafqaz  təqvimin in  (1917)  mə lu matına  görə,  Ba kı  quberniyasında  875746  nəfər  əhali 

yaşayırdı. On lardan 465711 nəfəri kişi, 310035 nəfəri qadın idi. Kişilərin sayca belə üstünlüyü (+155676 nəfər) quberniyada 

gəlmə  işçi  qüvvəsinin  çox  olması  ilə  bağlı  id i.  Əhalinin  etnik  tərkibi  müəyyənləşdirilərkən  din i  mənsubiyyət  əsas 

götürülmüşdü. Müsəlmanların, əsasən, azərbaycanlılardan ibarət olduğu (Cənubi Azərbaycandan olanlar da daxil o lmaqla) 

nəzərə a lınarsa, onla rın sayı 692574 nəfər (79,08%) idi. Ruslar 72635 (8,3%), ermənilər 42207 (4,8%) idi və s. 

Bakı  quberniyası  iqtisadi  inkişaf  səviyyəsinə  görə  nəinki  Şimali  A zərbaycanda  və  Cənubi  Qafqazda,  eləcə  də 

bütün Rusiya imperiyasında öncül və  mühüm yer tuturdu. Quberniyanın  iqtisadi həyatında neft sənayesi və onunla bağlı 

sahələr böyük əhəmiyyətə malik idi. Quberniyada 20 mindən yu xarı fəhləsi olan 1200-dən ço x fabrik və zavod vardı. Kənd 

yerlərində əhali ta xılç ılıq, te xn iki bitkilər becərməklə  (tütün, pambıq), bağçılıq, bostançılıq, heyvandarlıq və s. ilə  məşğul 

olurdu. 

Fevral  inqilabı  (1917)  nəticəsində  çar  höku məti  devrildikdən  sonra  yaradılan  Müvəqqəti  hökumət  Cənubi  Qaf-

qazda Xüsusi Zaqafqaziya Ko mitəsi (OZAKOM, 1917  il  9  mart) təsis etdi. Yerli orqanlar  isə ictimai təşkilatların  icraiyyə 

ko mitə ləri və  onların seçdikləri ko missarlar oldu.  Oktyabr çevrilişi nəticəsində bolşeviklər hakimiyyəti ə l a ldıqdan sonra 

vəziyyət yenidən dəyişdi. Ümu mi Zaqafqa ziya orqanı olan Zaqafqaziya komissarlığı yaradıld ı. Ba kıda isə sovet hakimiyyəti 

elan edildi. S.Şaumyanın başçılıq etdi; Bakı  Soveti öz hakimiyyətini bütün quberniyaya və Azərbaycanın digər bölgələrinə 

yaymağa, onu Sovet Rusiyasını b irləşdirməyə ça lışırdı. S.Şau myanın başçılığ ı  ilə  türk  müsəlman əhaliyə qarşı törədilmiş 

1918  il  mart  soyqırımı  bu  siyasətin  həyata  keçirilməsində  mühüm  rol  oynamalı  idi.  Bu  siyasəti  Bakı  Xalq  Ko missarlan 

Soveti  də  (191  25  apre l)  davam  etdird i.  Mayın   28-də  A zərbaycan  Xa lq  Cü mhuriyyəti  elan  edildikdən  sonra  Bakı  Xalq  

Komissarları  Soveti  ona  qarşı  hərbi  əmə liyyatlara  başladı.  Azə rbaycan  Xalq  Cü mhuriyyəti  Bakı  şəhərində  və  bütün 

quberniyada hakimiyyətinin bərqəra r o lunmasına  böyük önəm verird i. Bakı Xa lq Ko missarları Sovetinin  hərbi qüvvələrinə  

qarşı  döyüşlərdə  qazanılan  qələbələr  Azərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyəti  Höku mətin in  mövqelərini  möhkəmləndirdi,  Bakı 

Xalq Ko missarları Soveti süqut etdi (31  iyul). Bakıda hakimiyyət erməni-daşnaklardan və eser-menşeviklərdən ibarət olan  

"Sentrokaspi  diktaturası"nın  əlinə  keçdi.  Lakin  onun  hakimiyyəti  uzun  sürməd i.  A zərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyəti  və 

qardaşlıq kö məy inə gəlmiş türk hərbi qüvvələri  Bakı azad etdi (15 sentyabr).  Dövlətin  paytaxtı  Gəncədən Bakı şəhərinə 

köçürüldü.  Hakimiyyətin  bütün  quberniya  ərazisində  bərqərar  edilməsi  uğrunda  mübarizə  başlandı.  "Muğan  Sovet 

Respublikası" adlandırılan quru m (1919, 25 aprel 27 iyul) ləğv edildi. Bakı quberniyasında Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti 

Höku mətin in  öz  hakimiyyətini  bərqər  etməsi  böyük  tarixi  əhəmiyyətə  malik  id i.  Bakıda  yerli  hakimiyyətə  qubernator 

başçılıq  edirdi.  Onun  səlahiyyətinə  aşağıdakılar  daxil  idi:  tabeliyindəki  bütün  idarələrin  və  şəxslərin  qanunları, 

niza mna mə lə ri və rəhbərliyin tapşırıq- 

---

244 

 

larını  icra etmələrinə, bütün dövlət mükəlləfiyyətlərin in yerinə yetirilməsinə, şəhər və kənd özünüidarəsinə nəzarət etmək, 

quberniyada təsərrüfatın inkişafın ı və əhalinin rifahını təmin et mək, ictimai asayişi və təhlükəsizliyi qorumaq. 

Dövlət hakimiyyətinin tabeliy ində olan yerli polisin baş rəisi kimi o, ictimai asayişin qorun ması, cinayətkarlığın  

aşkara  çıxarılması  və  qarşısının  alın ması  sahəsində  polisin  fəaliyyətinə  də  rəhbərlik  edirdi.  Bu  baxımdan  polis,  həm  də, 

prokuror  nəza rəti  vasitəsilə  məhkə mə  hakimiyyətinin  rəhbərliy i  və  nəzarət i  alt ında  idi.  Qubernatorun  müavini  -  v itse-

qubernator  qubernatorun  s ərəncamlarını,  ayrı-ayrı  tapşırıq larını  yerinə  yetirir,  qubernator  hər  hansı  səbəbdən  olmadıqda 

onu əvəz edirdi. Qubernator s ədrlik etdiyi quberniya idarəsinin  kö məy i  ilə  fəaliyyət göstərirdi.  Qubernatorun yanında atlı 

keşikçilər  müfəttişi  vardı.  Onun  vəzifəsi  qayda-qanunun  qorunmasında,  ilk  növbədə  qarətçilik  və  quldurluğa  qarşı 

mübarizədə kənd hakimiyyət orqanlarına kö mək etməkdən ibarət id i. 

Nazirlə r Şurasın ın 1919  il 5  fevral tarixli qərarı ilə  Ba kı qubernatoru vəzifəsinə Rəşid bəy Axundzadə,  25 avqust 

tarixli qəra rı ilə Əmir bəy Nərimanbəyov təyin edilmişdi. 

Bakı quberniyasının strateji  mövqeyi və iqtisadi potensialı fəal daxili və  xarici siyasət üçün əlverişli şərait yaratdı. 

Lakin  Sovet  Rusiyası  və  onun  yaxından  kö mək  göstərdiyi  yerli  bolşeviklərin  antimilli  siyasəti  vəziyyətin  mü rəkkəb-

ləşməsinə və Azə rbaycan Cü mhuriyyəti hakimiyyətinin devrilməsinə yönəlmişdi.  Sovet Rusiyasının 11-c i  Qırmızı ordusu 

və  Volqa-Xəzər  hərbi  donanmasının  Bakı  əməliyyatı  (1920)  nəticəsində Azərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyəti  devrild i.  Ba kıda  

hakimiyyət  Azərbaycan  Müvəqqəti  Hərbi-İnqilab  Ko mitəsinə  keçdi.  Sovet  hökumət i  hakimiyyətini  Ba kı  quberniyası 

ərazisinə yaymağa müvəffəq oldu. Quberniya inzibati ərazi vahidi ləğv edildi. 

 

Əd.:

 Aзepбaйджанская Демократическая  Pecnублика (1918-1920), 1998; Законодательные акты (сборник документов), Б., 

1998. Süleymanov M., Azərbaycan ordusu  (1918-1920), B., 1998; М ильман А., Политический строй Азербайджана в XIX- начале  XX 

веков,

 

Б.,1966; Сумбатзаде А.С., Сельское хозяйство  Азербайджана

 В 

XIX 

B

.,

 

Б., 1958; yenə onun, Промышленность Азербайджана в 

XIX 

B

., Б., 1964;  Исмаилов М.А., Промышленность Баку в начале XX века, Б., 1976; Азимов Г.С., Великий Октябрь в Азербайджане, Б., 

1987. 

BAKI  QUBERNĠYAS ININ  MÜSƏLMAN  ƏHALĠS ĠNĠ  SAVADLANDIRMA  CƏMĠYYƏTĠ  -  20  əsrin  

əvvəllərində  çarizmin  müstəmləkə  əsarətinə  qarşı  Azərbaycanda  milli  azadlıq  hərəkatın ın  geniş  vüsət  almaqda  olduğu 

şəraitdə meydana gəlmiş maarifçi cəmiyyət. 1906 ildə yaradılmışdır (bax "Nəşri-maarif" cəmiyyəti). 

BAKI  QUBERNĠYAS ININ  NEFT  RÜS UMLARI  ÜZRƏ  AKS ĠZ  ĠDARƏS Ġ  -  A zərbaycan  Xalq  Cü mhuriy -

yətinin  maliyyə  sistemin i  möhkə mləndirmə k  məqsədilə  ya radılmış  qurum.  1918  ilin  oktyabrında  fəa liyyətə  başlamışdır. 

Və zifəsi Bakı quberniyasında neft rüsumlanm toplamaqdan ibarət idi. 

Azərbaycan Xalq  Cü mhuriyyəti  Höku mətin in 1919  il 20 yanvar tarixli qəra rı ilə hər pud  xa m neftə  3, ağ neftə 5, 

benzin və sürtkü yağına 7  manat rüsum a lınırdı. Hö ku mətin  1919  il  26  may tarixli s ərənca mı ilə  Neft  Sənayeçilə ri Şurası 

nəzdindəki büroya Batuma  neft və neft məhsulla rın ı güzəştli şərtlərlə göndərməyə ica zə verilmişdi.  Belə  ki,  Batu ma ixrac  

olunan neft satılana qədər rüsumların alın ması təxirə salınırd ı. 

"BAKI  MƏSƏLƏS Ġ"  -  Osman lı imperiyası, Alman iya və Sovet Rusiyası arasında  Bakı nefti uğrunda 1918 ilin  

yayında  gedən  diplomatik  mübarizən in  şərti  adı.  Bakı  neftinə  yiyələn mək  uğrunda  mübarizə  Dörd lər  ittifaqı  ilə  Antanta 

dövlətləri arasındakı qarşıdurmanın əsas səbəblərindən biri id i. S.Şau myanın başçılıq  etdiyi  Xalq  Ko missarları  Sovetinin 

(XKS) hakimiyyəti a ltında olan Ba kının a zad edilməsi A zərbaycan Xalq  Cü mhuriyyətinin qarşısında duran başlıca və zifə  

idi.  XKS-nin  hərb i  qüvvələri  ilə  Ba kmı  ə ldə  saxlaya  bilməyəcəyini  nəzə rə  alan  Rusiya  diplo mat ik  təz-yiqi  gücləndird i. 

Rusiya Sovet Federativ  Sosialist Respublikasının (RSFSR) Berlindəki səfiri A.İoffe Almaniyaya nota verərək, Brest-Litovsk 

müqaviləsinin şərtlərinin  pozulmasına etirazını bildirmiş və Osman lı ordusunun Bakı istiqamətində hərəkətin i dayandırmaq  

üçün  işə  qarışmasını  tələb  etmişdi.  Müttəfiqi  Osmanlı  imperiyasının  ona  neft  vəd  etməsinə  baxmayaraq,  Alman iya  bu 

təklifdən  yararlan maq  qərarına  gəld i  və  Sovet  Rusiyasının  ona  neft  verəcəyi  təqdirdə  Osman lı  ordusunun  hücumunu 

dayandırmaq üçün işə qarışacağını bild irdi. A lman iya ilə Rusiya arasında ilkin razılıq əldə ed ild i. Alman iyanın müdaxiləsi 

ilə  Os manlı ordusunun fəal hərb i ə mə liyyatları  müvəqqəti dayandırılsa da,  iyulun sonlarında Osman lı - A zərbaycan hərbi 

qüvvələrinin Bakıya yaxın laşması Alman iya -  Rusiya danışıqlarını yenidən canlandırd ı. "Bakı  məsələsi" ilə bağlı  Berlində 

və  Moskvada  danışıqların  dava m  etdiyi  müdd ətdə  Bakı  uğrunda  hərbi  ə mə liyyatlar  kəskinləşdi.  Ba kı  XKS-nin  

L.Biçeraxovun  kö məyindən  istifadə  etməsi  də  uğurla  nəticələn mədi.  "Sentrokaspi  diktaturası  "nın  dəvəti  ilə  ingilis 

qoşunlarının  Bakıya  gəlməsi  Antantanın  Qafqazı,  xüsusən  də  Bakın ı  ələ  keçirməsi  üçün  əlverişli  şərait  yarad ırdı.  Lakin  

Bakıya  gəlmiş  ingilis  qoşunları  Osman lı  -  A zərbaycan  ordusunun  qarşısını  almaq  üçün  kifayət  etmədi.  "Bakı  məsələsi" 

bey-nəlxalq əhə miyyət kəsb etdi.  Bununla belə, A zərbaycan Xa lq Cü mhuriyyəti  Höku məti bu  məsələdə qəti və prinsipial 

mövqe tutdu: "Necə olursa-olsun Bakını almaq, almaq və almaq lazımdır" (M.Ə.Rəsulzadə). 

1919

 

il  avqustun  sonlarında  Almaniya  Osmanlı  qüvvələrin in  Bakıya  hücumunun  dayandırılmasına  bu  şərtlə 

razılıq verdi  ki,  RSFSR  Britaniya qüvvələrini  Bakıdan çıxarsın. Üç ayadək davam edən Almaniya-Rusiya danışıqları  1918 

il  avqustun  27-də  Almaniya  ilə  RSFSR  arasında  Brest-Litovsk  müqaviləsinə  əlavə  olaraq  mə xfi  sazişin  imza lan ması  ilə  

nəticələndi (ba x Bre st-Litovsk  müqaviləsinə əlavə məxfi saziş). Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin əra zi bütövlüyünə qarşı 

yönəlmiş  bu  sazişə  görə  RSFSR  Bakını  ələ  keçirdikdən  sonra  hər  ay  Bakıda  çıxarılan  neftin  dörddə  bir  hissəsini 

Almaniyaya vermə li id i. A lmaniya 27 avqust sazişini müttəfiqlə rindən gizlin imza lasa da, onun 

 

 

 

 

 

 

---