243
fərmanı ilə Cənubi Qafqa zın in zibati-ə razi bölgüsündə yeni dəyişikliklər həyata keçirildi. Diyar Tiflis, Kutais, Şa ma xı və
Dərbənd quberniyalarına bölündü. Keç miş Kaspi v ilayətinə da xil olan qəza lar Şa ma xı quberniyasına birləşdirildi, Quba
qəzası isə Dərbənd quberniyasında qaldı. 1859 il Şa ma xı zəlzə ləsindən sonra quberniya mərkə zin in Ba kıya köçürülməsi
nəticəsində həmin quberniya Ba kı quberniyası adlandırıldı. 1860 ildə Dərbənd quberniyasının ləğvindən sonra Quba qəzası
da Bakı quberniyasına daxil edildi.
1867 ilin dekabrında Yelizavetpol (Gəncə) quberniyasının yaradılması ilə Şuşa və Nu xa qə zala rı Ba kı
quberniyasından alınaraq onun tərkib inə qatıldı. Həmin fərman əsasında qəzaların ərazisinin kiçildilməsilə əlaqədar o laraq,
Bakı quberniyası ərazisində Cavad və Göyçay qəzaları yaradıldı. Həmin vaxtdan Bakı quberniyası 6 qəzadan (Bakı, Şamaxı,
Quba, Lən kəran, Cavad və Göyçay) və Xəzər dənizindəki bir sıra adalardan ibarət idi. Be lə bir bölgü Azərbaycan Xalq
Cü mhuriyyəti dövründə də qalmışdı.
Bakı quberniyası şimalda Dağıstan vilayəti, qərbdə Nuxa və Şuşa qəzaları, cənubda Araz və Astara çayları, şərqdə
isə Xəzər dənizi ilə hüdudlanırdı. Əra zisi 39075, 15 k v k m idi. Ba kı quberniyasını hərbi qubernator, 1872 ilin mayından isə
qubernator idarə edirdi. Rusiyada 1905-07 illər inqilabı ərəfəsində və inqilab dövründə Bakıda sosial-siyasi vəziyyət
gərginləşdiyindən, 1905 ilin fevra l və sentyabr aylarında ermən ilə r müsəlman lara qarşı soyqırımı törətdiyindən çar
hökuməti Bakıda müvəqqəti general-qubernatorluq yaratdı. 1906 il oktyabrın 28-də Bakı və fabrik-mədən rayonları
quberniyadan ayrılaraq, Ba kı ş əhər rəisliyinə (qradonaçalnikliyinə) b irləşdirild i. Dekabr ay ında Bakı general-
qubernatorluğu ləğv olundu. Qafqaz təqvimin in (1917) mə lu matına görə, Ba kı quberniyasında 875746 nəfər əhali
yaşayırdı. On lardan 465711 nəfəri kişi, 310035 nəfəri qadın idi. Kişilərin sayca belə üstünlüyü (+155676 nəfər) quberniyada
gəlmə işçi qüvvəsinin çox olması ilə bağlı id i. Əhalinin etnik tərkibi müəyyənləşdirilərkən din i mənsubiyyət əsas
götürülmüşdü. Müsəlmanların, əsasən, azərbaycanlılardan ibarət olduğu (Cənubi Azərbaycandan olanlar da daxil o lmaqla)
nəzərə a lınarsa, onla rın sayı 692574 nəfər (79,08%) idi. Ruslar 72635 (8,3%), ermənilər 42207 (4,8%) idi və s.
Bakı quberniyası iqtisadi inkişaf səviyyəsinə görə nəinki Şimali A zərbaycanda və Cənubi Qafqazda, eləcə də
bütün Rusiya imperiyasında öncül və mühüm yer tuturdu. Quberniyanın iqtisadi həyatında neft sənayesi və onunla bağlı
sahələr böyük əhəmiyyətə malik idi. Quberniyada 20 mindən yu xarı fəhləsi olan 1200-dən ço x fabrik və zavod vardı. Kənd
yerlərində əhali ta xılç ılıq, te xn iki bitkilər becərməklə (tütün, pambıq), bağçılıq, bostançılıq, heyvandarlıq və s. ilə məşğul
olurdu.
Fevral inqilabı (1917) nəticəsində çar höku məti devrildikdən sonra yaradılan Müvəqqəti hökumət Cənubi Qaf-
qazda Xüsusi Zaqafqaziya Ko mitəsi (OZAKOM, 1917 il 9 mart) təsis etdi. Yerli orqanlar isə ictimai təşkilatların icraiyyə
ko mitə ləri və onların seçdikləri ko missarlar oldu. Oktyabr çevrilişi nəticəsində bolşeviklər hakimiyyəti ə l a ldıqdan sonra
vəziyyət yenidən dəyişdi. Ümu mi Zaqafqa ziya orqanı olan Zaqafqaziya komissarlığı yaradıld ı. Ba kıda isə sovet hakimiyyəti
elan edildi. S.Şaumyanın başçılıq etdi; Bakı Soveti öz hakimiyyətini bütün quberniyaya və Azərbaycanın digər bölgələrinə
yaymağa, onu Sovet Rusiyasını b irləşdirməyə ça lışırdı. S.Şau myanın başçılığ ı ilə türk müsəlman əhaliyə qarşı törədilmiş
1918 il mart soyqırımı bu siyasətin həyata keçirilməsində mühüm rol oynamalı idi. Bu siyasəti Bakı Xalq Ko missarlan
Soveti də (191 25 apre l) davam etdird i. Mayın 28-də A zərbaycan Xa lq Cü mhuriyyəti elan edildikdən sonra Bakı Xalq
Komissarları Soveti ona qarşı hərbi əmə liyyatlara başladı. Azə rbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Bakı şəhərində və bütün
quberniyada hakimiyyətinin bərqəra r o lunmasına böyük önəm verird i. Bakı Xa lq Ko missarları Sovetinin hərbi qüvvələrinə
qarşı döyüşlərdə qazanılan qələbələr Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Höku mətin in mövqelərini möhkəmləndirdi, Bakı
Xalq Ko missarları Soveti süqut etdi (31 iyul). Bakıda hakimiyyət erməni-daşnaklardan və eser-menşeviklərdən ibarət olan
"Sentrokaspi diktaturası"nın əlinə keçdi. Lakin onun hakimiyyəti uzun sürməd i. A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti və
qardaşlıq kö məy inə gəlmiş türk hərbi qüvvələri Bakı azad etdi (15 sentyabr). Dövlətin paytaxtı Gəncədən Bakı şəhərinə
köçürüldü. Hakimiyyətin bütün quberniya ərazisində bərqərar edilməsi uğrunda mübarizə başlandı. "Muğan Sovet
Respublikası" adlandırılan quru m (1919, 25 aprel 27 iyul) ləğv edildi. Bakı quberniyasında Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti
Höku mətin in öz hakimiyyətini bərqər etməsi böyük tarixi əhəmiyyətə malik id i. Bakıda yerli hakimiyyətə qubernator
başçılıq edirdi. Onun səlahiyyətinə aşağıdakılar daxil idi: tabeliyindəki bütün idarələrin və şəxslərin qanunları,
niza mna mə lə ri və rəhbərliyin tapşırıq-
244
larını icra etmələrinə, bütün dövlət mükəlləfiyyətlərin in yerinə yetirilməsinə, şəhər və kənd özünüidarəsinə nəzarət etmək,
quberniyada təsərrüfatın inkişafın ı və əhalinin rifahını təmin et mək, ictimai asayişi və təhlükəsizliyi qorumaq.
Dövlət hakimiyyətinin tabeliy ində olan yerli polisin baş rəisi kimi o, ictimai asayişin qorun ması, cinayətkarlığın
aşkara çıxarılması və qarşısının alın ması sahəsində polisin fəaliyyətinə də rəhbərlik edirdi. Bu baxımdan polis, həm də,
prokuror nəza rəti vasitəsilə məhkə mə hakimiyyətinin rəhbərliy i və nəzarət i alt ında idi. Qubernatorun müavini - v itse-
qubernator qubernatorun s ərəncamlarını, ayrı-ayrı tapşırıq larını yerinə yetirir, qubernator hər hansı səbəbdən olmadıqda
onu əvəz edirdi. Qubernator s ədrlik etdiyi quberniya idarəsinin kö məy i ilə fəaliyyət göstərirdi. Qubernatorun yanında atlı
keşikçilər müfəttişi vardı. Onun vəzifəsi qayda-qanunun qorunmasında, ilk növbədə qarətçilik və quldurluğa qarşı
mübarizədə kənd hakimiyyət orqanlarına kö mək etməkdən ibarət id i.
Nazirlə r Şurasın ın 1919 il 5 fevral tarixli qərarı ilə Ba kı qubernatoru vəzifəsinə Rəşid bəy Axundzadə, 25 avqust
tarixli qəra rı ilə Əmir bəy Nərimanbəyov təyin edilmişdi.
Bakı quberniyasının strateji mövqeyi və iqtisadi potensialı fəal daxili və xarici siyasət üçün əlverişli şərait yaratdı.
Lakin Sovet Rusiyası və onun yaxından kö mək göstərdiyi yerli bolşeviklərin antimilli siyasəti vəziyyətin mü rəkkəb-
ləşməsinə və Azə rbaycan Cü mhuriyyəti hakimiyyətinin devrilməsinə yönəlmişdi. Sovet Rusiyasının 11-c i Qırmızı ordusu
və Volqa-Xəzər hərbi donanmasının Bakı əməliyyatı (1920) nəticəsində Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti devrild i. Ba kıda
hakimiyyət Azərbaycan Müvəqqəti Hərbi-İnqilab Ko mitəsinə keçdi. Sovet hökumət i hakimiyyətini Ba kı quberniyası
ərazisinə yaymağa müvəffəq oldu. Quberniya inzibati ərazi vahidi ləğv edildi.
Əd.:
Aзepбaйджанская Демократическая Pecnублика (1918-1920), 1998; Законодательные акты (сборник документов), Б.,
1998. Süleymanov M., Azərbaycan ordusu (1918-1920), B., 1998; М ильман А., Политический строй Азербайджана в XIX- начале XX
веков,
Б.,1966; Сумбатзаде А.С., Сельское хозяйство Азербайджана
В
XIX
B
.,
Б., 1958; yenə onun, Промышленность Азербайджана в
XIX
B
., Б., 1964; Исмаилов М.А., Промышленность Баку в начале XX века, Б., 1976; Азимов Г.С., Великий Октябрь в Азербайджане, Б.,
1987.
BAKI QUBERNĠYAS ININ MÜSƏLMAN ƏHALĠS ĠNĠ SAVADLANDIRMA CƏMĠYYƏTĠ - 20 əsrin
əvvəllərində çarizmin müstəmləkə əsarətinə qarşı Azərbaycanda milli azadlıq hərəkatın ın geniş vüsət almaqda olduğu
şəraitdə meydana gəlmiş maarifçi cəmiyyət. 1906 ildə yaradılmışdır (bax "Nəşri-maarif" cəmiyyəti).
BAKI QUBERNĠYAS ININ NEFT RÜS UMLARI ÜZRƏ AKS ĠZ ĠDARƏS Ġ - A zərbaycan Xalq Cü mhuriy -
yətinin maliyyə sistemin i möhkə mləndirmə k məqsədilə ya radılmış qurum. 1918 ilin oktyabrında fəa liyyətə başlamışdır.
Və zifəsi Bakı quberniyasında neft rüsumlanm toplamaqdan ibarət idi.
Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Höku mətin in 1919 il 20 yanvar tarixli qəra rı ilə hər pud xa m neftə 3, ağ neftə 5,
benzin və sürtkü yağına 7 manat rüsum a lınırdı. Hö ku mətin 1919 il 26 may tarixli s ərənca mı ilə Neft Sənayeçilə ri Şurası
nəzdindəki büroya Batuma neft və neft məhsulla rın ı güzəştli şərtlərlə göndərməyə ica zə verilmişdi. Belə ki, Batu ma ixrac
olunan neft satılana qədər rüsumların alın ması təxirə salınırd ı.
"BAKI MƏSƏLƏS Ġ" - Osman lı imperiyası, Alman iya və Sovet Rusiyası arasında Bakı nefti uğrunda 1918 ilin
yayında gedən diplomatik mübarizən in şərti adı. Bakı neftinə yiyələn mək uğrunda mübarizə Dörd lər ittifaqı ilə Antanta
dövlətləri arasındakı qarşıdurmanın əsas səbəblərindən biri id i. S.Şau myanın başçılıq etdiyi Xalq Ko missarları Sovetinin
(XKS) hakimiyyəti a ltında olan Ba kının a zad edilməsi A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin qarşısında duran başlıca və zifə
idi. XKS-nin hərb i qüvvələri ilə Ba kmı ə ldə saxlaya bilməyəcəyini nəzə rə alan Rusiya diplo mat ik təz-yiqi gücləndird i.
Rusiya Sovet Federativ Sosialist Respublikasının (RSFSR) Berlindəki səfiri A.İoffe Almaniyaya nota verərək, Brest-Litovsk
müqaviləsinin şərtlərinin pozulmasına etirazını bildirmiş və Osman lı ordusunun Bakı istiqamətində hərəkətin i dayandırmaq
üçün işə qarışmasını tələb etmişdi. Müttəfiqi Osmanlı imperiyasının ona neft vəd etməsinə baxmayaraq, Alman iya bu
təklifdən yararlan maq qərarına gəld i və Sovet Rusiyasının ona neft verəcəyi təqdirdə Osman lı ordusunun hücumunu
dayandırmaq üçün işə qarışacağını bild irdi. A lman iya ilə Rusiya arasında ilkin razılıq əldə ed ild i. Alman iyanın müdaxiləsi
ilə Os manlı ordusunun fəal hərb i ə mə liyyatları müvəqqəti dayandırılsa da, iyulun sonlarında Osman lı - A zərbaycan hərbi
qüvvələrinin Bakıya yaxın laşması Alman iya - Rusiya danışıqlarını yenidən canlandırd ı. "Bakı məsələsi" ilə bağlı Berlində
və Moskvada danışıqların dava m etdiyi müdd ətdə Bakı uğrunda hərbi ə mə liyyatlar kəskinləşdi. Ba kı XKS-nin
L.Biçeraxovun kö məyindən istifadə etməsi də uğurla nəticələn mədi. "Sentrokaspi diktaturası "nın dəvəti ilə ingilis
qoşunlarının Bakıya gəlməsi Antantanın Qafqazı, xüsusən də Bakın ı ələ keçirməsi üçün əlverişli şərait yarad ırdı. Lakin
Bakıya gəlmiş ingilis qoşunları Osman lı - A zərbaycan ordusunun qarşısını almaq üçün kifayət etmədi. "Bakı məsələsi"
bey-nəlxalq əhə miyyət kəsb etdi. Bununla belə, A zərbaycan Xa lq Cü mhuriyyəti Höku məti bu məsələdə qəti və prinsipial
mövqe tutdu: "Necə olursa-olsun Bakını almaq, almaq və almaq lazımdır" (M.Ə.Rəsulzadə).
1919
il avqustun sonlarında Almaniya Osmanlı qüvvələrin in Bakıya hücumunun dayandırılmasına bu şərtlə
razılıq verdi ki, RSFSR Britaniya qüvvələrini Bakıdan çıxarsın. Üç ayadək davam edən Almaniya-Rusiya danışıqları 1918
il avqustun 27-də Almaniya ilə RSFSR arasında Brest-Litovsk müqaviləsinə əlavə olaraq mə xfi sazişin imza lan ması ilə
nəticələndi (ba x Bre st-Litovsk müqaviləsinə əlavə məxfi saziş). Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin əra zi bütövlüyünə qarşı
yönəlmiş bu sazişə görə RSFSR Bakını ələ keçirdikdən sonra hər ay Bakıda çıxarılan neftin dörddə bir hissəsini
Almaniyaya vermə li id i. A lmaniya 27 avqust sazişini müttəfiqlə rindən gizlin imza lasa da, onun