58
planlarını reallaşdırmaq üçün Sovet Rusiyası ilə gizli danışıqlara başladılar.
Sovet Rusiyasının işə qarış ması A zərbaycan Höku mətin in Bakın ı azad etməsini xeyli yubandırdı. A lmaniya -Rusiya
danışıqları davam etdiyi zaman Bakı Xalq Komissarları Sovetinin şəhəri əldə saxlamaq üçün çar polkovniki L.Biçeraxovdan
yardım almaq ü mid ləri doğrulmadı. "Sentrokaspi"çilər və avqust ayının əvvəllərində L.Denstervil başda olmaqla Bakıya
daxil o lan ingilislər də şəhəri Qafqaz İsla m Ordusunun hücumundan müdafiə et mə k iqtidarında deyildilə r. Nəhayət, Berlində
üç aya qədər davam edən A lmaniya - Rusiya danışıqla rı 1918 il 27 avqust sazişinin imzalan ması ilə nəticələndi (bax Brest-
Litovsk müqaviləsinə əlavə məxfi saziş).
İstanbulda olan və Almaniya ilə Rusiya arasındakı gizli sövdələşmədən xəbər tutan Azərbaycan nümayəndələri 27
avqust sazişi ilə bağlı Alman iyanın Türkiyədəki səfirliyinə etira z notası təqdim etdilər. Notanın surəti Türkiyə Xarici İşlə r
Nazirliyinə, Avstriya - Maca rıstan və Bo lqarıstan səfirliklərinə, hə mçin in bitərə f ö lkə lərin d iplo matik nümayəndəliklərinə
də verildi. 1918 ilin sentyabrında yaranmış beynəlxalq və ziyyət Bakının tezliklə azad olunmasını zəruri ed irdi. Sentyabr
ayının ortalarında A zərbaycan - Osman lı hərbi qüvvələri Bakını yadellilərdən azad etdilər. Bakının azad ed ilməsi Tələt
paşanın Berlində apardığı danışıqlara müsbət təsir göstərdi. Danışıqlar nəticəsində sentyabrın 23-də A lmaniya-Os manlı
protokolu imzalandı. Protokola görə Alman iya 27 avqust sazişindən imtina edir, Azərbaycanı diplo matik cəhətdən
tanıyacağını bild irir, onun müstəqilliyin in Sovet Rusiyası tərəfindən tanınacağına yardım göstərəcəyini vəd edirdi. Türkiyə
isə Sovet Rusiyası Azə rbaycanın müstəqilliyini tanıyacağı halda, öz qoşunlarını Brest sülhü üzrə müəyyən edilmiş
sərhədlərə çəkəcəyini öhdəsinə götürürdü.
1918 ilin payızında Almaniya - Türkiyə bloku məğlub oldu. Məğlubiyyət ərəfəsində Azərbaycan Cümhuriyyətinin
fövqəladə elçisi və səlahiyyətli naziri kimi İstanbula gələn Əlimərdan bəy Topçubaşov oktyabr ayında Türkiyənin rəsmi
dairələ ri ilə bir sıra görüşlər keçirdi. Oktyabrın 30-da yalnız Türkiyə üçün deyil, Azə rbaycan üçün də son dərəcə ağır olan
Mudros barışığı (1918) imzalandı. Barışığa görə Türkiyə o rdusu tezliklə A zərbaycanı tərk etməli id i. Türkiyənin nəzarəti
altında olan Cənubi Qafqaz dəmir yolu müttəfiq lərin nəzarətinə verilird i. Türkiye, eyni zamanda,
59
Bakın ın müttəfiq lər tərəfindən işğal ed ilməsinə etiraz etməməli idi. Noyabrın 4-də Əlimərdan bəy Topçubaşov
Mudros barışığının A zərbaycana aid maddələri ilə bağlı Türkiyə Xarici İşlər Nazirliy inə etiraz notası verdi.
Mudros barışığına əsasən, 1918 il noyabrın 17-də ingilis generalı U.To msonun başçılıq etdiyi müttəfiq qoşunları
Bakıya daxil oldular. Bundan az əvvəl isə Azərbaycan Höku məti A BŞ prezidenti V.Vilsona, öz fəaliyyətini yenicə bərpa
etmiş Milli Şura isə dünya dövlətlərinə mü raciət qəbul etdi. Müttəfiq lərin müdaxiləsi A zərbaycanın istiqlaliyyətini ciddi
təhlükə qarşısında qoydu. Bakıdakı vəziyyətlə ya xından tanış olduqdan sonra, rus və erməni milli şuralarının ciddi səylərinə
baxmayaraq, general U.To mson bildirdi ki, Britaniya ko mandanlığ ı Azə rbaycan Hökumət inə və onun baş nazirinə böyük
hörmət bəsləyir, Xoyski "Bakıda ən bacarıq lı adamlardan biridir" və yeni koalisiya Hö ku məti təşkil edilənə qədər onun
Höku məti ölkədə yeganə təsirli hakimiyyət olaraq qalır.
Yeni yarad ılmış Höku mətin ilk addımı dekabrın 28-də Paris sülh konfransına göndəriləcək nümayəndə heyətinin
tərkib ini müəyyən et mək oldu. Hö ku mətin təqdimat ı ilə təşkil edilmiş nü mayəndə heyətinə tanınmış siyasi xadim,
Azərbaycan parla mentin in s ədri Əlimərdan bəy Topçubaşov rəhbərlik ed ird i. Bu za man İstanbulda olan Əlimərdan bəy
Topçubaşov Türkiyənin rəs mi dairələri və İstanbuldakı İngiltərə, ABŞ, İtaliya, İsveç, İran, Ho llandiya, Rusiya, Ukrayna və
Ermənistan hərbi və dip lo matik nü mayəndələri ilə faydalı görüşlər keç irird i.
Azərbaycan nümayəndələri Parisə viza a lmaq üçün çətinliklə rlə qarşılaşdıla r. 3 ay İstanbulda gözlədikdən sonra
nümayəndələr İstanbul — Səlanik - Pirey (Afina) - Neapol - Ro ma marşrutu ilə Parisə yola düşdülər.
1919 il mayın 2-də ABŞ p rezidenti V.Vilsonun təşəbbüsü ilə A zərbaycan məsələsi ilk dəfə Paris konfransının
Dördlər Şu rasının iclasında mü zakirə edildi. Parisə gəldikdən sonra Azərbaycan nümayəndələri may ayı ərzində Böyük
Britaniya, Polşa, Gü rcüstan, Dağlılar Respublikası, Ermən istan və İran nü mayəndələri ilə görüşlər keçirdilər. Mayın 23-də
İngiltərə nü mayəndə heyətinin üzvü L.Mallet Əlimərdan bəy Topçubaşovu qəbul etdi. Danışıq lar zamanı siyasi, hərbi və
iqtisadi vəziyyətlə bağlı fikir mübadiləsi aparıldı. Mayın 28-də günün birinci yarısında Ame rika diplo mat ı H.Morgentau,
günün ikinci yarısında isə prezident V.Vilson Azərbaycan diplomatların ı qəbul etdi. Görüşdə Əlimərdan bəy Topçubaşov
bildirdi ki, A zərbaycan nə Kolça kı, nə Denikin i, nə də köhnə Rusiya imperiyasının hüdudlarında hakimiyyəti bərpa et mə k
niyyətində olan başqa birisini tanımayacaqdır. Danışıqla r za manı A zərbaycan Respublikasıın ın me morandumu V.Vilsona
təqdim ed ild i.
1919 ilin yazında Rusiya ağqvardiyaçılarının müvəqqəti qələbəsi müttəfiq lərin onlara o lan meylini gücləndirdi.
Rusiyadakı ağqvardiyaçı generalların müvəqqəti uğurları fonunda Parisdəki rus mühacirlərinin fəallaşması Azərbaycan
nümayəndələrini daha çevik diplomatik addımlar atmağa sövq edirdi. Bu məqsədlə avqustun 19-da və 26-da sülh
konfransının sədrinə məktubla müraciət olundu. Bu sənədlərdə Qafqazdakı vəziyyət ətraflı təhlil edilərək, konfrans
qarşısında Denikinin Könüllü ordusu ilə bağlı üç mühüm tələb qoyulurdu: 1) Könüllü ordu Dağ ıstan vilayətinə mü -
nasibətdə müttəfiq ko mandanlığının müəyyən etdiyi de markasiya xəttini pozma ma lıdır; 2) Könüllü ordu ən qısa va xtda
Dərbənddən çıxma lıdır; 3) Könüllü ordunun əlinə keçən Xə zə r donanmasının gə miləri A zərbaycan Hö ku mətinə
qaytarılmalıd ır.
Könüllü ordu ilə bağlı Azərbaycan nümayəndələrinin Parisdə qarşılaşdığı çətinliklər 1919 ilin sonunadək davam etdi.
Azərbaycan nümayəndələrinin qa rşılaşdığı ciddi çətin liklərdən b iri də ermən ilərin "Böyük Ermənistan" yaratmaq
məqsədilə irəli sürdükləri ə ra zi iddia larına qarşı mübarizə ilə bağlı id i.Qərb ölkə lərindən yardım a lan və güclü xaric i
ic ma lara ma lik olan Ermənistan ilk günlərdən etibarən sülh konfransının qarşısında həlli mü mkün olmayan tələblə r
qoymuşdu.
Ermənistan siyasətçiləri "ermən i məsələsinin" Qa fqazdan kənarda qüdrətli və qa lib ö lkə lərin kö məyilə həll edi-
ləcəyinə, Ermənistan ərazisin in Türkiyə, A zərbaycan və Gürcüstanın ərazilə ri hesabına xeyli genişləndiriləcəy inə ümid
bəsləyirdilə r. Lakin A zərbaycan nü mayəndələri Qə rb ö lkə lərinin siyasi dairə ləri tərəfindən müdafiə edilən və b ilavasitə
Azərbaycan Respublikasının ə ra zi bütövlüyünə qarşı yönələn erməni iddiala rın ı dəf et məyə nail oldular.
Bu dövrdə yeni yaranmış dövlətlər qarşılarına çıxan siyasi, iqtisadi və xüsusilə maliyyə çətinliklərini həll etmək
üçün özlərinə siyasi cəhətdən güclü, iqtisadi cəhətdən varlı h imayəçi dövlətlər axtarırdılar. Bu baxımdan köhnə və yeni
Rusiyanın Azərbaycana formaca fərq li, mah iyyətcə eyni olan münasibəti Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətini ö zünə böyük
dövlətlərin simasında himayəçi axtarmağa sövq edirdi. Birinci dünya müharibəsində məğlub olana qədər Azərbaycan üçün
himayəçi dövlət Tü rkiyə idi. Müharibədən sonra beynəlxa lq və ziyyət köklü surətdə dəyişdiyindən bu cür himayəçi dövlət
Fransa, Böyük Britaniya, A BŞ və ya İtaliya ola bilərdi.
Azərbaycana və ümumilikdə Qafqa z dövlətlərinə Fransa himayədarlığ ı o qədər də real deyildi. Fransa işgüzar
dairələ rin in Qa fqaza ma rağı güclü o lsa da, Kle manso höku mətin in "vahid və bölünməz Rusiya" ideyasına s ədaqəti daha
üstün idi.
İngilis qoşunları Bakıya daxil o lduqdan üç ay sonra, 1919 ilin fevralında Lloyd Corc höku məti onları Qafqazdan
mü mkün qədər tez çıxarmağı qərara aldı. Lakin ingilislər bunu elə etmək istəyirdilər ki, nə amerikalılar, nə də fransızlar bu
regionda birtərəfli qaydada qüvvətlənməsinlər. Belə liklə, ingilislər tərə findən ilk dəfə italyanla rın Qafqa za cəlb ed ilməsi
ideyası irəli sürüldü. Bununla, həm de italyanların sülh konfransından narazılığı aradan qaldırıld ı.
İyunun 28-də Böyük Britaniya höku məti ingilis ordusunun Qafqazdan çıxarılacağı barədə Paris sülh konfransına
rəsmi mə lu mat verdi. Müttəfiqlə r Qafqa zdan çıxan