68
bahalıqla əlaqədar o laraq, fəhlələrin maaşı artırılmış, Höku mət fəhlələrin maaşların ı ödəmək üçün neft sənaye-
çilərinə maliyyə yard ımı verilməsi və onun qaydaları haqqında qərarlar (1919, 16-17 mart) qəbul etmişdi. Höku mətin sosial
siyasətindəki əsas məsələlərdən b iri fəhlə qanunvericiliy inin formalaşdırılmasından ibarət idi. Əmə k Na zirliy inin tə ləbi ilə
Parla ment bu nazirliyin nəzd ində fəhlə məsələsinə aid xüsusi məşvərət şurasının təsis olunması haqqında qanun qəbul
etmişdi (1919, 10 mart). Məşvərət şurası əməyin mühafizəsi, fəhlə və sahibkarlar arasındakı münasibətlərin tənzimlən məsi
məsələ ləri ilə məşğul o lurdu. Məşvərət şurası beş nefər fəh lədən və beş nəfər də sahibkardan olmaq la, on nəfərdən ibarət
idi. Onun ə məyin mühafizəsi və zəh mət keşlərin maddi və ziyyətinin ya xşılaşdırılmasına yönəldilən bütün tədbirlər ü zrə
qüvvədə olan qanunların icra olun masına nəzarət etmək hüququ var idi. Lakin Parlamentin açılışında "Müsavat"
partiyasının bəyan etdiyi 8 saatlıq iş günü, fəhlələrə ildə bir aylıq məzuniyyət verilməsi, gecə xid mətin in qadağan
olunması,16 yaşınadək uşaqların işləməsinin qadağan olunması, 16-18 yaşlarında olanların 6 saatdan artıq işlədilməməsi,
qadınların səhhətinə və fiziki imkanlarına uyğun olmayan işlərə qəbul edilməməsi, hamilə qadınlara güzəştlər ed ilməsi,
müessisələrdə işləyən qadın ların südəmər uşaqları üçün xüsusi yerlərin ayrılması, fəh lələrin sığorta edilməsi, müəssisələrdə
tibb təşkili kimi vəzifə ləri rea llaşdırmaq mü mkün o lmadı.
Höku mət fəhlə məsələsi üzrə qanun layihələri paketini hazırlayıb mü zakirə üçün Parlamentə təqdim etmişdi. Lakin
bu layihələr uzun müddət deputatların diqqətindən kənarda qalmış və parla mentin iclasla rına ç ıxa rılma mışdı.
Nəticədə, Parla mentin 1919 il 8 yanvar tarixli aç ılış ic lasında əmə k nazirinə ünvanladığı sorğusunda fəhlələrin ağır
vəziyyətindən bəhs edən Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin dediyi
"Bu zülmətdən istiqlalımıza, hürriyyətimizə düşmən
olanlar istifadə edirlər" sözləri özünü doğrultdu.
Digər tərəfdən, fəhlə və dövlət qulluqçularının məvacibin in həc minin dəfə lərlə qaldırılması haqqında Hö ku mətin
qəbul etdiyi qərarla r büdcədə böyük kəsir yaradırdı və bu kəsirin də ödənməsi tarif norma larının art ırılması və əlavə kağız
pulların kəsilməsi hesabına həyata keçirilirdi. Bütün bunlar həm də bahalığa və inflyasiyaya, zeh mətkeşlərin sosial
vəziyyətinin p isləşməsinə səbəb olurdu.
Sosial-iqtisadi sahədə xeyli işlər görülsə də, fəhlə məsələsinin, e ləcə də Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin varlığ ı
üçün ən vacib məsələlərdən olan Aqrar məsələnin həll o lunmaması əhalinin vəziyyətini p isləşdirirdi. Bundan istifadə edən
sosialistlər fra ksiyası və A zərbaycan Ko mmunist (bolşeviklər) Part iyası əhali içərisində narazılığ ı a rtırmaq üçün öz
pozuculuq fəaliyyətlərin i daha da genişləndirmiş və Aprel işğalı (1920) ərəfəsində Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin
devrilməsi üçün əlverişli zə min yarada bilmişdilə r.
Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin qarşısına qoyduğu sosial-iqtisadi inkişaf proqramının ta m həyata keçirilməsinə
Aprel işğalı (1920) imkan vermədi.
Nə qliyyat. Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin yaradılması ərəfəsində ölkədə quru və su yolları, xüsusən də dəmir
yolu və boru kə mərləri nəqliyyat ə laqələrində mühü m rol oynayırdı. Bu dövrdə dəmir yollarının ü mu mi u zunluğu 954,2 k m
idi. Onun 498,2 k m-i Bakı - Böyük Kesik,
69
187,8 k m-i Biləcəri - Ya la ma, 189,2 k m-i
Ulu xanlı - Culfa,
51,2km-i Ələt - Zubovka (indiki Əli
Bayramlı şəhəri), 27,1 km-i Bakı - Balaxanı, Sabunçu –
Suraxanı xətlərinin payına düşürdü. Həmin dövrdə
iqtisadi və tica rət əhə miyyətli şose və torpaq yolların sıx
şəbəkəsi də mövcud idi. Bu tip li yolların ü mu mi u zunluğu
4169,1 k m, o cümlədən şoseləşdirilmiş yolların u zunluğu
1507,3 k m id i və bölgələr üzrə aşağıdakı kimi
bölünmüşdü:
Bakı quberniyası - 1507,3 km, o cü mlədən şose -
484 k m; Gəncə quberniyası - 1966,1 k m, o cümlədən şose-
682,7 k m; Zaqatala mahalı - 384,8 k m, o cümlədən şose -
131,2 k m; Na xç ıvan və Şə rur - Dərə ləyəz qəza ları - 401,1
k m, o cümlədən şose - 309,4
k m.
Bu yollarla qəza mərkə zlə rindən dəmir yolu stansiyalarına və ə ksinə yük, sərnişin daşınma ları üçün dördtəkərli
furqon tipli arabala rdan və avtomobillərdən istifadə olun masına başlanmışdı.
Bəhs olunan dövrdə Azərbaycanın əsas su yolları Ba kıdan Xəzə r vasitəsilə Salyan, Lənkəran, Ənzə li, Port -
Petrovsk (Mahaçqala), Həştərxan istiqamətlə rində idi. Xə zər t icarət donanmasında 17 böyük bu xar gə misi vardı. Dən izdən
Yevlax stansiyasına kimi 554,7 km-lik məsafədə Kür çay ından da gəmi gediş-gəlişi vard ı. Kür çayı ilə Salyanla Yevlax
arasında 10 gəmi işləyirdi.
Birinci dünya müharibəsi (1914-18) ərəfəsində A zərbaycanda istifadədə olan neft kəmərlərin in ü mu mi u zunluğu
834,7 k m-ə çat ırdı. Onun 525,9 k m-i Bakı-Batu m neft kə mərinin Azə rbaycan sahəsinin, 263,5 k m-i Abşeron yarı-
madasındakı neft kəmərlərinin, 44,3 km-i Dəllər-Gədəbəy neft kəmərinin payına düşürdü.
Müharibə dövründə, xüsusən də 1917 - 18 illərdə xalq təsərrüfatında baş verən böhran və dağıntılar nəqliyyata ağır
zərbə vurdu. Höku mət başçısı Fətəli xan Xoyski Azə rbaycan Parlamentinin 1918 il 26 dekabr tarixli ic lasındakı çıxışında
bildirmişdi ki, yaxın keçmişdə ölkənin dəmir yollarına güclü zərbələr dəymişdir. Birinci zərbə 1917 ilin sonu -1918 ilin
başlanğıcında Qafqaz cəbhəsindən qayıdan 500 min lik Rusiya qoşunları keçib gedəndə vuruldu. Hərbçilər dəmir yolların ı,
qatarları söküb dağıtdılar. Digər zərbə hərc-mərclik və özbaşınalıq nəticəsində yaranmış sahibsizlik və təsərrüfatsızlıq
nəticəsində dəydi. Ən ağ ır zə rbə isə Bakı uğrunda döyüşlər za manı vuruldu. Bakı Xa lq Ko mis sarları Sovetinin daşnak-
bolşevik qoşunları türk və Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti hərb i qüvvələrinin Bakıya doğru irəliləməsinə mane olmaq üçün
Ələt-Cu lfa dəmir yolunda relsləri sökdürdülər, Kür çayı ü zərindən salın mış Qafqazda ən böyük dəmir yolu körpüsünü
yandırdılar. Gəncə ilə Bakı arasındakı dəmir yolu magistralında da ziyankarlıq lar törədildi. Dəmiryolçuların içərisində
qeyri-a zərbaycanlıların ço xluq təşkil et məsi bütün bu düşmən ziyankarlıqlarının törəd ilməsinə əlverişli şərait yaradırdı.
Müharibə və hərc-mərclik su nəqliyyatına da ağır zərbə vurdu. Ticarət gəmilərinin xey li hissəsi Azərbaycan sər-
hədlərindən çıxarılıb aparıldı və ya yararsız hala salındı. Qalan t icarət gə miləri və Bakı liman ı 1918 il noyabrın 29-dan
ingilis ko mandanlığının s ərənca mına keçdi. Ticarət donanmasını idarə et mə k üçün Ba kıda "İngiltərə dəniz nəqliyyatı"
şirkəti yaradıldı.
Azərbaycan Xa lq Cü mhuriyyəti yarandığı ilk gündən xa lq təsərrüfatın ın bu vacib sahəsinin bərpasına və inkişafına
xüsusi diqqət yetirməyə başladı. Bu məqsədlə Yo llar Nazirliyi yarad ıld ı. Bu nazirlik ilk vaxtlar dəmir yolu nəqliyyatına
rəhbərlik edirdi. Azərbaycan Parla mentinin 1919 il 17 mart tarixli qərarı ilə bütün şose və torpaq yolları, onların üzə rindəki
süni qurğular, yol inşası və bərpası işləri də Yo llar Nazirliyin in sərəncamına verild i. Həmin il aprelin 2-də verilən qərarla
ölkədəki avto mobil emalatxanaları və anbarları da Yo llar Nazirliyinin ixtiyarına keçd i.
Yo llar Na zirliyi də mir yolu nəqliyyatını sahmana salmaq üçün parovoz və vaqon parkın ın tə miri, yeni neqliyyat
vasitələrinin a lın ması, də mir yolu qulluqçularının məvaciblə rin in artırılması, onlara güzəştli şərtlə rlə ərzaq verilməsi,
parovoz maşinistlərinə və onların kö məkçilərinə həqiqi hərb i xid mətdən möhlət verilməsi, dəmir yolu stansiyalarının
qaydaya salınması, mühafizəsinin təmin edilməsi və s. kimi mühü m tədbirlər gördü (bax Azərbaycan dəmir yolu
məqa ləsinə). Bütün bu tədbirlə r te zliklə ö z bəhrəsini verdi. Art ıq 1919 il iyulun 15-dən Ba kı - Batu m istiqa mətində gündə 4
cüt qatarın, həmin ilin sonundan isə Bakı - Po rt-Petrovsk (Mahaçqala) istiqamətində də ciddi qrafik üzrə gündə 4 cüt qatarın
hərəkəti tə min edildi.
1918 il o ktyabrın 30-da Bakı ticarət limanı idarəsinin fəaliyyəti bərpa edild i. Ticarət gəmiləri ilə Bakı ilə Port-
Petrovsk (Mahaçqala), Sa lyan, Lən kəran liman ları a rasında sərnişin və yük daşınması təşkil edildi. Höku mət in c iddi səyləri
nəticəsində 1919 ildə Bak ı-Batum neft k əməri də bərpa edilib istifadəyə verildi. 1919 ilin avqust ayında ingilis qoşunları
Azərbaycandan çıxdıqdan sonra Bakı limanı və ticarət donanması da Cü mhuriyyət Hö ku mətinin sərəncamına keçdi, ölkənin
ticarət gə miləri A zərbaycan Xa lq Cü mhuriyyətinin bayrağı alt ında üzməyə başladıla r.
Azərbaycan Höku məti şose yollarının bərpası üçün 1919 il fevra lın 17-də Yo lla r Nazirliyin in sərəncamına 1
milyon manat kredit ayırd ı. Həmin il aprelin 24-də isə bilavasitə Yevlax-Şəki şose yolunun təmiri və seldən