84
lərin və müə llim heyətinin istifadəsi üçün kitab xana yara -dıldı. 1919 ildə kitab xananm fondunda 250 nüsxə çap
vahidi olmuşdur. Kitab xanada nadir kitablar, q iymət li əlya zma ları, şərqşünaslığa, o cü mlədən a zərbaycanşünaslığa aid
əsərlər toplanırd ı.
Kütlələrin maariflən məsi üçün "Kooperasiya ittifa-q ı"nm kitab xanalan, eləcə də "İqla" cəmiyyəti nəzdinde olan
kitab xanalar da mühü m əhəmiyyət kəsb edirdi. "Kooperasiya ittifaqı"nın kitab anbarı bütün ş əhərdə özii-nün rayon
şöbələrin i açırdı.
Azərbaycan Höku məti tərəfindən kitab xana işinin inkişafma böyük yardım göstərilirdi. Mü xtə lif nazirliklər ö z
əmekdaşları üçün kitab xanalar açırdılar. Xalq Maarifı Na-zirliyi quru mları respublikada kitab xana işinin inkişafı sahəsində
xeyli iş gördülər. Məsələn, Əd liyyə Nazirliy i hüquq kitab xanası yaratmaq məqsədilə dövlət fondundan 50000 manat
aynlmasına nail o ldu. Səh iyye Nazirliy i öz nəzd ində kitab xananın açılmasına 10000 manat ayırd ı.
Azərbaycan Cü mhuriyyəti Parla mentin in 1919 il sen-tyabnn 18-də qəbul etdiy i qanuna görə, xa lq mə ktəbləri
kitab xanalarına türk dilində yeni kitablar almaq üçün dövlət xəzinəsindən Xalq Maarifı Nazirliyin in sərəncamına 1 mil-yon
manat verild i.
Aprel işğalı {1920) ərəfəsində Azərbaycanda artıq kitab fondu 95000 nüsxə o lan 11 kitabxana vardı. Lakin 1920 ilin
əvvəllərində regionda vəziyyətin mü rəkkəbləş məsi və hə-min il aprelin 27-də Şimali A zərbaycanm Sovet Rusiyası
tərəfindən işğalı nəticəsində ölkədə xalq maarifın in inkişafı sahəsində nəzərdə tutulan çoxsaylı tədbirlərin həyata keçi-
rilməsi yarımç ıq qald ı.
Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin xa lq maarifinin inkişafında və mədəni quruculuq sahəsində qısa müddət ərzində
həyata keçirdiy i mühü m tədbirler sonralar respub-likada xa lq maa rifınin təşkilində mühüm rol oynadı.
Ədəbi mühit. Dünyanın ən zəngin ədəbiyyatlanndan birini yaratmış Azərbaycan xalq ı tarix boyu haqq-ədalət,
bərabərlik, azad lıq idealları ilə yaşamış, bu idealla r uğrunda daim mübarizə aparmışdır. Hə min ideallar və onlar uğrun-dakı
mübarizə xalqın əsrlərcə yaratdığ ı edəbiyyatda - istər fo lklorda, istərsə də yazılı bədii əsərlərdə əksin i tap mışdır. "Kitabi-
Dede Qorqud", "Koroğlu" eposlarmda, digər qəh-rəmanlıq dastanlannda, Nizami Gəncəvi, Xaqani Şirvani, İmadəddin
Nəsimi, Şah İsmayıl Xətai, Məhəmməd Füzu li və b. ədəbiyyat korifey lerinin eserlərində ümu mbəşəri ide-a lla r, hu manizm,
haqq-ədalət, o cümlədən insan haqları, azadhq və vətənpərvərlik ideyaları tərennü m edilmişdir. Bütün bunlar 19 əsrdən
etibarən azərbaycançıhq ideyala-rının meydana gəlməsinə zə min yaratmışdır. Bu dövrdə milli birlik, müstəqil dövlətçilik
idealları üzərində daha ar-dıcıl, daha dərindən düşünme - milli özünüdərk Azərbay-can xalqın ın daxili ehtiyacı id i. 19 əsrin
sonu - 20 əsrin əv-vəllərində, hətta sonralar da, bütün milli a zadhq hərəka-tlarmın ideoloji əsasmda Abbasqulu ağa
Bakıxanov, Mirzə Fətəli A xundzadə, Cəmaləddin Əfqani, Həsən bey Zərdabi və bu dövrün digər görkəmli yaradıcı
ziyalıları dayanırdı. Bu ideyalar, nəhayət, 20 əsrin əwelinde azerbaycançıhq ideologiyasının təşəkkülünə daha güclü təkan
verdi. Azə r-baycançılıq ideologiyası, Azə rbaycanda milli dövlətçilik tə-fə kkürü dövrün Cə lil Mə mmədquluzadə, M irzə
Ələkbər Sab ir, Nəriman Nerimanov, Əbdürrehim bəy Haqverdiyev, Əli bəy Hüseynzadə, Hüseyn Cavid, Məhəmməd Had i,
Abbas Səhhət, Abdulla Şaiq, Süley man Sani A xundov, Yusif Və zir Çe mənzə min li, Firidun bəy Köçerli ve onla rca digər
yazıçı, publisist və maarif xadimlərin in əsərlərində, konkret fealiyyetlerində əksini tapdı. Bu dövrün ədəbiyyatında xalq
kütlələrin in azadlıq istəyi, inqilabi hərəkatın güclən mesi, milli şüurun güclü oyamşı ilə əlaqədar o laraq tənqidi rea-lizm
aparıcı istiqamətə cevrildi. Həmin dövrdə Azərbay-canda geniş vüsət alan istiqlaliyyət uğrunda siyasi mübarizə ilə bağlı
azerbaycançıhq ideologiyası məzmunca və keyfıy-yətcə yeni mərhələyə qədəm qoydu və Azərbaycan Xalq
Cü mhuriyyətinin qurulması ilə yüksək zirvəyə çatdı. Azər-baycanın şimalmda müstəqil dövlətçilik ənənelerinin d irçe-lişi və
xalq ın milli təfəkküründə baş verən oyanış, mədə-niyyətin mü xtəlif sahələrində olduğu kimi, ədebi müh itdə də böyük
canlanmaya səbəb oldu.
Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti A zərbaycan xalquun tarixi, siyasi və mənevi-psixo loji həyatında, o cümlədən o
dövriin ədəbi-bədii fikir nümunəlerində silin məz izlər buraxmışdır. Cü mhuriyyət dövrünün öz böyük poeziyası, nəsri,
dramaturg iyası və publisistikası o lmuşdur. Araşdır-malar göstərir ki, hətta ay da, u lduz da rəmz ve obraz kimi rəs miləşən
milli simvolikaya - üçrəngli bayrağa və gerbə poeziyadan, ro mantik nəsrden ve inqilab i publisistikadan keçərə k gəlmişdir.
Aşkar həqiqətdir ki, Cü mhuriyyət dövrünün ədəbiyya-tını ilk dəfə araşdıran və dəyərlendirən lər də elə Cü mhu-
riyyeti və onun mədəniyyətini yaradanların ö zlə ri olmuşla r. Ədəbi prosesi tənzim edənlər və yaradanla r - Məhe mməd Əmin
Rəsulzadə, M irzəba la Mə mməd zadə, Pa rla mentin sedri Əlimə rdan bəy Topçubaşov, s ədr müavin i Həsən bəy Ağayev,
Cü mhuriyyət höku mətin in sədri Fətəli xan Xoyski, həmçinin Əli bəy Hüseynzadə, Əh məd bəy Ağaoğlu, Üze-yir və Ceyhun
bəy Hacıbəyli qardaşları, Hüseyn Cavid, Cəlil Mə mmədqulu zadə, Məhə mməd Hadi, Əh məd Cavad,