40
rin in Bakı ə mə liyyatı. Antanta blokunda Ġngiltərən in müttəfıqi olan Rusiyada oktyabr çevriliĢi (1917) və onun Birin-
ci dünya müharibəsindən çıxması Ġngiltərənin hərbi əməliyyat planlarında dəyiĢiklik əmələ gətirdi. Ġng iltərə rus qo-
Ģunlarının tərk etdiy i yerlərdə, xüsusilə neft Bakısında möhkəmlən mək qərarına gəldi. 1917 il dekabnn 24-də Me-
sopotamiyadakı ingilis hərbi qüvvələri Bağdad-Bakı-Bu xara istiqamətində hərəkətə baĢladı. Ġngilis hərbi qüvvələrinin
ko mandanı L.Denstervill 1918 il fevralın 18-də Ənzəliyə çatdı, lakin burada hakimiyyət hələ rusların əlində olduğu üçün
fevralın 25-də Həmədana döndü, müəyyən hərbi hazırlıq tədbirlərindən sonra Cənubi Azərbaycamn b ir sıra bölgələrin i
iĢğal etdi. Ġngiltərənin Bakını ələ keçirmək p lanının baĢ tutmasında eser-menĢeviklərin və daĢnakların burada yaratdıqları
"Sentrokaspi diktaturası" həlledici ro l oynadı. DaĢnakların təhriki ilə "Sentrokaspi diktaturası" ingilisləri Bakıya dəvət etdi.
1918 il avqustun 4-də 300 nəfərlik ingilis hərbi hissəsi Bakıya da xil oldu. Denstervillin ö zü is ə qalan hə rbi qüvvələrlə
avqustun 17-də gəldi. Be lə liklə, ingilis müdaxiləçiləri A zərbaycan xa lqımn kö məyinə gələn Qafqa z Ġslam Ordusunu
qabaqladı. Denstervill Bakıda möhkəmlənmək və Qafqaz Ġslam Ordusunun onu azad etməsinə yol verməmək üçün bəzi
hərbi-müdafiə tədbirləri gördü. La kin bütün bunlara ba xmaya raq, ingilislə r Qafqa z Ġsla m Ordusu və Azərbaycan Xa lq
Cü mhuriyyəti hərb i qüvvələrin in qarĢısında duruĢ gətirə bilməd ilər, sentyabrın 15-də Bakı ingilis müdaxiləçilərindən azad
edildi. Ġngilislər Bakını tərk edərək, Ənzəliyə qayıtdılar. Beləliklə, ing ilislərin Bakıya birinci hərbi müdaxiləsi (1918, 4
avqust-15 sentyabr) baĢa çatdı (ba x Böyük Britaniyanın hərbi ek spedisiyası). Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti payta xtın ı
Gəncədən Bakıya köçürdü.
Osmanlı imperiyasının Birinci dünya müharibəsində məğlubiyyəti və Mudros barışığının (1918) imzalamasından
sonra ingilislərin növbəti dəfə Ba kıya hərb i müda xiləsi üçün əlveriĢli Ģərait yarandı. Müqavilən in Ģərtlərinə görə Osmanlı
qoĢunları Azərbaycanı tərk etməli, Bakın ın müttəfıqlər tərəfındən tutulmasına mane olmamalı id i. YaranmıĢ ağır Ģəraitdə
Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin nü mayəndə heyəti (Əh məd bəy Ağayev, Musa bəy Rəfıyev və Nəsib bəy Yusifbəyli)
noyabrın 14-də Ənzəliyə gedərək ingilis hərbi qüvvələrinin ko mandanı U.Tomsonla görüĢdü. Tomson Azərbaycan
hökumətin i tanımaqdan imtina etdi və nümayəndələrə cavab verərək dedi: "Madam ki, siz bunun əksini iddia edirsin iz, o
za man gəlib yerində təhqiq edib nəticə çıxa rarıq". Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Höku mət inin baĢçısı Fətəli xan Xoyski
noyabrın 15-də To msona teleqramında müttəfiqlərin Bakıya gəlməsinə Azərbaycan hökumətinin etiraz etmədiyini
bildirməyə məcbur oldu. Tomson Bakıya müda xilə ə rəfəsində bəyanat verdi: 1) noyabrın 17-si səhər saat 10-dək A zərbaycan
və türk ordula rı Ba kın ı tərk et məlidir; 2) Bakı oradakı neft mədənləri ilə birlikdə iĢğal o lun malı, ölkənin d igər bölgə ləri
Azərbaycan höku mətinin və onun ordusunun nəzarəti alt ında qalmalıdır; 3) A zərbaycan Xa lq Cü mhuriyyəti rəsmən
tanınmır, lakin Ġngiltərə, Fransa və Amerika nü mayəndələri onunla de-fakto münasibətlər qururlar; 4) bütün müəssisə və
idarələ r aĢağıdakı istisnalarla fəaliyyət göstərəcəklər: a) general Tomson Bakının general-qubernatoru olacaq; b) Ģ əhər poli-
sinə ingilis baĢçılıq edəcək və s. Noyabrın 17-də To msonun baĢçılığı ilə ingilis hərb i h issələri Bakıya da xil oldu. ġəhər
növbəti dəfə ingilis müdaxiləçilərinin əlinə keçdi. Bakıda Böyük Britaniya general-qubernatorluğu yaradıldı. Bakı nefti
ingilislərin ə linə keçdi. Ġngilis ko mandanlığı de kabrın sonunda Azərbaycan hökumətin i tanımad ığımı b ild ird i, Ba kıya
qoyulan məhdudiyyətlərin a radan qaldırılmasına baĢlandı. 1919 ilin aprelində ingilis general-qubernatorluğu ləğv olundu,
avqustda isə ingilis hərbi h issələri Bakını tərk etdi (ba x, hə mç inin Bak ı ingilis general qubernatorluğu, İngilis dəniz
nəqliyyatı şirk əti, İngiltərə neft idarəsi).
Əd.: Qasımov M., Birinci Dünya müharibəsi illərində böyük dövlətlərin A zərbaycan siyasəti, B., 2001; Nəsibzadə
N., Azə rbaycanın xarici siyasəti (1918-1920), B., 1996; Гeнерал-майор Дентервиль. Британски империализм в Баку и
Персии. 1917-1918 (воспоминания), Тифлис,
1925.
"ĠNGĠLTƏRƏ DƏNĠZ NƏQLĠYYATI ĠDARƏSĠ", "Böyük B r it a n iy a Dən iz Nəq liyyatı Ġ d a r ə s i" -
Ġngiltərə iĢğalçı rejiminin Xəzər donanmasının ticarət gəmilərinə nəzarət üçün Bakıda yaratdığı Ģirkət. Mudros barışığının
(1918) Ģərtlərinə əsasən, Azərbaycan ərazisi ingilis qoĢunlarının iĢğal zonasına daxil edilmiĢdi. Bununla əlaqədar, özünü
Bakının hərbi qubernatoru elan etmiĢ general U.To msonun baĢçılığı ilə təxminən min nəfərdən ibarət ingilis qoĢunu 1918 il
noyabrın 17-də Ģəhərə daxil o ldu. Ġngilis ko mandanlığı Bakıda hərbi vəziyyət elan etməklə, Ģəhərdə və Bakı quberniyasında
inzibati hakimiyyəti ə lə keç ird i, bütun məh kə mə və icra orqanları general To msonun ixt iyarına verild i. Bundan sonra
ingilislər Ģəhərin iqtisadi həyatına təsirlə rini gücləndirməyə baĢladılar. Noyabrın 29-dan Xə zə r Donanmasının bütün ticarət
gəmilə ri ingilis ko mandanlığın ın s ərəncamına keçdi. Ġngilisiər bolĢeviklə rə qarĢı "vahid və bölün mə z Rusiya"nın
bərpasında Denikin ordusuna kömə k məqsədilə bütün Xəzər dənizinə nə zarət et məyə baĢladılar. Nəqliyyat vasitələrin i
nəzarət a ltına a lan ingilis ko mandanlığı noyabrın 22-də Britaniya dəniz nəqliyyatı idarəsin in yaradıldığ ını elan etdi. ġirkətə
baĢçılıq edən mayor Braunun sərəncamlarından birində b ild irilirdi ki, "Xəzər dənizinin limanları: Petrovsk, Bakı və
Krasno-vədsk ingilislərin idarəç iliy i a ltında qalır". Bütün ticarət gə milə ri sahiblərinə verilsə də, onların ü zərində
ingilislərin nə zarət i qoyuldu. Ümu mi və nə zarət Ģöbələri istisna olmaqla, dəniz nəqliyyatı idarəçiliyinin bütün Ģöbələri
tədricən ləğv edildi. Be lə liklə, ingilislə r Xə zər dənizinə ta m nəza rət et məyə baĢladılar. Britaniya dəniz nəqliyyatı idarəsi-
nin sərəncamı ilə Xəzə r dənizinin bütün ticarət gə milə ri heyətləri ilə birlikdə, müvəqqəti ola raq, hərb i ko mendantlığın
sərəncamına keç irild ilər. Bununla da, neft məhsulla rın ın ixracı ü zərində nəza rət Britaniya ko mandanlığ ınıın ə lində
cəmləndi.