41
Ġdarənin ilk sərəncamlarından biri Britaniya qərargahının icazəsi olmadan neftin dəniz vasitəsilə ixracın ın qadağan
edilməsi idi. Qə rargahın sərəncamına keçən gəmilə r tə kcə yük və sərniĢin daĢınması üçün deyil, xa lis hərb i məqsədlər üçün
də istifadə olunurdu. Xə zər t icarət donan-ması gə milərinin hərəkət ma rĢrutlarını ingilislər müəyyən-ləĢdirirdi. Onlar
Fransaya və Ġtaliyaya duru yanacaq ixracına hər vasitə ilə mane o lur, Bakı nefti üzə rində ö z inhisarçı mövqeyini saxla mağa
ciddi səy göstərirdilər (ba x, hə mç inin İngiltərə neft idarəsi).
Əd.: Azərbaycan tarixi, 3 cilddə, c.3, B., 1973; Azərbaycan tarixi, 7 cilddə, c.5, B., 2001; Азербаиджанская Республика. Дакументы и материалы
(1918-1920 гг.), Б., Юсифзаде С. З., Первая Азербаиджанская Республикиф: история, события, факты англоазербаиджаннских отношени Б., 1998.
ĠNGĠLTƏRƏ-ĠRAN MÜQAVĠLƏSĠ (1919) - 1919 il avqustun 9-da Ġngiltərə və Ġran arasında Tehranda imzalan-
mıĢ müqavilə. Birinci dünya müharibəsi zaman ı Ġran hərbi əməliyyat meydanlarından birinə çevrildi. Ölkənin Ģimalını
Rusiya, cənubunu Ġngiltərə, qərbini isə türk-a lman qoĢunları tutdu. Rusiyada Fevral inqilabı (1917) Ġranın da xili və
beynəlxa lq və ziyyətinə c iddi təsir göstərdi; Gilanda imperialistlərə qarĢı cəngəlilə r hərə katı geniĢləndi. Oktyabr çevriliĢinin
(1917) təsiri ilə Ġranda xa lq hərəkatının yeni yüksəliĢi baĢ verdi. 1918 ildə RəĢt və Ən zəlidə yerli Ģuralar yarandı. ġura lar
mürtəce Ģah hakimiyyətinə və müstəmləkəçilərə qarĢı mübarizə aparan cəngəlilərlə əməkdaĢlıq edirdilər. Onlar "Ġran
iranlılar üçündür!", "Rədd olsun əcnəbilər!" və s. Ģüarlar irə li sürürdülər. Cəngəlilə r RəĢtdəki ingilis konsulu Maklarbin i,
ingilis ĢahənĢah bankının Ģöbə müdiri Oksotu və ingilis kəĢfiyyatçı dəstəsinin kapitanı Noeli tutdular. Ġran lı fəh lələr Bakıda
"Ədalət" partiyasını yaratdılar. Partiyanın təsiri Ġrana da yayıldı.
Ġngilislər rus ordusunun Ġrandan çıxmasının onların iĢğalçılıq planlarının həyata keçirilməsinə əlveriĢi Ģərait ya-
radacağını güman edirdilər. Onlar Ġranın Ģimalında, xüsusilə Cənubi Azərbaycanda baĢlanmıĢ istiqial hərəkatını boğmağa və
ölkənin d igər bölgələrinə, həmçinin Hindistana yayılmasının qarĢısını almağa çalıĢırdılar. Ġngilislər ö zlərin in iĢğalçılıq
planlarını, alman və türk orduların ın guya Ġran, Əfqanısıan və Hindistan üçün törətdikləri təhlükənin qarĢısını almaq pərdəsi
altında həyata keçirirdilər.
1918 ilin əvvəlində Ənzə lin i, RəĢti, Bakı və Tiflisi tutmaq üçün Ġranın Ģima lına general Denstervillin ekspedisiya
qrupu, ölkənin Ģimal-Ģərqinə isə Zakaspi vilayətini ələ keçirmək tapĢırığı ilə general Mallensonun baĢçılığı ilə ingilis ordusu
göndərildi.
Ġran əhalisi ingilis ordusunun ġimali Ġrana müdaxiləsini narazılıqla qarĢıladı. "Neytral Ġrandan əl çəkin!" Ģüarı ilə
ingilis iĢğalçılarına qarĢı istiqlal hərəkatı baĢladı. Ġngilisləri yalnız ölkənin irticaçı feodal dairələri, Biçeraxovun rus ağ-
qvardiyaçı dəstələri müdafıə edirdi.
1918 ilin ortalarında ingilislər bütün Ġrana nəzarəti ələ keçirdilər. Avqustun əvvəllərində Tehranda Vüsuqüd
Dövlənin baĢçılığı ilə ingilispərəst hökumət təĢkil olundu. Ġngilis generalı Ayronsaydın tələbi ilə kazak briqadasında
ağqvardiyaçı rus zabitləri ingilislərlə əvəz edildi. 1919 ildə irticaçı Ġran hökuməti ərazi iddiaları ilə Paris Sülh Konfransına
me mo randum təqdim etdi. Me morandu mda iddia olunurdu ki, öz müstəqilliyini e lan edən Azərbaycan dövləti, əslində, heç
vaxt olmamıĢ, bu torpaqlar isə tarixən Ġran dövlətinə məxsusdur. Yalnız 1813 il Gü lüstan və 1828 il Türkmənçay
müqavilələrinə əsasən, Rusiya dövləti bu torpaqları Ġrandan qoparmıĢdır. Bu tələb o qədər təəccüb doğurmuĢdu ki,
konfrans, hətta ona baxmaqdan imt ina etmiĢdi.
Vüsuqüd Dövlət höku məti Ġran üçün son dərəcə ağır Ģərtlərlə Ġng iltərə ilə müqavilə imzalamağa hazırlaĢırdı.
DanıĢıqlar 1918 ilin payızında baĢladı, lakin ço x ləng getdi. Ġngilislər Ġran dövlət nümayəndələrinin ələ alın masına külli
miqdarda pul xərc lə miĢdilər. Vüsuqüddövlə və hökumət in digər ü zvlə ri 130 min funt sterlinq almıĢdıla r.
Ġngiltərə-Ġran müqaviləsi məclisin razılığ ı o lmadan, 1919 il avqustun 9-da Tehranda imzalandı. Müqaviləyə görə,
Ġngiltərə Ġran ın vəsaiti hesabına bütün dövlət idarələrinə geniĢ hüquqları olan məĢvərətçilər göndərird i. Ġran ordusunun
yenidən qurulması üçün ingilis və Ġran zab itlərindən ibarət ko missiya yaratmaq nəzə rdə tutulurdu. Bu məqsədlə
Ġngiltərədən zab itlər, təlimatçılar, silah-sursat gətirilməli id i. Göstərilən tədbirlər ing ilis məmurunun nəzarəti ilə
Ġngiltərən in Ġrana verəcəyi 2 milyon funt sterlinq vəsait hesabına maliyyələĢdiriləcəkd i. Beləliklə, 1919 il müqaviləsi Ġranı
Ġngiltərədən asılı vəziyyətə salırdı.
Ġran üçün son dərəcə ağır olan müqavilənin imzalan ması ö lkə əhalisinin etirazları ilə qarĢılandı. Ġngilislər mü-
qavilənin Ġran Məc lisi tərəfındən təsdiq olunmasını gö zlə mədən onun Ģərtlərini həyata keç irməyə baĢladıla r. Ermitac
Smitin baĢçılığı ilə Ġrana ingilis maliyyə missiyası, hərbi təlimatçılar göndərildi. Müqavilən in gömrük tarifinə dair
maddəsinə əsasən, Ġran 1920 ildə ingilis ma lla rı üçün aĢağı id xa l tarifləri nə zərdə tutan gömrük konvensiyası imza la mağa
məcbur oldu. Ġngilislər Ġranın Ģima l neftinə nəza rəti ələ keç imıək istəyən ―ġərq bankı‖nı və "ġimal neft i" Ģirkətin i
yaratdılar. Dəmir yollarının çəkilməsi üçün mü xtəlif sindikatların yaradılması layihələri hazırlan ırdı. Ġngilislərin Ġran
bazarında qeyri-məhdud hökmranlığı yaran mıĢ, onlar mühü m dövlət vəzifələri tutmuĢdular. Ġranın müstəqilliy i artıq formal
səciyyəyə malik idi. Belə bir Ģəraitdə ölkənin mü xtəlif yerlərində müqavilə ə leyhinə nara zılıqla r geniĢ vüs ət aldı. 1920 il
aprelin 7-də Təbrizdə ġey x Məhə mməd Xiyabaninin baĢçılığı ilə baĢlanmıĢ silahlı üsyan Ġranın digər yerlərində də əks-
səda verdi. Hə min ilin mayında "cəngəlilə r" adlanan partizanlar RəĢti, Gilanı və Ma zandaranın bir hissəsini tutdular.
Gilanda Kiçik xan baĢda olmaqla müvəqqəti inqilab i höku mət təĢkil olundu. Ġyunun 5-də (1920) Gilan Respublikası elan
olundu.
Cənubi Azərbaycanda ġ.M.Xiyabaninin rəhbərlik etdiyi milli a zadlıq hərəkatı, e ləcə də bütün Ġranı bürümüĢ
demokratik hərə kat nəticəsində 1920 il iyunun 25-də Vü -