44
mahallara bölünürdü. Xanlıqlar dövründə Azərbaycanın etnık və siyasi sərhədləri bir-birinə uyğun gəlirdi, daha
doğrusu, Azərbaycanın tarixi siyasi-dövlət sərhədlərini əhatə edird i. Azərbaycan torpaqları Gü lüstan (1813) və
Türkmənçay (1828) müqavilələri əsasındaRusiya imperiyası və Ġran ara-sında bölüĢdürüldükdən sonra ġimali (Rusiya) və
Cənubi (Ġran) Azərbaycanın inzibati-ərazi bölgüsündə ciddi dəyiĢikliklər edildi. Ölkənin ənənəvi inzibati-ərazi bölgüsü
müstəmləkə siyasətini reallaĢdırmaq məqsədilə dəyiĢdirilmeyə baĢlandı. Çar hökuməti ġimali Azərbaycan torpaqlarının
inzibati-ərazi bölgüsündə (xüsusilə 1840, 1846, 1867, 1873 illərdə) xeyli dəyiĢikliklər etdi. Qafqaz təqviminin (1917)
məlu matına görə, Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin və digər müstəqil dövlətlərin yaranması ərəfəsində Cənubi Qafqazda
aĢağıdakı in zibati-ərazi bölgüsü mövcud idi (cədvəl 1). Cədvəldən göründüyü kimi, Cənubi Qafqaz inzibati-ərazi bölgüsünə
görə quberniya, vilayət və dairələrə bölünmüĢdü. Cənubi Qafqazın ərazisi (Qara dəniz quberniyası daxil edilmədən)
208827,87 k v.verst id i. Bu, bütün Qafqa z əra zisinin 57,7%-ni təĢkil edirdi.
Ünvan-təqvimin (1920) məlu matına görə, A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti ərazisin i (mübahisəsiz və mübahisə-
lilərlə birlikdə) 9990887 k v.verst (113895,97 k v.k m) elan et miĢdi (ba x Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti məqaləsinin ― Əra zi‖
bölməsinə). Bu, Qafqaz təqviminə (1917) görə, Cənubi Qafqaz ərazisinin 47,84%-nə bərabər idi. Mübahisəsiz ərazi ü zrə bu
rəqəm 40,87% idi. A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti əra zi sərhədlərinin müəyyənləĢdirilməsinə həyati əhə miyyət verməklə
bərabər, onun inzibati-əra zi quru luĢuna da xüsusi diqqət yetirirdi. Dövrün gərgin və
45
mürəkkəb Ģəraiti əsas götürülərək, mübahisəsiz ərazilərdə köhnə in zibati-ərazi bölgüsü saxlan mıĢ, lakin mövcud tə-
ləblərdən irə li gələn bə zi zə ruri dəyiĢikliklə r edilmiĢdi (cədvəl 2).
Be ləliklə, quberniya-qəza-da irə -məntəqə sistemi forma laĢmıĢdı. Ba kı və Gəncə quberniyaları əvvəllə r də mövcud
olduğu halda, Zaqatala dairəsi quberniyaya çevrilməklə onların sayı 3-ə çatdırılmıĢdı. Ġn zibati-ərazi quruluĢunda 16 qəza
və 1 dairə ayrılmıĢdı. Qə za və da irə lər məntəqələrə bölünürdü.
Əd.: Aдpec-Kaлендарь Азербаиджанкой Ресбулики на 1920 г. , Б., 1920; Кавказский календарь на 1917, Тифлис, 1916; Карта
Азербаиджанкой Ресбулики 1918-1920, B., 1994.
ĠRAN-AZƏRBAYCAN KONFRANS I - bax Azərbaycan-İran müqavilələri
ĠRAN-AZƏRBAYCAN MÜQAVĠLƏLƏRĠ - A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti ilə Ġran arasında dostluq və əmək-
daĢlıq haqqında saziĢlər. (bax Azərbaycan-İran müqavilələri)
ĠRANDA RUS ĠYA QOġ UNLARI - Rusiyanın Birinci dünya müharibəsinədək və müharibə dövründə Ġranda, xü-
susilə Cənubi Azə rbaycanda təcavüzkar niyyətlərini həyata keçirmək və Os manlı dövlətinə qarĢı strateji üstünlüyə nail
olmaq məqsədilə bu ölkənin Ģimal və Ģima l-qərb rayonlarına yeritdiy i hərb i qüvvələr. Türkiyənin müharibəyə
qoĢulmas mdan sonra bu qüvvələr daha da artırılmıĢ, Tü rküstan hərbi dairəsindən ordu qruplaĢmaları ölkənin Ģimal-
46
Ģərq rayonlarına yeridilmiĢdi. 1915 ildə Birinci Qafqaz korpusu ġimali Ġrana yeridilmiĢ, 1917 ilin yanvarın Ģimal-
qərbi Ġranda yeddinci əlahiddə Qafqa z ordu ko rpusu yaradılmıĢdı. Hər iki korpus əsasındaRusiya qoĢunların ın Ġran qrupu
formalaĢdırılmıĢdı. Onlar Qafqaz ordusuna daxil olmay ıb, bilavasitə Qafqaz cəbhəsi baĢ komandanına tabe idi. 1917 ilin
iyununda Rusiyanın Ġrandakı qoĢunlarının sayı 45-50 min nəfə rə çat ırdı. Yeddinci ə lahiddə Qafqaz ordu korpusunun
qərargahı 1917 ildə Cənubi A zərbaycanın Urmiya Ģ əhərində yerləĢird i. Təbriz, ġərə fxan, Dilman onun yaxın arxası idi.
Birinci Qafqaz süvari korpusunun qərargahı isə Ave Ģəhərində yerləĢird i, Tehran, Qəzvin və baĢqaları onun arxası idi.
Rusiya qoĢunlarını gücləndirmək üçün əlavə hərbi hissələr Bakı vasitəsilə gətirilirdi. Fevral inqilab ından (1917) sonra
Ġrandakı Rusiya qoĢunları əsgər ko mitələri və qarnizon sovetləri yaratdılar. Rusiya qoĢunlarında xid mət edən və
azərbaycanlılara düĢmən münasibət bəsləyən erməni bolĢeviklə ri mövqelərini möh kə mləndirməyə və hərbi hissələrdən öz
məqsədləri üçün istifadə etməyə çalıĢırdılar. Ġrandakı Rusiya qoĢunları Müvəqqəti hökumətin iyun (1917) hücumu za manı
ingilis qoĢunları ilə qarĢıhqlı əlaqədə Mosul (Ġraq) ü zərinə hücumda iĢtirak etdi və uğursuzluğa düçar oldu. Ġranda Rusiya
qoĢunlarımn siyasiləĢ məsi prosesi gücləndi. Müvəqqəti hökumətin yıxılması Ġranda Rusiya qoĢunlarının vəziyyətini daha da
ağırlaĢdırd ı. 1918 il yanvarın 3-də Lenin in sədrliy i ilə Xalq Ko missarları Sovetinin (XKS) iclasında rus qoĢunlarının Ġran
ərazisindən çıxarılması məsələsi müzakirə olundu. Lakin baĢda general Baratov və kazak hissəsinin komandiri L.Biçeraxov
olmaqla, əsgər və zabit lərin bir hissəsi Sovet hökumətinə tabe olmaqdan imt ina etdilə r.
Sovet diplo matı Kolo miytsev 1919 ilin iyulunda Ġrana s əfəri zamanı ağqvardiyaçılar tərəfındən həbs olunaraq
öldürüldü.
Qafqa z ordusu Hərbi Ġnqilab Ko mitəsinin (HĠK) ə mri ilə birinci Qafqa z süvari korpusu üçün ġərqi Ġran rayonu HĠK,
yeddinci əlahiddə Qafqa z süvari korpusu üçün is ə Urmiya HĠK yaradıldı. Onlar hərbi hissələrin Ġrandan çıxarılmasına və
Qırmızı ordu hissələrin in formalaĢdırılmasına xid mət etməli idi. Rusiya hərbi h issələrinin Ġrandan çıxarılması 1918 ilin
martında baĢa çatdırıldı. Bu hərbi hissələrin bəziləri (o cü mlədən, erməni əsgər və zab itləri) Bakıda S.ġau myanın tərəfınə
keçərək, Azərbaycan xalqına qarĢı soyqırımında iĢtirak etdilər. A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti həmin hərb i hissələrin fəal
kö mək göstərdiyi S.ġau myanın daĢnak-bolĢevik rejiminə qalib gəldi və öz hakimiyyətini bütün ölkədə bərqərar etdi. Rusiya
hərbi hissələri Ġrandan çıxa rıldıqdan sonra ölkədə Ġngiltə rənin mövqeyi gücləndi. 1918-20 illərdə Cənubi Azərbaycanda
milli azadlıq hərəkatı geniĢləndi. 1920 il may ın 20-də Ən zəli limanına rus desantı çıxarıldı. Sovet qoĢunlarına qəti əmr
verilmiĢdi ki, yalnız müdaxiləçi və ağqvardiyaçı qoĢunları Sovet-Ġran sərhədi hüdudlarından uzaqlaĢdırsınlar və onları Ġran
ərazisində təqib etməsin lər. Sovet höku mətinin 1920 il may ın 24-də Sovet qoĢunlarının ko mandirlərinə teleqramında
deyilirdi ki, "bizim hiss ələrimiz heç bir bəhanə ilə Ən zə li hüdudlarından kənara çıxma malıdır. Də rhal bəyan etmə k
lazımd ır ki, rus hərbi h issələrinin olmasına baxmayaraq, Ən zəlidə hakimiyyət Ġrana məxsusdur".
Əd.: H ə bi b o v Ə., Cənubi Azərbaycanda azadlıq hərəkatı (1914-1918-ci illər), B., 1988; Ġ br ah im o v T.Ə. (ġahin), Birinci Dünya müharibəsi
döründə Ġranın cənub və qərb rayonlarında milli azadlıq hərəkatı, B., 1982.
ĠRANIN AZƏRBAYCANDA DĠPLOMATĠK NÜMAYƏNDƏLĠYĠ - Ġranı A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Hö-
ku məti yannında təmsil edən elçilik. Ġranın Ba kıda konsulluğu 19 əsrin 70-ci illə rindən fəaliyyət göstərirdi. Çarizmin
devrilməsindən (1917) sonra konsulluğun fəaliyyəti daha da canlandı. Lakin Ġran höku məti Azə rbaycanın istiqla liyyətini
elan etməsini dərin narahatlıq la qarĢılad ı. Çünki Ġran ın hakim dairələ ri A zərbaycanın Ģimalında müstəqil dövlətin
yaranmasına Cənubi Azərbaycanın əldən çıxması təhlü kəsi kimi baxırdılar. Buna görə də, Ġran höku məti A zərbaycan Xalq
Cü mhuriyyətini tanımağa və onunla diplo matik əlaqələr yaratmağa tələs mirdi. 1918 ilin yayında Azərbaycan Xalq
Cü mhuriyyətinin elan olunması haqqında istiqlal bəyannaməsinin surəti Ġstanbuldakı Azərbaycan nümayəndə heyəti
tərəfındən oradakı Ġran konsulluğuna təqdim olunduqda, konsulluq Azərbaycan adlı dövlətin müstəqilliy ini tanımadığın ı
bildirdi və bu sənədi qəbul etmədi.
Ġranın A zərbaycana münasibətində dönüĢ 1918 ilin axırından - A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin qonĢu döv-
lətlərin, o cü mlədən, Ġranın əra zi bütövlüyünə hörmətlə yanaĢdığını yəqin etdikdən sonra baĢladı. Ġranın Bakıdakı baĢ
konsulu Azərbaycan Parla mentinin açılıĢ mərasimində (1918, 7 dekabr) iĢtira k etdi. 1918 ilin sonunda Paris sülh
konfransına gedən Ġran xarici iĢlər naziri Əliqulu xan Ənsari yolüstü 2 gün Bakıda qalaraq, Azərbaycan hökuməti ilə da-
nıĢıqlar apardı. Bu danıĢıqlarda, həmçin in, 1919 ilin yanvarında Ġstanbulda Əlimərdan bəy TopçubaĢovla görüĢündə Ġran
diplo matiyasın m baĢçısı Azərbaycanla Ġranın b irləĢməsi məsələsini qaldırd ı.
Azərbaycan tərəfi bu tə klifı rədd etdi və Ġranla bərabərhüquqlu ikitərə fli ə laqələr yaradılmasını ön p lana çəkd i.
Azərbaycan Höku məti bu məqsədlə 1919 ilin mart ında Ġsmayıl xan Ziyad xanovun baçĢılığı ilə Ġrana fövqəladə diplo matik
missiya göndərdi. Missiya Ġran tərəfınə Bakıda və Gəncədə diplo matik nü mayəndəlik yaratmağı təklif etdi.
1919 ilin sentyabrında Ġranın yeni xarici iĢlər naziri Firu z Mirzə bu ölkənin Paris Sülh Konfransında nümayəndə
heyətinin baĢçısı təyin edildikdən sonra Ġran-Azərbaycan münasibətləri dəyiĢdi. Hər iki ö lkən in nümayəndə heyətləri sıx-
sıx görüĢərək qarĢılıq lı münasibətləri ittifaq səviyyəsinə yüksəltdilər. Bu əlaqələrin daha da inkiĢaf etdirilməsi üçün 1919 il
dekabırın əvvəlində Ġran höku məti Seyid Ziyaəddin Təbatəbainin baĢçılığ ı ilə Azə rbaycana fövqəladə nümayəndə heyəti
göndərdi. Dekabrın 30-da Bakıda Ġran nümayəndə heyətinin baĢçısı ilə Azərbaycan