100
qəzasından Qaza x qəzasına qaçqınların kütləvi surətdə yeni axın ı baĢ verdi. 1919 il yanvarın əvvəllərində
Zəngəzurda baĢ verən zora kılıqla r və qırğınla r nəticəsində bu qə zanın dağlıq h iss əsinin 40 minədək sakini Qa rabağın
Cəbrayıl, ġuĢa, CavanĢir qəzala rına və respublikanın digər yerlərinə qaç mağa məcbur oldula r. Bu s əbəbdən
Azərbaycan Hökumət i 1919 ilin mayında Parla mentə Ermənistanın müsəlman əhalisinə yardım göstərilməsi barədə
qanun layihəsi təqdim et miĢdi. Pa rla ment qanun layihəsinə dərhal ba xd ıqdan sonra vəsait ayırmaq barədə qərar qəbul
etmiĢ, ayrılmıĢ 3 milyon vəsait hesabına 1919 il iyulun sonlarında Ġrəvana 15 vaqon un, taxıl, darı və arpa göndərilmiĢ
və əhalinin hər nəfərinə ayda 10 funt hesabı ilə paylan mıĢdı. Bundan əlavə, Ġrəvanda müsəlmanla r üçün a mbulatoriya,
habelə 85 nəfərlik uĢaq evi açılmıĢ və sonralar Amerika Ko mitəsinin himayəsinə verilmiĢdi.
Bakı və onun ətrafını əhatə edən sənaye rayonunda yalnız qaçqınlara deyil, bütün yoxsul yerli əhaliyə, mədən
fəhlələrinə də yardımlar göstərilirdi. Azərbaycan Höku məti 1919 ilin fevralından baĢlayaraq qida məntəqələri Ģöbələri-
nə, əslində, dövriyyə vəsaitlərinin yeganə mənbəyinə çevrilmiĢ aylıq ödəniĢsiz pul subsudiyaları verirdi. Höku mət bu-
nunla kifayətlənməyərək, həmin Ģöbələrin iĢinə daim nəza rət edir və ehtiyac olduqda Ģəhərin mü xtəlif yerlərində yeni
məntəqələrin açılmasına göstəriĢ verirdi. Bu məntəqələrdə əhaliyə pulsuz, bir h issəsi kiç ik ödəniĢlə isti xö rək, çay,
həmç inin zəruri gündəlik tə ləbat məhsulları da paylanırdı.
Azərbaycan Höku məti ilə yanaĢı, xa lq da qaçqınlara yaxından kö məklik edirdi. 1919 ildə Bakı Ģəhəri və
mədən rayonlarında qaçqınlar üçün 308000 manat toplanmıĢdı.
Ermənistan və Gürcüstan hökumətlə rindən fə rqli olaraq, Azə rbaycan Cü mhuriyyəti, milliyyətindən asdı olma -
yaraq, bütün didərginlərə kö mək edird i. Belə ki, Höku mət 1919 ildə yardım olaraq Müsəlman qadın xeyriyyə cəmiy-
yətinə - 220 nəfərlik müsəlman uĢaq sığmacağı üçün, Erməni M illi ġurasına - 517 nəfərlik 2 sığınacaq üçün, Rus
xeyriyyə cə miyyətinə - 517 nəfə rlik sığ ınacaq və ə lillər evi üçün, UĢaq evi cə miyyətinə - 80 nəfə rlik sığ ınacaq üçün,
9-cu sahə ko mitəsinə - 30 nəfə r yaĢlı ada m üçün, Yəhudi Milli ġurasına - ucuz ye mə kxana üçün, Yəhudi xeyriyyə
cəmiyyətinə - qocalar və əmlakı o lmayanlar üçün sığınacağa görə 2114501 manat pul vermiĢdi.
Azərbaycan Hökuməti 1918 il ma rt qırğınları və Ba kının yadelli iĢğalçılardan, o cümlədən "Sentrokaspi
diktatur-ası"ndan azad edilməsi dövründə zərər çə kmiĢ Ģə xsləri də yaddan çıxa rma mıĢdı. Hö ku mət be lə Ģə xslərə
birdəfəlik pul yardımı göstərmiĢdi. Bu müavinətlə r üçün ayrılan pulların ü mu mi məbləği isə 300000 manata bərabər
idi.
Azərbaycan Höku mətin in qaçqınlarla bağlı gördüyü iĢin bir sah əsi də onların ö z doğma yurd-yuvalarına
qayta-rılması id i. Bununla bağh bütün xərc ləri höku mət ö zü çəkirdi. Azərbaycan Höku məti ermən i və rus milli
ko mitələ rin in rəy inə əsasən, 5000 ermənini və 2500 rusu daimi yaĢayıĢ yerlərinə yola salmıĢdı. Bundan əlavə, 4000
müsəlman və 1000 nəfər digər millətlərin nümayəndələri də daimi yaĢayıĢ yerlərinə yola salın mıĢdı. Onlara, əlavə
olaraq, yolda qidalan maq üçün də müavinətlər verilmiĢdi.
O dövrdə erməni daĢnakları rus qoĢunlarının kö məy i ilə Anadoluda, xüsusilə Qarsda, Ġqdırda və b. ərazilərdə
yerli türk əhalisinin evlərini dağıt mıĢ, on minlə rlə günahsız insanı, o cümlədən qoca, qadın, uĢağı öldürmüĢ, ev-eĢiyin
dən didərgin salmıĢdılar. Azə rbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Höku məti bu insanları da yaddan çıxa rma mıĢdı. Be lə ki,
Himayədarhq Nazirliyi Müs əlman Xeyriyyə cə miyyətinin vasitəçiliyi ilə Qa rs əyalətindən qaçqın düĢərək Bakıda
məskunlaĢan 700 nəfərin gündəlik çörəklə tə minat mı ö z üzə rinə götürmüĢdü. Höku mət 1919 ilin noyabrından 1920 il
yanvarın 1-dək olan dövrdə buna 526.195 manat məbləğində pul xərcləmiĢdi.
Himayədarlıq Na zirliyinin nü mayəndəsi Qars vilayətindən və Ġrəvan quberniyasından olan müs əlman qaçqınla-
ra yardım üçün 1919 ilin noyabrından Tiflisə ezam edilmiĢdi. O, qaçqın ların yolüstü qısamüddətli q idalan ma məntəqə-
lərinin yaradılmasını təĢkil etmə li və bunun üçün onlara pul müavinətləri verməli idi. Tifiis ya xınlığında və AĢağı Cəral
stansiyasında iki belə məntəqə açılmıĢdı. 1919 ilin axır-larında Dağlılar Respublikasında gedən hərbi əməliyyatlar
üzündən Azərbaycana pənah gətirən qaçqın dağlılara yardım məqsədilə də 1 milyon manatpul sərf edilmiĢdi.
Azərbaycan Parla mentində xalq üçün fəla kətə çevrilmiĢ qaçqın və d idərgin lərin məsələsi də fələrlə mü zakirə
edilmiĢ və müvafıq qərarlar qəbul o lunmuĢdu. Məsələn, 1919 ildə Parlament Qərb i A zərbaycandan olan qaçqınlara
smetadan kənar 13 milyon, Zəngəzur qaçqın larına 18 milyon 750 min manat kö mə klik göstərilməsi barədə qərar
qəbul etmiĢdi.
Parla mentdə mü zakirə lər za manı deputatların bir qismi ayrılan yardımlara heç də birmənalı münasibət
bildirmir, qaçqınlara göstərilən yardımların formasına etiraz edirdilər. Məsələn, deputat A.AĢurov yardımm q ısa
müddət üçün nə-zərdə tutulduğuna və hökumətin qaçqın ların vəziyyətinin yaxĢılaĢdırılması istiqamətində
uzunmüddətli proqramının olmamasına etiraz edirdi. Parlamentin 14 iyun 1919 il tarixli iclasında deputatların
əksəriyyəti qaçqınlara yardımdan da-ha ço x, onların iĢlə təmin olun masını düzgün yol hesab edirdi. Deputatların bir
qismi pulların qaçqınlara necə çatdı-rılması ilə bağlı höku mətdən ciddi izahat istəyir, mənimsəmən in qarĢısını almağ ı
tələb edir, digər qis mi isə proble mi həll et mə k üçün əmək qabiliyyətli qaçqm və köçkünlə rdən ötrü yeni iĢ yerləri
açmağ ın zəruri olduğunu bildirirdilər. Onlar Suraxanı-Mərdəkan dəmir yolu xəttinin çəkilməsini və qaçqınların orada
iĢlə təmin olun masını təklif edirdilər.
Azərbaycan Höku mət i qaçqın lara təkcə pulla deyil, ə rzaqla da kö mə k edirdi. Belə ki, 1920 il yanvarın 5-də
par-la mentdə qaçqınla rın 21 milyon manat dəyərində buğda ilə təchiz o lunması haqqında qərar qəbul olun muĢdu.
Ümu-miyyətlə, 1919 ildə Höku mət əhalinin yo xsul təbəqələrinə kö mək üçün 3082000 manat maliyyə yard ımı
etmiĢdi.