69
qoymaq fikrində idiksə də, bu giin fərdimizin köksünü
qabardan istiqlal şüarı olmasına görə, "İstiqlal" muzesi
olmasını əhəmiyyətli görurüz".
Muzeydə Azərbaycanın a zadlıq və istiqlalına dair sənəd
və materia llar, tarixi və maddi mədəniyyət örnəkləri, a rxeo loji
tapıntılar, silah lar, nu mizmatika nü munələri, rəs m əsərləri, xalça
və xa lça mə mulat ı, bədii t ikmələ r, dulus və mis qablar, bəzə k
əĢyaları və d igər sənət əsərləri, Quran i-Kərimin nadir nüs xələri,
mü xtəlif əlyazmalar və s. toplanmıĢdı. Muzeyin açılıĢına hazırlıq
görülərkən 1919 il noyabrın 6-da tərtib o lunmuĢ bir sənəddə (onu
həm mu zeyin yaradıc ıları olan s ənətĢünaslar Hüseyn bəy
Mirzəcamalov və Məhəmməd Ağaoğlu, həm də A zərbaycan
Parla menti sədrin in müavinlə ri Həsən bəy Ağayev, Sultanməc id
Qənizadə və Parla mentin rəyasət heyətinin digər məsul
əməkdaĢları imzalamıĢlar) mu zeyin əsasnaməsi, uçot-mühafizə
üzrə təlimat, fond-satınalma ko missiyası haqqında müddəalar
yığcam Ģəkildə əks olun muĢdu. Sənəddə göstərilirdi ki, mu zeyə
verilən hər bir əĢya milli sərvətdir, əĢya sahiblərinin a ilə üzv ləri
gələcəkdə onlan tələb edə bilmə zlər. Muzeyə hədiyyə olun muĢ
əĢyalar geri qaytarılmır. Sənədin 3-cü bəndində deyilirdi:
"Ġstiqlal mu zey i milli b ir müəssisə olduğu üçün muzeydə
mövcud bütün əĢya milli mal hesab edilir. Heç kəs və heç bir müəssisə o Ģeylərə sahib ola bilməz".
Muzeyin təĢkili və fəaliyyəti ilə bağlı bütün xərc lər Azə rbaycan Parla menti rəyasət heyətinin hesabına idi.
Aprel işğalından (1920) sonra "Ġstiqlal" mu zeyin in eksponatları yeni təĢkil olun muĢ Azərbaycan Dövlot Muzeyinə
verild i. Sonra lar eksponatlann bir hiss əsi (o cü mlədən, Azə rbaycan Xa lq Cü mhuriyyətinin bayrağı, "Ġstiqla l
bəyannaməsi"nin əsli, Azə rbaycan Parla mentin in materia llan və s.) Moskvadakı Ġnqilab mu zeyinə aparıld ı.
Əd.: Bayramov A., Azərbaycanda muzey iĢinin tarixindən, "Mədəni-maarif iĢi" jurnalı, B., 2000, № 4/5; Бахшиева А., Из истории
образавания и деятельности и Азербаиджане»Музэкскурс»а , "Azərbaycan Tarixi Müzeyi - 80" toplusunda, B., 2001; Джахангирова С., О
трех печатях из фонда новой истории Музея Истории Азербаиджана yenə orada.
ĠS TĠQLALIN BĠRĠNCĠ ĠLDÖNÜMÜ, A zərbaycanın is t iq la l ın ın elan o lu n ma s ın ın b ir in c i
ild ö n ü - mü - A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin elan olun masının b irinci ildönümü münasibətilə keçirilən bayram
tədbirləri. 1919 il mayın 27-28-də istiqla liyyətin birinc i ildönümü münasibətilə Ba kıda və bölgələrdə təntənəli
mə rasimlər və kütləvi tədbirlər keçirild i. Azə rbaycan Xa lq Cü mhuriyyəti Pa rla menti 28 mayı bayra m günü elan etmiĢ
və bayramın keçirilməsi üçün ko missiya yaratmıĢdı.
Mayın 28-də çıxan qə zetlər yaĢıl və q ırmızı rənglərlə haĢiyələnmiĢdi. Gündüz saat 11-də Parla mentin təntənəli
iclası, saat 1-də isə Hürriyyət meydanında (keç miĢ 26-la r, indiki Sahil bağı) əsgərlərin rəsm-keç idi oldu. Rəsm-keç idi
Nazirlə r ġu rasının sədri və hərbi nazir qəbul etdi. Zü lfüqar və Üzey ir Hac ıbəyli qardaĢların ın truppası mü xtə lif
libaslarda mütəhərrik tarixi dəstələr təĢkil edərək, küçələrdə böyük tamaĢalar və nü mayiĢlər göstərdilər. Belə ki,
may ın 27-də səhər saat 9-da Hacıbəyli qardaĢları truppasının artistləri bəzəkli avtomobildə, süvari musiqi dəstəsinin
müĢayiəti ilə Azərbaycan milli marĢlarını o xuya-o xuya, tarixi qəhrəmanlar Çingiz xan, Əmir Tey mur, ġah Abbas,
Ağa Məhəmməd ġah Qacar, ġey x ġamil, həmçinin Bakı, ġəki, ġirvan, Gəncə, Quba, Qarabağ xan larının libaslarında
hökumət teatrından çıxıb, Ģəhər küçələrindən keçərək Parlamenti təbrik etmək üçün onun qarĢısına gəlmiĢ, daha sonra
Ģəhərin məhəllələrin i gəzə-gəzə teatra qayıtmıĢdılar. Kəndlərdən tərəkəmə köçləri gəlib, at çapa-çapa Ģəhər
küçələrindən keçmiĢdilər. MütəĢəkkil dəstələr Parlamentin qarĢısından keçmiĢ, tanınmıĢ natiqlər orada nitqlər
söyləmiĢdilər.
Mayın 28-də Hö ku mət teatrında Üzeyir bəy Hacıbəylinin " Leyli və Məcnun" operası və Ġsa bəy AĢurbəylinin
"Azərbaycan" faciəsi tamaĢaya qoyulmuĢdu. ġeyxülisla m hə min gün camaatın məscidlərə dəvət olunması, duala r
oxun ması, moizə və n itqlər söylənilməsi, 500 nəfərlik ehsan verilməsi barədə qəzalara teleq ram göndərmiĢdi.
Bakıda bağlar, bulvar və b. yerlər çıraqban edilmiĢ, milli bayraq və xahlarla bəzədilmiĢdi. Küçələrdə və gəmilərdə
iĢıqlarla "Ġstiqlal" sözü yazılmıĢdı. Qız qalası ü zərində elektrik iĢığı ilə böyük tarixi panno qurulmuĢ və Ģüarlar
yazılmıĢdı. 21 topdan Ģadyanahq atəĢi açılmıĢdı. Ġstiqlalm b irinci ildönü mü bayramı ço x böyük təntənə və əzəmətlə
qeyd olunmuĢ, xalqm Ģüurunda dərin iz buraxmıĢdı.
Əd:. Süleymanov M., Müsəlman dünyasında ilk xalq cümhuriyyəti, B., 1999.
ĠġÇĠLƏ R MƏSƏLƏS ĠNƏ DAĠR XÜS US Ġ MÜġ AVĠRƏNĠN TƏġ KĠLĠ HAQQINDA QANUN - əməy in
mühafızəsi, fəhlələr və sahibkarlar arasında münasibətlərin tənzimlən məsi haqqında Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti
Parlamentinin 1919 il martın 10-da qəbul etdiyi sənəd (ətraflı məlu mat üçün bax Fəhlə məsələsinə dair məşvərət şurası).
70
ĠTALĠYA-AZƏRBAYCAN SAZĠġLƏRĠ - Azərbaycan və Ġtaliya dövlətləri arasında iqtisadi-siyasi
əlaqələri geniĢləndirmək məqsədilə bağlan mıĢ saziĢlər. 1919 ilin payızından etibaron, ağqvardiyaçı rus generallarının
məğ-lubiyyəti ilə əlaqədar beynəlxa lq və ziyyət yeni yaran mıĢ müstəqil respublika ların xeyrinə dəyiĢməyə baĢladı.
Azərbaycan Höku mət i ö lkənin müstəqilliyinin dünyamn böyük dövlətləri tərəfındən ta mn ması məsələsinin həllini
sürətləndirmək məqsədilə BeĢlər ġurasına, o cü mlədən Ġtaliyaya müraciət etdi.
Ġtaliyanın A zərbaycanda güclü iqtisadi marağı var id i. Lakin o, mandatlığa götürmək istədiyi əraziləri xarici
təcavüzdən qorumaq iqtidarında deyildi. Gə ləcə kdə Rusiya və Türkiyə ilə qarĢılaĢmaq qorxusu Ġtaliyanı bu iĢdən
çəkindirdi.
Azərbaycan Höku məti Ġtaliya ilə iqtisadi-siyasi əlaqələri gücləndirmə k məqsədilə general Ġbrahim ağa
Usubovun baĢçılığ ı ilə Ro maya nü mayəndə heyəti göndərdi. Heyət "hərbi missiya" adlanırdı və əsasən, hərbi, iqtisadi
məsələ lərlə bağlı iĢlər aparmalı idi.
Ġtaliya höku məti 1920 il yanvarın 17-də A zərbaycanı de-fakto tanıması haqda qərarını general Ġ.Usubova
təqdim etdi və ölkə mizlə daimi ə laqə sa xla maq fikrində olduğunu bildirdi.
General Ġ.Usubov Ro mada sənayeçi-senator S.E.Konti ilə görüĢdü. GörüĢdən məqsəd Azərbaycan ordusu
üçün Ġtaliyadan paltar və silah alın ması id i.1920 ilin fevralında S.E.Kontinin baĢçılığı ilə 35 nəfərdən ibarət Ġtaliya
nümayəndə heyəti Azərbaycana gəldi. Ġtaliya Azərbaycandan neft, Azərbaycan isə oradan ordu üçün silah və hərbi
geyimlər almaq niyyətində idi. Ġmza lan mıĢ saziĢ ə əsasən, Ġtaliyadan 6 ədəd sürətli kater, 12 ədəd mina düzən ciha za
malik kater, 6 sualtı qayıq, 92 dəniz artilleriyası, piyada qoĢunlar üçün 135 min mərmiyə malik 34 top, 12 hidroplan, 4
aeroplan, 5 tank, 20 zireh li maĢın, 10 min cüt uzunboğaz çəkmə, 70 min cüt ayaqqabı, 40 min dəst Ģinel alın malı idi.
Azərbaycan isə Ġtaliyaya hər ay 500 min pud neft, ya xud ma zut göndərməli idi. Azə rbaycan neftin hər tonu üçün 35
dollar, ma zutun hər tonu üçün isə 25 dollar a lma lı idi. Ġta liya höku mət inin və ayrı-ayrı firma ların nü mayəndələri 1920
ilin əvvəlində Azərbaycandan neft və neft məhsulları, pa mbıq, yun, ipək və digər məhsullar a lmaq barədə saziĢlə r
imzalamıĢdılar. Lakin Aprel işğalı (1920) Ġtaliya-A zərbaycan saziĢlərinin reallaĢdırılmasma imkan verməd i.
ĠTALĠYANIN AZƏRBAYCANDA DĠPLOMATĠK NÜMAYƏNDƏLĠYĠ - Ġtaliyanın Azərbaycan
Cü mhuriyyətində siyasi agentliyi. 1920 il martın 10-da Azərbaycanda fəaliyyətini dayandırmıĢ Ġtaliya hərbi
missiyasını əvəz etmiĢdir. Ġtaliya höku məti bu ö lkən in Cənubi Qafqazdakı hərb i missiyasının rəisi po lkovnik
M.K.Qabbam Azə rbaycanda siyasi agent təyin etmiĢdi. Daimi iqa mətgahı Tiflisdə yerləĢməli idi. Podpolkovnik Enriko
Ġnsom onun Bakıda nü mayəndəsi idi. Ġtaliyanın A zərbaycana iqtisadi marağı güclü olduğu üçün böyük dövlətlər
içərisindən Bakıda, birinci olaraq, E.Ġnsom baĢda olmaqla Ġtaliya diplo matik nümayəndəliyi fəaliyyətə baĢlamıĢdı.
Konsul isə L.Qrikurov idi.
Əd.: Азербаиджанская Демократическая Республика (1918-1920). Внешняя политика, Б., B., 1998.
"ĠTTĠFAQ" - A zərbaycan milli sosialist-inqilabçı (eser) təĢkilatı. 1905 ilin oktyabrında Bakıda yaradılmıĢdı.
TəĢəbbüsçüləri sosialist-inqilabçılar part iyası Ba kı ko mitəsinin üzvləri S.Rayetski və V.Rize l idi. TəĢkilat ın baĢçıları
R.ġərifzadə, M.Cuvarlinski, R.Məlikov olmuĢlar. "Ġttifaq"ın üzvləri sırasında P.Montinlə birlikdə qətlə yetirilmiĢ
fəhlə Əli Hac ı Yaqub oğlunun, eləcə də ġ.Poladov, tələbə Mehdiyevin də adla rı çəkilir.
Mətbu orqanı olmayan Azərbaycan eserləri "Qafqaz sözü", "Kaspi" və digər qəzetlərin səhifələrində məqalə lər
dərc etdirirdilər. TəĢkilatın liderləri kütlələrin maarifləndirilməsini və xalqın azadlığını Özlərinin əsas məqsədləri elan
edirdilər. Azərbaycanlılara qarĢı soyqrımları za manı "ittifaq"çılar eserlərlə və digər partiyalarla birlikdə hakimiyyət
nümayəndələrinin təxribatına qarĢı çıxıĢ etmiĢdilər. Siyasi Ģəraitin və erməni-müsəlman münasibətlərinin gərginləĢdiyi
1905 ilin oktyabrında "ittifaq"çılar sol blok taktikası tərəfdarları olaraq, eserlərin Bakı ko mitəsi, sosial-demokratlar və er-
məni "spesifikləri" ilə birgə qaragüruhçulara və digər təxribatçılara qarĢı yaradılmıĢ "Ġnqilabi koalisiya ittifaq‖ına daxil
oldular. 1905 ilin avqustunda yaranmıĢ eyni vəziyyətdə "Ġttifaq" azərbaycanlıları və erməniləri birliyə çağıraraq, hakim
dairələrin təxribatlarına uyma mağa və qırğınları dayandırmağa çağırırdı. Taktiki üsullarında "ittifaq"çılar terrorun və
anar-xist mübarizəsinin tərəfdarı idilə r.
Sovet tarixĢünaslığında "Ġttifaq"ın kütlələr arasında dayağı olmadığına görə 1906 ilin sonuna doğru tarix
səhnəsindən çıxdığı bildirilirdi. La kin son dövrlərdə aĢkar olunmuĢ sənədlərə görə, onların fəa liyyəti 1911 ilə qədər
davam etmiĢdi. 1907 ildə Sosialist İnqilabçılar Partiyasının Bakı komitəsi ilə birgə yaydıqları vərəqələrdə "ittifaq"çılar
azərbaycanlıların a zadlıq hərəkatına qoĢulmağa və fəhlə ləri tətillə rə çağırırdılar. Hə min ilin yayında eserlərin
Bibiheybət Ģöbəsi "Ġttifaq" təĢkilatına üzvlərin cəlb olunmasım bərpa edərək, ö z mətbu orqanların ı onla rın arasında
yayırdı.
Polis 1908 ildə də eserlərin A zərbaycan dilində çağırıĢların ı çap et mə k üçün mətbəə Ģrift lərini aĢkar et miĢdi.
Azərbaycan eser təĢkilatın ın mövcudluğu barədə 1911 ilə a id bəzi mə lu matlar da var. 1917 ildə bərpa olun muĢ eser
təĢkilatlarının milli Ģöbələri a ktiv fəaliyyətə baĢlamıĢdılar. Bu va xtdan etibarən onlar sol - "Əkinçi" və sağ - "Xalqçı"
qa-nadlarına bölün müĢdülər.
Əd.: Əfəndiyev S.M., Azərbaycan proletariatının inqilabı hərəkatı tarixindən, B., 1957; Лопач З.А., Деятельность эсеров в
Азербаиджане и борьба большеков против них (1903-1914). Автореф. Канд.дисс., Б., 1981.
"ĠTTĠFAQĠ-MÜS LĠMĠN", Müsəlman Konstit u s io n P a rt iy as ı - Rusiya imperiyasının milli-müstəmləkə
zülmü altında olan türk-müsəlman xalqlarırın azad lığ ı uğrunda mübarizə aparan siyasi partiya. Əsası Rusiya mü-