24
edilmiĢ, 1907 ilədək həmin vəzifədə çalıĢ mıĢdır. Fətəli xan Xoyski 1907 ildə Gəncə quberniyasından 2-ci Dövlət
dumasına deputat seçilmiĢdir. Dumanın ic laslarında müs əlman deputatları fraksiyası adından çar hökumətinin ucqarlardakı
ayrı-seçkilik və köçürmə siyasətinə qarĢı kəskin çıxıĢlar et miĢdir. Rusiyada nıilli və din i fərq lərə görə vətəndaĢların siyasi
və mülki hüquqlarını məhdudlaĢdıran qanunların ləğvinə dair Dövlət dumasına təqdim edilmiĢ qanun layihəsini imza layan
173 deputatdan biri də Xoyski olmuĢdur. 2-c i Dövlət duması bura xıldıqdan sonra Xoyski Gəncəyə qayıt mıĢ, əvvəlcə da irə
məh kə məsinin, sonra isə Tiflis məh kə mə pa latasının andlı ic lasçısı seçilmiĢdir.
Fətəli xan Xoyski 1913 ildə Ba kıya köçərək, Ģəhər dairə məh kə məsində andh iclasçı o lmuĢ, Bakının ictimai-mədəni
həyatında, xeyriyyə cə miyyətlərinin iĢində fəa l iĢtirak et miĢdir. Rusiyada Fevral inqilabından (1917) sonra Ba kıda
yaradılmıĢ Müsəlman Milli ġurası müvəqqəti icraiyyə ko mitəsinin üzvü seçilən Fətəli xan Xoyski həmin ilin aprelində
Bakıda keçirilən Qafqaz müsəlmanları qurultayının təĢkilatçılarından və fəal iĢtirakçılarından olmuĢdur.
1917 ilin oktyabrında Ba kı Ģ əhər du masına seçkilərdə müsəlman blo ku 10 mindən ço x səs almıĢ və bu blo ku tə msil
edən Fətəli xan Xoyski du manın s ədri seçilmiĢdi. Onun rəhbərliyi ilə fəa liyyət göstərən Bakı Ģəhər du ması
dövrdə bolĢevik Ba kı Sovetinin yeganə rəqibi idi. 1918 il fevralın 23-də Tiflisdə Cənubi Qafqa zın qanunvericilik orqanı
olan Zaqafqaziya seymi iĢə baĢladı. Sey mə Cənubi Qafqazdan Ümu mrusiya Müəssislər Məclisinə seçilmiĢ deputatlar daxil
idi. Sey min Müsəlman fraksiyasına mənsub 44 deputatın arasında Fətəli xan Xoyski də vardı. 1918 ilin aprelində elan
olunan müstəqil Zaqafqaziya Federativ Respublikası hökumətində Xoyski xalq maarifı naziri vəzifəsini tutdu. Məhz bu
vəzifədə olarkən Fetə li xan Xoyski Tiflisdə yaradılması qərarlaĢdırılmıĢ Avropa tipli universitetin Ba kıda aç ılması tə klifini
irə li sürdü və sonralar bu iĢin həyata keçirilməsində miihüm rol oynadı (ba x, hə mç inin Bak ı Dövbt Universiteti).
Cənubi Qafqa zın müs təqilliy inin elanı və yeni höku mət in yaradılması regiona nə da xili və nə də xa ric i siyasət
sahəsində heç bir yenilik gətirməd i. Zaqafqaziya k omissarlığında, sonra isə nazirliklərində fəaliyyət göstərən hər üç Cənubi
Qafqa z millətinin nümayəndələri mənafə mü xtə lifliyi ü zündən vahid mövqedə birləĢə bilməd ilə r. Belə bir Ģəraitdə gürcü
nümayəndələri Zaqafqaziya federasiyasından çıxıb öz istiqlaliyyətlərini elan etmək qəranna gəldilər. (1918, 26may).
Mayın 27-də Sey min azərbaycanlı deputatları fövqəladə iclas keçirərək, ö zlərini A zərbaycan Milli ġurası elan
etdilər. Azə rbaycanın idarəsini ö z ü zərinə götürən Milli ġura mayın 28-də keç miĢ Qa fqaz caniĢininin iqa mətgahında
keçirilən birinci iclasında, ətraflı mü zakirələrdən sonra, Cənubi Qafqazın cənub-Ģərqində Azərbaycan Xalq
Cü mhuriyyətinin yarad ılması və Ġstiqlal bəyannaməsinin qəbul olunması haqqında qərar qəbul etdi. Azərbaycan Milli
ġurasının üzvü Fətəli xan Xoyski yekdilliklə Azərbaycan Höku mətin in sədri seçild i və ona Azərbaycan Xalq
Cü mhuriyyətinin ilk Höku mətini təĢkil etmək tapĢırıldı. Xoyski elə həmin andaca öz höku mətin in tərkib ini elan etdi. Bu
Höku mətdə Fətəli xan baĢ nazir (rəisi-vüzəra) vəzifəsi ilə yanaĢı, daxili iĢlər naziri vəzifəsini də tuturdu.
25
Tiflisdə yeni müstəqil dövlətin yaradılması ilə əlaqədar təĢkilati tədbirləri həyata keçird ikdən və onu bütün dünyaya
bəyan etdikdən (1918, 30 may) sonra, Azərbaycan Milli ġurası və Azerbaycan Hökuməti fəaliyyətini bilavasitə öz ölkəsi
ərazisində həyata keçirmək məqsədilə 1918 il iyunun 16-da Gəncəyə köçdü. Milli ġura və Azərbaycan Hö ku məti burada
mürəkkəb daxili və xarici çətin liklərlə üzləĢdi. Xoyski istefa verdi. Lakin Milli ġura Höku mətin təĢkilin i yenidən ona
tapĢırdı. Mü xtəlif partiyaların nü mayəndələrindən təĢkil o lunmuĢ yeni hoku mətdə Xoyski baĢ nazir vəzifəsi ilə yanaĢı,
ədliyyə naziri vəzifəsini də tutdu. Yeni Höku mət proqramı ilə çıxıĢ edən Xoyski bild irdi ki, A zərbaycanın azad lığ ı və
istiqlaliyyəti uğrunda mübarizə onun Höku mətin in baĢlıca və zifəsi olacaqdır.
Azərbaycan Milli ġurası 1918 il 17 iyun tarixli ic lasında özünün buraxılması, bütün qanunvericilik və ic ra
hakimiyyətinin Azə rbaycan müvəqqəti hökumətinin əlində cəmləĢdirilməsi haqqında iki mühü m qətnamə qəbul etdi. Milli
ġuranın buraxılması haqqındakı birinci s ənəddə göstərilird i ki, həm daxili, həm də xarici siyasət sahəsində Azərbaycanda
yaranmıĢ ağır vəziyyəti nəzərə alaraq, A zərbaycan Milli ġurası bütün hakimiyyəti Fətəli xan Xoyskinin sədrliy i ilə
yaradılmıĢ Höku mətə həvalə edir və ona tapĢırır ki, öz hakimiyyətini qısa müddətdə çağırılacaq Müəssislər Məclisindən
baĢqa heç kimə güzəĢtə getməsin.
Fətəli xan Xoyskinin baĢçılıq etdiy i Höku mət in hüquq və vəzifə lərindən bəhs edən ikinci sənəddə qeyd olunurdu ki,
Azərbaycan Höku məti Azə rbaycanın istiqlaliyyətini və siyasi a zadlıqla rı ləğv edə bilmə z, aqrar və d igər bu kimi mühüm
inqilab i əhə miyyətli qanunları dəyiĢməyə Höku mətə səlahiyyət verilmir; qalan məsələlərdə Höku mətə bütün hüquqlardan
istifadə et mə k səlahiyyəti verilird i. F.x.Xoyski Höku məti alt ı aydan gec olmayaraq Müəssislər Məclisini çağırmalı idi.
Be ləliklə, müstəqil Azə rbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ilk addımlarını at mağa baĢladığı son dərəcə ağır da xili və beynəlxa lq
Ģəraitdə qanunverici və icra hakimiyyətinin əsas ağırlığ ı Xoyskinin üzərinə düĢdü.
Fətəli xan Xoyskin in ikinci Höku məti Gəncədə ço x çətin və mürə kkəb bir dövrdə fəa liyyətə baĢladı. Ya ran mıĢ
mürəkkəb Ģəraitdə Höku mət, ilk növbədə, dövlət aparatının təĢkili iĢini davam etdirdi, əsas diqqəti Nazirlər ġurasın ın və
ayrı-ayrı nazirliklərin idarə aparatların ın yaradılmasına yönəltdi.
Xoyski Hö ku mətinin Gəncədə ilk tədbiri iyunun 19-da bütün Azərbaycanda hərbi vəziyyətin elan edilməsi o ldu.
Azərbaycanın dövlət müstəqilliyin i müdafiə edəcək ordunun yaradılması iĢinə baĢlandı və avqustun 11-də hərbi
mü kəlləfiyyət haqqında qanun qəbul edildi. Qanuna müvafıq olaraq, 19 yaĢına çatmıĢ vətəndaĢlar ordu sıralarına çağırıldı.
Xoyski Höku məti iyunun 27-də Azərbaycan (türk) d ilini dövlət dili elan etmiĢ, iyu lun 15-də daĢnakların Azərbaycan
xalq ına qarĢı törətdikləri soyqırımı vəhĢiliklərini aĢkara çıxarmaq məqsədilə Fövqəladə Təhqiqat Komissiyası yaratmıĢ,
avqustun 30-da Gəncənin və Cəb rayıl