28
ulduzu bu şüar olmuşdur: MİLLƏTİN HUQUQU, İSTİQLALl, HÜRRİYƏTİ!". ÇıxıĢın ın sonunda o, istefasını
qəbul etməy i Parla mentdən xah iĢ etdi. Pa rla ment Hö ku mətin istefasını qəbul edərə k, onun təĢkilini yenidən Xoyskiyə
tapĢırdı. Fətəli xan dekabrın 26-da Hö ku mətin proqramı və tərkib i barədə Parlamentdə çıxıĢ etdi. GeniĢ müzakirələrdən
sonra Parlament Xoyski Hö ku mətinin proqramını bəyəndi və onun yeni üzvlərinə etimad gostərdi. Bu Hö ku mətdə Xoyski
baĢ nazir vəzifəsi ilə yanaĢı, xarici iĢlər naziri vəzifəsini də tutdu.
Azərbaycan Parla mentindəki bir sıra pa rtiya fra ksiyaları, xüsusilə Azə rbaycanın istiqla lına qarĢı ç ıxan qüvvələr, e lə
ilk ay lardan Xoyski Hö ku mətinə qarĢı kəskin mü xalif mövqe tutdular. Bu fraksiyalar, xüsusilə "Ġttihad", "Əhrar" və
sosialistlər Hö ku məti fəaliyyətsizlikdə təqsirləndirir, ölkənin bütün proble mlə rin i onun üstünə yıxmağa ça lıĢırdılar. Onların
əksinə, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Xoyski Hö ku mətini müdafiə edərək b ild irmiĢdi ki, Hö ku mət "bu az müddətdə, nə
mümkündürsə, etmişdir". Parlamentin 1919 il fevra lın 5-də keçirilən iclas mda cəmi beĢ həftə fəaliyyət göstərən Hökumət
xüsusilə kəskin və qərəzli tənqidə məruz qalmıĢdı. Həmin əsassız tənqidlərə cavab nitqində Xoyski b ild irird i: "Mən birinci
bəyənatımda demişdim k i, belə ağır bir zamanda heç k əs cəsarət edib Hök uməti ələ ala bilməz. Sizin sidqi-dil ilə hökumətin
arxasında durub kömək edəcəyinizə ümid oluruq... Əgər görsəm ki, hökumətə sədaqət yoxdur, bir dəqiqə də hökumət
başında durmaram. ...Bir var sorğu ilə hökumətə kömək edilsin, onun nəzərindən qaçanlar yada salınsın, heç vaxt hökumət
belə sorğudan inciməz. Amma bir də var zəhərli, hədxahlıq sorğusu... Bu, hökumətə badalaq vurmaq demək dir... Bu
müqəssirlər skamyasıdırmı ki, hərə gəlib bir söz desin, bir ləkə yapışdırsın? Hətta ixtiyarımız da yoxdur ki, onlardan bir
qədər ehtiramlı davranmağı tələb edək".
Daha sonra Fətəli xan Höku mətin fəa liyyətində bəd niyyətlə "qüsur" axtaranla rı tənqid edərək b ild irird i ki, "siz bunu
bilməlisiz k i, Azərbaycanın istiqlalı hər dəqiqə təhlük ədədir. Biliriz, indi elə vaxtdır k i, nəinki bez və çit, hətta elə əhval çıxa
bilər k i, Azərbaycan belə qalmaz, istiqlahmız gedər. Belə miihüm za manda hök umət işlərini Tağıyev fabrik asının bezi ilə
ölçmək olmaz".
Müxalifətçi partiyalar və fraksiyaların Höku mətə qarĢı yaratdığı dözülməz vəziyyətlə əlaqədar 1919 il fevralın 25-də
Xoyski Höku məti yenidən istefa verdi. Parlament istefa-nı qəbul etdi və yeni Hö ku mətin təĢkilinə qədər Xoyski
Höku mətindən fəaliyyətini davam etdirməsi xahiĢ olundu. Höku mət öz fəaliyyətini martın 14-də Nəsib bəy Yusifbəylin in
təĢkil etdiyi 4-cü Höku mət inə qədər davam etdir-di. Təcrübəli və səriĢtəli dövlət xadimi Fətəli xan Xoyski-nin o za man kı
son dərəcə mürə kkəb Ģəraitdə istefa verməyə məcbur olması Azə rbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin müqəddəratına mənfı təsir
göstərdi. Ġstefaya çıxd ıqdan sonra Xoyski Parlament üzvü kimi b ir sıra siyasi, iqtisadi və maliyyə məsələlərinin həllində
yenə də fəal iĢtirak et miĢ, Azə rbaycan və Ermənistan arasında mübahis əli əra zi məsələ lərini a raĢdırmaq üçün yaradılan
Azərbaycan nümayəndə heyətinin sədri təyin olunmuĢdu.
1919 ilin de kabrında Nəsib bəy Yusifbəylinin təĢkil etdiy i 5-c i Hö ku mətin tərkibində Xoyski xa rici iĢlər naziri
vəzifəsini tutdu. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Sovet Rusiyası tərəfindən tanınmasına çalıĢan Xoyski bununla əlaqədar
Rusiya Sovet Federativ Sosialist Respublikası xa lq xa ric i iĢlər ko missarı G.V.Çiçerinə dəfələrlə notalar göndərmiĢ,
Azərbaycanın istəyinə məhə l qoymayan Rusiya xarici iĢlə r ko missarının A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyətini Denikin
qüvvələri ilə mübarizə ittifaqına cəlb etmək barədə məkrli p lanın ı cəsarətlə rədd etmiĢdi. Çiçerinə cavabında Xoyski
birdirirdi ki, A zərbaycan Höku mət i sovet Rusiyasının Denikinlə mübarizəsinə rus xa lqın ın da xili iĢi kimi ba xır və ona
qanĢmağı yo lverilməz hesab edir (bax, həmçin in Çiçerin notaları). Fətəli xan Xoyski A zərbaycan Cü mhuriyyətinin ilk
Höku mət baĢçısı kimi Azərbaycan istiqlalının elanı barədə dünya dövlətlərinə ünvanlanan radioteleqramı imzalamıĢ, 5-ci
Höku mət kabinəsinin xa ric i iĢlər naziri o larkən isə istiqla lın Pa ris Sülh Konfransı tərəfındən tanınması haqqında
Parla mentdə məlu mat vermiĢdi. Parla mentin bu məsələyə həsr olun muĢ təntənəli ic lasındakı (1920, 14 yanvar) çıxıĢ ında
Fətəli xan Xoyski de miĢdi: "...Bu xəbər bizdən ötrü böyük bayramdır. Bu yalnız bizim üçün deyil, ümumi türk milləti və
ümumi türk aləmi üçün böyük bir bayramdır. Böylə bir günü dərk etmək üçün qeyri millətlər on illər ilə çalışmışlar. Biz isə
onu az müddətdə, bir il yarım içərisində qazandıq. Böylə az miiddətdə istiqlaliyyətini alan bir millətin onu möhk əm
saxlayacağına əminəm.
Bugünki bayram münasibətilə sizi hökumət tərəfindən təbrik edirəm. Özümü artıq dərəcədə xoşbəxt hesab edirəm ki,
istiqlaliyyətimizi elan edən zaman [da] hökumət başında mən idim. Və indi də təsdiqini sizə mən elan edirəm ".
1920 il apre lin ortala rında 11-ci Qırmızı ordu ġimali Qafqa zda Denikin qüvvələrini məğlub edərək; A zərbaycan
Xalq Cü mhuriyyətinin Ģimal sərhədlərinə yaxın laĢdı. Aprelin 15-də Xoyski Hö ku mət adından sovet Rusiyası hökumətinə
nota göndərsə də, nota cavabsız qaldı və aprelin 27-də 1.1-ci Qırmızı ordu beynəlxalq hüquq normaların ı po zaraq,
Azərbaycan sərhədlərini keçd i və Ba kıya doğru hücum ə məliyyatına baĢladı. Azə rbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin varlığına
son qoyuldu. Aprel işğalından (1920) sonra Tiflisə mühacirət et məyə məcbur olan F.x.Xoyski iyunun 19-da orada
"DaĢnaksutyun"un muzd lu erməni terrorçusu tərəfındən qətlə yetirildi və həmvətəni M.F.A xundzadənin dəfn o lunduğu
Azərbaycan qəbiristanlığında torpağa tapĢırıld ı.
Azərbaycan xalq ının ü mu mmilli lideri Heydər Əliyev Fətəli xan Xoyskin in Azə rbaycan dövlətçiliyi tarixindəki