39
"Ġqbal"ın məramı rus çarizmin in köçürmə və ruslaĢdırma, Avropa ölkələrinin ġərqdə müstəmləkəçilik siyasətinin
tənqidinə həsr olunmuĢ məqalə lərdə qabarıq surətdə əks olunmuĢdur.
Qəzetdə milli istiqlal və dirçə liĢə gedən yolda maarifın, mə ktəbin xa lqa ya xınlaĢdırılmasının, gənc nəslin milli
tarixə , dil və ədəbiyyata bağlılıq ruhunda tərbiyə o lunmasın ın əhə miyyəti xüsusilə qabardılırdı. "Ġqbal"ın milli istiqlal
uğrunda baĢladığı mübarizə " Yeni Ġqbal" və "Açıq söz" qəzetlərində davam etdirilmiĢdir. ―Ġqbal‖ın naĢir və baĢ
mühərrirləri, müəlliflərin in böyük əksəriyyəti sonralar Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin qurucuları oldular.
Əd:. Mirəhmədov Ə., Mətbuat, "Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi", 3 cilddə, c.2., B., 1960; Zamanova A., "Ġqbal" qəzeti mətbuatın ictimai mövqeyi
və vəzifələri haqqında, "Dil və ədəbiyyat" məcmuəsi, 1998, № 2.
ĠLDIRIM Çingiz (Çingiz Ġldırım oğlu S u 11 a n o v ; 10.7.1890, Qubadlı - 1937) - A zərbaycanda bolĢevizmin
görkəmli nü mayəndələrindən biri. Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin devrilməsində və bolĢeviklərin hakimiyyətə
gəlməsində mühüm rol oynamıĢdır. 1898-1905 illə rdə ġuĢa, 1906-09 illərdə Vlad iqafqaz rea lnı
mə ktəblərində təhsil a lmıĢdır. 1916 ildə Petroqrad Poli te xnik Ġnstitutunun dağ-mədən Ģöbəsini
mühəndis-metallurq ixtisası üzrə b itirmiĢ, 1917 ilin sonunadək oradakı "Ayvaz" zavodunda
mühəndis iĢləmiĢdir. Oktyabr çevriliĢində (1917) iĢtirak etmiĢdir. 1918 ildən Rusiya Sovet
Federativ Sosialist Respublikası Xalq Ko missarları Soveti yanında Rusiya müs əlmanlarının iĢləri
üzrə müvəkkil, ġimal Vilayəti Ko mmunaları Ġttifaqın ın milli iĢlər ko missarlığında Petroqrad
müsəlman Ģöbəsinin sədri o lmuĢ, Petroqrad Fəhlə və Əsgər Deputatları Sovetinin üzvü seçilmiĢdir.
1919 ilin əvvəlində Xalq Cü mhuriyyətinin devrilməsində iĢtira k et mək üçün bolĢeviklər tərə findən
Azərbaycana göndərilmiĢ, Qarabağda, Ba kıda inqilabi iĢ aparmıĢdır. Bakı limanı rəisinin baĢ
kö məkçisi iĢləyərkən dəniz ekspedisiya dəstəsinə daxil olan qayıq larla bolĢeviklər üçün HəĢtərxana
gizlincə neft və neft məhsullarının yola salın masını, sovet Rusiyasından isə Bakıya pul, döyüĢ
sursatı, siyasi ədəbiyyat və s. çatdırılmasını təmin etmiĢdir. Çingiz Ġldırım, həm də, hərbi limanın rəis müavini təyin
olunmuĢdu.
Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti polisinin limanda və dənizdə görəcəyi tədbirlə ri əvvəlcədən bilir və bolĢevikləri
mə lu matlandırırdı. Xə zər hərbi donanması gə milərinin HəĢtərxana və Krasnovodska aparılması plan ının ha zırlan masında
baĢlıca rol oynayırdı. 1920 ilin yanvarından Rusiya Ko mmunist (bolĢeviklər) Partiyasının - RK(b) P-nin ü zvü olan Çingiz
Ġldırım A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Hö ku mətinə qarĢı silah lı üsyanın hazırlan masında mühü m rol oynamıĢ, onun təklifı
ilə o rduda və donanmada gizli bolĢevik təbliğat Ģöbələri yarad ılmıĢdı. RK(b ) P Qafqa z Ölkə Ko mitəsinin qərarına əsasən,
donanmanın Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Höku mətinə qarĢı əməliyyatına ko mandanlıq etmək Çingiz Ġldırıma
tapĢırılmıĢdı.
1920 il aprelin 27-də Çingiz Ġld ırım Bakı yunkerlər mə ktəbini, polis idarəsini, Bayılda hərb i silah anbarını ə lə
keçirmiĢ, onun əmri ilə hərb i donanmanın gəmiləri topların ı Cü mhuriyyət Höku mətin in və Parlamentin yerləĢdiyi binalara
tuĢlamıĢdı. Çingiz Ġldırım "Qırmızı hərbi donanma" adından Azərbaycan Hö ku mətinə və Parlamentinə hakimiyyətin dərhal
"ġura höku mətinə" verilməsini tələb edən ultimatum vermiĢdi. A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti devrild ikdən sonra
Azərbaycan SSR-in ilk hərbi-dəniz iĢləri ko missarı təyin olun muĢ, Sovet hakimiyyətinin qurulmasında xid mətlə rinə görə
RSFSR-in Qırmızı DöyüĢ Bayrağı o rdeni ilə tə ltif edilmiĢdi (1920, 5 may). Bo lĢeviklə r məqsədlərinə nail olduqdan az
sonra, Azərbaycan SSR ordusunu müstəqilləĢdirməyə təĢəbbüs göstərdiyinə görə Çingiz Ġldırımı hərbi iĢlərdən
uzaqlaĢdırdılar. Bundan sonra Çing iz Ġld ırım bir ço x döylət və təsərrüfat vəzifələrində çahĢmıĢ, 1929-37 illərdə
Maqnitoqorsk və Krivoy-Roq metallurgiya ko mb inatlarının t ikintisinə rəhbərlik et miĢdir. Repressiyaya məruz qalmıĢdır.
Əd.: K at i b l i M., Çingiz Ġldırım, B., 1964; Миндлин Э.М.Начало Магнитогорска, M.-Л., 1931; Полонский Л.,Комиссар Ильдрым, M.,
1969; По светлому пути Октября. Статьи, речи и воспоминания Б ., 1977.
ĠLHAQÇILAR - 1918 ilin yayında türk hərb i hissələrin in ermən i-daĢnak quldurları tərəfindən soyqırımına məru z
qalan Azərbaycan kö məyinə gəlməsi ilə bağlı olaraq, ö lkə da xilində Os manlı dövlətinin tərkib inə qatılmağı təbliğ edən
qüvvələr. 19 əsrin sonu - 20 əsrin əvvəllərində Rusiyanın müsəlman xalqların ın istiqlal mübarizəsində onların birliyin i
nəzərdə tutan "Ġttihadi-isla m" (isla m b irliy i) ideologiyası geniĢ yayılmıĢdı. Hərə katın təĢkilatlan ması dövründə onun
daxilində dərin siyasi qütbləĢmə baĢ verdi. "Ġttihadi-isla m" hərəkatın ı bütün müs əlman xa lqla rın ın vahid bir dövlət halında
birləĢməsi kimi fərz edən mühafizə kar qüvvələr a zlıqda qaldılar. Lakin ermən ilə rin 1917-18 illərdə Azə rbaycan xa lqına
qarĢı həyata keçird ikləri soyqırımları bu qüvvələrin yenidən fəallaĢ masına əlveriĢli imkan yaratdı. Ölkədə baĢ alıb gedən
anarxiya və xaosa, milli qırğına və təsərrüfatın dağılmasına qarĢı mübarizədə milli hakimiyyətin zə ifliyini görən
Azərbaycan əhalisi içərisində Os manlı dövlətinə ilhaq olun maq ideyasının geniĢ yayılması təbii hal idi. Be lə bir Ģəraitdə
ilhaqçıların uğur qazanacaqları Ģübhə doğurmurdu. Odur ki, bir sıra nüfuzlu xadimlər bu dövrdə Milli ġuranın və
Höku mətin fəaliyyətindən narazı qald ıqları üçün, bəzən də Ģəxsi motivlərə görə ilhaqçılara qoĢulmuĢdular. Bunun
nəticəsində Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti 1918 il iyunun ortalarında ilk ciddi siyasi böhranla qarĢılaĢmalı oldu. Ağır siyasi
Ģəraitdə gedən bu ixtilaflar sonda istiqlalçıların (Azərbaycanın müstəqilliy inə tərəfdar olan qüvvələrin) qələbəsi ilə
nəticələndi (ba x, hə mç inin "İyun böhranı").
ĠNGĠLĠSLƏR BAKIDA (1918-19) - Birinci dünya müharibəsi (1914-18) illərində Böyük Britaniya silah lı qüvvələ