47
xarici iĢlər naziri Məmməd Yusif Cəfərov arasında, siyasi-hüquqi, gömrük-ticarət, poçt-teleqraf sahələri üzrə ko mis-
siyalarda danıĢıqlar aparıldı.
1920 il yanvarın 14-də Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin müstəqilliyin in tamn ması münasibətilə A zərbaycan
hökumətin in təĢkil etdiyi d iplo matik qəbulda Ġran nümayəndəliyinin baĢçısı S.Z.Təbatəbai də iĢtirak etdi. S.Z.Təbatəbainin
Ġranın Azərbaycanda diplo matik nü mayəndəliy inin baĢçısı kimi fəaliyyəti 1920 il fevralın sonuna kimi davam etdi. Həmin
il fevralın 20-də Ġran höku məti Möhsün xan Vəzirini Bakıya vitse-konsul təyin etdi.
1920 il martın 20-də Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti ilə Ġran arasında dostluq müqaviləsi və bir neçə saziĢ, o
cümlədən konsulluq haqqında konvensiya imzalandı. Sonuncu sənədə görə Ġranın Bakıdakı v itse-konsulluğu baĢ konsulluğa
çevrild i.
1920 il apre lin 27-də 11-c i Qırmızı ordunun müda xiləsi və A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin süqutu ilə Ġranın
Azərbaycandakı d iplo matik missiyasının normal fəa liyyəti po zuldu. ġima li A zərbaycanın Sovet Ġttifaqı tərkibində olduğu
dövrdə 1971 ildə Bakıda Ġran konsulluğu açıldı. 1991 ildə Azərbaycan Respublikası ö z müstəqilliyin i bərpa etdikdən sonra
1992 ildə Ġran A zərbaycan Respublikası ilə səfırlik səviyyəsində diplomat ik əlaqə yaratdı.
Əd.: Азербаиджанкой Ресбулика (1918-1920). Внешняя по литика (документы и материалы), Б., 1998; Həsənov
C, A zərbaycan beynəlxa lq münasibətlər sistemində (1918-1920-c i illər), B., 1993; Nəsibzadə N., Azə rbaycanın xarici
siyasəti (1918-1920), B., 1996.
ĠRANLA SƏRHƏDDƏ KEġ ĠKÇĠ DƏSTƏSĠNĠN TƏġ KĠLĠ HAQQINDA QƏRAR - A zərbaycan Xalq Cü m-
huriyyəti Hö ku mətinin 1919 il 24 sentyabr tarixli qə rarı. Hə min sənədə əsasən, ma liyyə na zirliy i ləngimədən Ġranla
sərhəddə keĢikç i dəstəsinin təĢkili üçün ma liyyə vəsaiti ay ırma lı idi.
ĠRƏVAN - qədim A zərbaycan Ģəhəri. Azərbaycan Milli Şurasının 1918 il 29 may tarixli qərarı ilə "bir siyasi mər-
kəz" olaraq ermənilərə güzəĢt edilmiĢ (ba x İrəvanın ermənilərə güzəşt edilməsi) və o dövrdə Cənubi Qafqazda yaradılmıĢ ilk
erməni dövlətinin - Ermənistan Respublikasının paytaxtına çevrilmiĢdi. Era mızdan əvvəl 782 ildə tikilmiĢ Erebuni qalası
yaxın lığında bina olunmuĢdu. O zaman ermənilər hələ Cənubi Qafqaza doğru yayılmamıĢdılar və onların burada heç bir
dövlət qurumları da yox idi. Ġrəvan adı ilk dəfə 607 ildə çəkilmiĢdir. ġəhər Rəvan, Erivan, Yerevan və b. adlarla da
tanınmıĢdır. A zərbaycan alimləri B.Budaqov və Q.Qeybullayevin fıkrincə, "Ģəhərin adının guya Urartu mənbələrində adı
çəkilən Yerebuni qalasının adından əmələ gəlməsi uydurmadır. Toponim türk dillərində " ir" -"dağın gün düĢən tərəfı",
"dalğavarı dağ zirvəsi" və farsca "van" - "yer" sözlərindən ibarətdir. Toponimin " Yerevan" forması Ġrəvan adının ermənicə
yazılıĢıdır". Ġrəvan mü xtəlif dövrlərdə Sasani dövlətinin (III-VII əsrlər), Ərəb xilafətinin
48
(VII-IX əsrlər), Sə lcuq dovlətinin (XI-XIII əsrlər), Monqol imperiyasının (XIII-XIV əsrlə r), A zərbaycan Qaraqoyunlu
[1410-1468], Ağqoyunlu [1468-1501], Sə fəvilər [1501-1736] dövlətlərinin, Nadir Ģahın [1736-47] imperiyasmın tərkibində
olmuĢdur. Nadirin ölümündən sonra Azərbaycan torpaqlarında müstəqil dövlətlər - xanlıqlar meydana gələrkən, burada
Ġrəvan xanlığı (1747-1828) yarandı. Ġrəvan Ģəhəri Səfəvilər dövründə Çu xursəd bəylərbəyiliyin in, sonra isə eyni adlı
xanlığın mərkəzi o lmuĢdur. "1441 ildən 1828 ilədək Ġrəvan xanlığını kimlər idarə etmiĢdir?" sualına kahin H.ġah xatunyanın
tərtib etdiyi siyahıda xronolo ji ardıc ıllıq la 49 a zərbaycanlı hakimin adı çəkilmiĢdir. Rusiya 1804-13 illər Rusiya-Ġran
müharibəsində Ģəhəri iĢğal etməyə cəhd göstərsə də, Ġrəvan xanların ın güclü müqavimətinə rast gələrək buna nail o la
bilmə miĢdi. 1826-28 illə r Rusiya-Ġran müharibəsi za manı, Ġrəvan Ģəhəri 1827 il oktyabrın 1-də rus qoĢunları tərəfindən iĢğal
olundu və 1828 il Türkmənçay müqaviləsinə əsasən Ġrəvan xanlığı tərkib ində Rusiyaya ilhaq edildi. 1828-40 illə rdə "Erməni
vilayəti"nin, 1840-49 illərdə Ġrəvan
qəzasının,
1849-dan
yeni
yaradılmıĢ Ġrəvan quberniyasınm
mə rkə zi oldu. Fevra l inqilabından
(1917) sonra Ģəhərdə Müvəqqəti
hökumətin, onun devrilməsindən
sonra Zaqafqaziya ko missarlığın ın
hakimiyyət orqanları yaradıldı.
1918 il mayın 28-də Tiflisdə
Cənubi Qafqazda, ilk dəfə olaraq,
erməni dövlətinin - Ermən istan
Respublikasının yaradılması elan
edilərkən mə lu m oldu ki, Cənubi
Qafqa zda
ermən ilərin
siyasi
mə rkə zi yo xdur. Hə min dövrdə
güclü xarici təzy iqə məru z qalan
Azərbaycan Milli ġurası Ġrəvanın
ermənilərə gü zəĢt edilməsi haq-
qında qərar qəbul etməyə məcbur
oldu. Be ləliklə, qədim Azə rbaycan
Ģəhəri
Ġrəvan
Ermən istan
Respublikasının
paytaxtına
çevrild i.
50
Bütün tarixi dövrlərdə azərbaycanlılar Ġrəvan əhalisinin etnik tərkibində əsas yer tutmuĢlar. Rusiyanın Ġrəvanı iĢğal etdiyi
dövrdə burada 1807 azərbaycanlı ailəsi, yaxud 7331 nəfər (3749 kiĢi, 3582 qadın), 567 ermən i ailəsi, yaxud 2.369 nəfər
(1220 kiĢi, 1149 qadın) qeydə alın mıĢdı. O zaman Ġrovanın 9700 nəfərlik əhalisinin 75,6%-i azərbaycanlı, 24,4%-i ermən i
idi. Çarizmin erməniləri Ġran və Türkiyədən kütləvi Ģəkildə ġimali Azərbaycan torpaqlarına köçürməsi nəticəsində
ermənilərin sayı Ġrəvan Ģəhərində də artdı. 1829-32 illərdə həyata keçirilən ka mera l təsvirə görə Ġrəvan Ģəhərinə Ġrandan
366 e rməni a iləsi, ya xud 1715 nəfər (903 qadın, 812 kiĢi), Tü rkiyədən 11 a ilə, ya xud 48 nəfə r (25 kiĢi, 23 qadın)
köçürülmüĢdü. Bu köçürmə nəticəsində Ġrəvan Ģəhəri əhalisin in sayı ermən ilərin hesabına artaraq 11.463 nəfərə çatmıĢdı.
Nəticədə, azərbaycanlıla rın sayı 64%-ə en miĢ, ermən ilə rin sayı isə 36%-ə qa lxmıĢdı. Bu siyasət sonralar da davam
etdirilmiĢdi. 1873 ildə Ġrəvan Ģəhərində azərbaycanlıların sayı 5805, ermənilərin sayı 5959, 1886 ildə müvafıq olaraq 7228
və 7142, 1897 ildə 12516 və 12529 olmuĢdu. 1917 il Qafqaz təqviminin mə lumat ına görə, Ġrəvan Ģəhərində 51286 nəfə r
əhali qeydə ahnmıĢdı, onların 25548 nəfəri (49,8%) kiĢi, 25738 nəfəri (50,2%) qadın id i. ġəhər əhalisin in 22001 nəfəri
daimi, 29285 nəfə ri müvəqqəti yaĢayanlar id i. Hə min mə lu mata əsasən, Ġrəvan əhalisinin 12557 nəfə ri (24,5%) a zərbay-
canlı, 37204 nəfəri (72,5%) erməni idi. Bu fakt bir daha aydın sübut edir ki, 1828-1917 illər arasında çarizmin həyata
keçirdiyi məqsədyönlü köçürmə siyasəti və azərbaycanlılara qarĢı ayrı-seçkilik siyasəti nəticəsində Ġrəvanda yerli əhalin in-
azərbaycanlılann sayı kəskin surətdə azalmıĢdı.
Ġrəvan Ģəhərinin iqtisadi həyatında sənətkarlıq və ticarət üstünlük təĢkil edirdi. Ġrəvanın Tiflis (1902) və Culfa (1908)
dəmir yol xətt i ilə birləĢdirilməsi Ģəhərin iqtisadi həyatında mühüm ro l oynadı.
Ġrəvan Ģəhəri Azərbaycan xalq ının əsas mədəniyyət mərkəzlərindən biri idi. Rusiya iĢğalından sonra Ġrəvan Ģəhərinin
ictimai-siyasi həyatında çarizmin hərtərəfli kö məyi ilə ermənilərin a zərbaycanlılara qarĢı həyata keçirdikləri soyqırımları adi
hal aldı. Bunlardan ən dəhĢətlisi 1905-06 illərdə baĢ verdi. Azərbaycanlılara qarĢı soyqırımı 1917-20 illərdə, xüsusilə Ġrəvan
Ģəhərinin erməni daĢnak hökumətinin paytaxtına çevrilməsindən sonra daha geniĢ və məqsədyönlü Ģəkil aldı. Bunun
nəticəsində 1922 ildə Ġrəvan Ģəhərində cəmi 5124 nəfər azərbaycanlı qalmıĢdı. Ermənilərin sayı isə 40369 nəfə rə çat mıĢdı.
1920 il noyabrın 29-da Ermənistan Respublikası devrildikdən sonra, dekabrtn 4-də 11-ci Qırmızı ordu hissələri Ġrəvana
daxil oldu. Ġrəvan Ermənistan Sovet Sosialist Respublikasının paytaxtına çevrildi. Sovet dövründə azərbaycanlıların Ġrəvandan
zorakı deportasiyası davam etdirildi. 1970 il siyahıyaalmasına görə, Ġrəvan Ģəhərində cəmi 2721 nəfər azərbaycanlı qalmıĢdı.
Ermənilərin sayı isə 738045 nəfərə çatmıĢdı. 1988 ilin noyabr-dekabr hadisələri za manı Ġrəvanın qədim yerli əhalisi olan
azərbaycanlılar oradan tamamilə qovuldu.
Qədim Azə rbaycan Ģəhəri olan Ġrəvanın etnik-siyasi tarixi e rmənilərin ö zgə torpaqlarına y iyələn mə k siyasəti-
Dostları ilə paylaş: |