51
nin anatomiyasını əks etdirən ən qabarıq faktlardan birid ir.
Əd.: Bayramov Ġ., Qərbi Azərbaycanın türk mənĢəli toponimləri, B., 2002; Budaqov B., Q e y b u lla y ev Q.,
Ermənistanda Azərbaycanın mənĢəli toponimlərin izah lı lüğəti, B., 1998; Mə mmədov Ġ., Tariximiz, torpağımız, taleyimiz,
B., 2002; Акопян Т.Х., Очерки истории Еревана, Ер., 1977; Кавказкий календарь на 1917; Шопен И., Ис торический
памятник состаяние Армянской области в эпо ху ее присоединения к Российской империи, СПБ, 1852.
ĠRƏVAN QƏZAS I -
İrəvan quberniyası tərkibində in zibati-ərazi vahid i. Çar Rusiyası Naxçıvan və Ġrəvan
xanlıqlarını iĢğal etdikdən sonra onların əraziləri əsasında "Erməni v ilayəti" (1828, 21 mart) yaratdı. Bununla Rusiya Qərb i
Azərbaycan ərazisində gələcək erməni dövlətin in əsasını qoydu. Türkiyədon və Ġrandan ermənilər kütləvi surətdə yenicə
yaradılmıĢ Erməni v ilayətinə köçürüldülər. 1840 il 10 aprel qanunu əsasında "Erməni vilayəti" ləğv olundu. Naxçıvan və
Ġrəvan vilayətləri qəzalara çevrildi və yeni yaradılmıĢ Gü rcü-Ġmercti quberniyasının tərkibinə qatıldı. Lakin belə bir inzibati-
ərazi bölgüsü də uzun müddət davam etmədi. 1849 il iyunun 9-da keçmiĢ "Erməni vilayəti" və Aleksandropol qəzasının
əraziləri əsasında Ġrəvan quberniyası təĢkil edildi. Həmin quberniyanın təĢkili ilə əlaqədar olaraq, sahəsinə görə əvvəlki
Ġrəvan xanlığı ərazisinə uyğun gələn Ġrəvan qəzasının (1840-49) ərazisində dəyiĢiklik edildi və o yeni yaradılmıĢ Ġrəvan
quberniyası qəzala rından birinə çevrild i. 1917 il Qa fqaz təqviminin məlu mat ına görə Ġrəvan qəzasın m əra zisi 2724,30
k v.verst (1 verst = 1,0668 k m) idi. Bu, Ġrəvan quberniyası ərazisinin 11,74%-n i təĢkil ed irdi. Qə zada 154331 nəfər əhali
yaĢayırdı. Onların 82680 nəfəri (53,57%) kiĢi, 71651 nəfəri (46,43%) qadın, 148791 nəfəri yerli sakin, 18992 nəfəri
müvəqqəti yaĢayanlar idi. Ġrəvan qəzasın ın əhatə etdiyi ərazilərdə, butövlükdə, quberniyanın ərazisində olduğu kimi, tarix
boyu azərbaycanlılar yerli ohali olmuĢ və üstünlük təĢkil et miĢlə r. La kin Ġrəvan xanlığın ın Rusiya tərəfındən iĢğalından
sonra (1827, 1 oktyabr) çarizmin erməniləri məqsədyönlü Ģəkildə bu Azərbaycan torpaqlarına köçürməsi nəticəsində
əhalinin etnik tərkibində onların sayı süni surətdə artırılmağa baĢladı.
Bununla belə, 1917 ilə olan məlu mata görə, Ġrəvan qəzasında azərbaycanlılar tə xminən 74175 nəfər (48,1%), er-
mən ilə r 69710 nəfə r (45,21%) təĢkil edirdi. Burada qəza idarə sistemi (mərkə zi Ġrəvan Ģəhəri) fəaliyyət göstərirdi.
Azərbaycanlı kənd ic mala rına kənd xuda, kov xa , yüzbaĢı, c rmən i kənd ic ma larına is ə mə liklər baĢçılıq ed ird ilə r. Ġrəvan
qəzasında kənd təsərrüfatı üstün yer tuturdu.
Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti yarandıqdan sonra (1918, 28 may) Ġrəvan qəzasında birinci, üçüncü və dördüncü
polis sahələrinin bir hissəsini öz əraziləri sırasına daxil et miĢdi. DaĢnakla r tərə fındən Ermənistan Respublikasının elan
edilməsi (1918, 28 may ) və Azə rbaycan Milli ġu rasının Ġrəvanı ermənilərə gü zəĢtə getməsi (ba x İrəvanın ermənilərə güzəşt
edilməsi) Ġrəvan qəzasında ermən ilə rin mövqeyini gücləndird i. Fevra l inqilab ından (1917) sonra azərbaycanlıla ra qarĢı daha
da geniĢlənmiĢ olan soyqırımları dövlət siyasətinə çevrildi. Ermən i-daĢnak höku mətinin azərbaycanlılara qarĢı həyata
keçirdiyi soyqırım siyasətinə ən çox məru z qalan bölgələrdən biri Ġrəvan qəzası oldu. Qərbi A zərbaycanın (müasir
Ermənistan Respublikasının ə ra zisi) tarixi coğrafıyasına dair tədqiqatlarda keç miĢ
52
Göy məscidin xaricdən görünüĢü
Ġrəvan qəzasına daxil olan yaĢayıĢ
məskənlə rinin tarixi, o cü mlədən 1918-20
illərdə
ermən i-daĢnak
höku mətin in
azərbaycanlılara
qarĢı soyqırım siyasəti
hərtərəfli
araĢdınlmıĢdır.
Hə min
araĢdırmaların nəticələrinə görə, 1918-20
illərdə Qə mə rli (indiki ArtaĢat) rayonunda 20
minə ya xm a zə rbaycanlı qırılmıĢ və doğma
yurd-yuvalarından qovulmuĢ, 1915-18 illə rdə
Ġran və Türkiyədən gəti-rilmiĢ ermənilər
həmin
a zərbaycanlı
kəndlərində
yerləĢdirilmiĢdi.
Nəticədə,
1922
ildə
ermənilərin sayı 2000-dən artaraq, 22479
nəfərə çatmıĢ, a zərbaycanlılann sayı isə 20
min nəfərdən a zala raq, 7328 nəfərə en miĢdi.
Axta (1959 ildən Hra zdan), Vedi (1968 ildon
Ararat), Zəngibasar (1937-53, 1969 ildən
Masis),
Kotayk
(1961
ildən
Abovyan)
rayonların ın əhalisi də
dəhĢətli
soyqırımlarına məru z
qalmıĢdılar.
Ġrəvan
qəzasının onlarla qədim Azə rbaycan kəndi ermən ilə r tərəfindən viran edilərə k, yerlə -yeksan olunmuĢ, əhalisi isə qırılmıĢ,
yaxud qovularaq doğ ma torpaqlarından çıxarılmıĢdı. Bütün bu Azərbaycan kəndlərin in əra zilə rinə ermən ilə r
yerləĢdirilmiĢdi. Azərbaycan Xa lq Cü mhuriyyəti Hö ku mətin in ermən i daĢnaklarının Ġrəvan qəzasının əhalisinə qarĢı
törətdikləri soyqırımı cinayətlərinin qarĢısını almaq üçün göstərdiyi bürün cəhdlər nəticə verməmiĢdi.
Ermənistanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra (1920, 29 noyabr) Ġrəvan qəzasının inzibati-ə ra zi bö lgüsündə
erməni əhalinin mənafeyinə yönəlmiĢ dəyiĢikliklər həyata keçirilmiĢ, Sovet Sosialist Respublikaları Ġttifaqında (SSRĠ) tətbiq
edilən rayonlaĢdırma prosesində Ġrəvan qəzası ləğv olunmuĢdu. Eyni za manda, azərbaycanlıla rın keç miĢ Ġrəvan qəzasına
daxil olan rayonlardan deportasiyası intensiv surətdə və müntəzəm o laraq davam etdirilmiĢdi. 1948-53 illər deportasiyası,
xüsusilə, 1980 illərin sonlarında Ermən istanın Azərbaycana qarĢı hərbi təcavüzü nəticəsində soydaĢlarımızın dədə-baba
torpaqları olan Qərb i A zərbaycandan qovulması baĢa çatdırıld ı. Ermən istan hökuməti azərbaycanlılara qarĢı soyqırımı və
deportasiya siyasəti ilə yanaĢı, onlara mə xsus olan tarixi yer adla rın ı da kütləvi surətdə dəyiĢdirmiĢ, qədim tarixi abidə ləri
vandalcasına məhv etmiĢdir. Ġlk mənbələr, o cü mlədən arxiv sənədləri bunu təsdiq edir.
Əd.: Кавказский календарь на 1917 г.; Адрес-календарь Азербаиджанской республики на 1920 г.; Ermənistan azər-baycanlılarının tarixi coğrafiyası,
B.,1995; Историческая география Западного Азербаиджана, Б., 1998.
ĠRƏVAN QUBERNĠYAS I - Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin elan edilməsi ərəfəsində Qərb i Azərbaycan
torpaqlarında mövcud olan inzibati ərazi vahidi. Qədim A zərbaycan torpağı olan Ġrəvan bölgəsində Səfəvilər dövründə (16
əsrin 1-ci yarısı) Çu xu rsəd, yaxud Ġrəvan bəylərbəyiliy i yaradılmıĢdı. Osman lı-Səfəvi müharibələri zamanı Ġrəvan bölgəsi
iki dəfə (16 əsrin sonları və 18 əsrin 20-ci illərində) Os manlı imperiyasının tərkibinə qatılmıĢdı. Osmanlılar onların
hakimiyyəti a ltına keçən Ġrəvan əyaləti barədə iki dəfə mə lu mat xara kterli dəftərlər tərt ib et miĢdilər. 1728 il Müfəssəl
dəftərinə görə, Ġrəvan əyalətində aĢağıdakı inzibati ə ra zi vahidləri vard ı. Ġrəvan Ģəhəri, Qırxbulaq, Karpi, Maku, Xın zirək,
Karni, Vedibasar, Dərə-ç içək, Abaran, Göycə, Məzrə, Sürmə li, Ġğdır, Ara lıq, ġərur, Sədərək, Zərzə min nahiyələ ri, ġuragöl
və Na xçıvan sancaqları. Sonrala r Çu xu rsəd bəylərbəyiliyi ə razisində Ġrəvan və Na xç ıvan xanlıqla rı meydana gəld i. Məlu m
olduğu kimi erməni H. ġah xatunyanın tərtib etdiyi siyahıda (1441-dən 1828 ilədək) Ġrəvanda hökmranlıq etmiĢ 49
azərbaycanlı hakimin ad ı çə kililmiĢdir. Ġrəvanın 1827 ilin o ktyabrında çar Rusiyası tərəfındən iĢğalı və Türk mənçay
müqaviləsilə (1828) xan lığ ın rəs mən Rusiyaya ilhaqından sonra vəziyyət dəyiĢdi. Çar I Nikolay ın [1825-55] fərman ına
(1828, 21 ma rt) əsasən, Ġrəvan və Na xçıvan xan lıq ları əra zisində "Erməni vilayəti" yaradıldı. Xanlıqlar əya lətlər
adlandırıldı. Ġrəvan əyalətində 15 mahal (Qırxbulaq, Zəngibasar, Karnibasar, Vedibasar, ġəru r, Sü rməli, Parçen is-
Dərə kənd, Saatlı, Ta lin, Sey idli-A xsa xlı, Sərdarabad, Ka rnibasar, Abaran, Dərəç içək, Göycə) var idi. Ça r höku mət i iĢğal
prosesində və Türkmənçay müqaviləsi imza landıqdan sonra, digər A zərbaycan torpaqları kimi, Ġrəvan əyalətinə də
ermənilərin kütləvi Ģəkildə köçürülməsi p lanını həyata keçirdi. 1828-32 illə rdə apanlmıĢ ka me ral siyahıyaalmaya görə,
köçkün ermən ilər nəzərə alın mazsa, Ġrəvan əyalətində 69948 nəfər yaĢayırdı. Onların 49875 nəfəri (71,3%) azərbaycanlı,
20073 nəfəri (28,7%) isə ermən i idi. 1826-28 illər Rusiya-Ġran müharibəsi və Ġrəvanın ruslar tərəfindən iĢğalından ka me ral
siyahıyaalman ın keçirilməsinədək olan dövrdə, azərbaycanlılara qarĢı həyata keçirilən soyqırımları və onların bu
torpaqlardan kütləvi surətdə deportasiyası nəzərə almarsa, iĢğala qədərki dövrdə azərbaycanlıların sayı daha çox idi.
Ermənilərin kütləvi Ģəkildə Qə rbi Azə rbaycana köçürülməsi Ġrəvan əyalətin in etnik tərkib ini əsaslı Ģəkildə dəyiĢdirdi. Bu
prosesdə Ġrəvan əyalətinə Ġrandan 23568 nofər, Türkiyədən 21639 nəfər (birlikdə 45207 nəfər) ermən i köçürülmüĢdü. Bu,
köçürülmə ərəfəsindəki bütün əhalinin 90,64%-nə bərabər id i. Ermənilərin köçürülməsindən sonra əyalətdə