71
səlmanlarmın 1905 ilin avqustunda Nijni Novqorod Ģ əhərində keçirilən 1-c i qurultayında (bax
Ümumrusiya
müsə-manlarının qurultayları) qoyulmuĢdur. Partiyanın rəhbərləri - Əlimərdan bəy TopçubaĢov, Ġsmayıl bəy
Qaspralı, Yusif A kçura idilər. TəĢkilat, əsasən, Azərbaycan, Mərkəzi Asiya və Krımın görkəmli ziyahlarını birləĢdirirdi.
Partiyanın yaranması ərəfəsində, 1905 ildə Qafqaz caniĢin i təyin edilmiĢ qraf Ġ.Ġ.Vo ronsov-DaĢkovun Qafqazda
islahatların keçiriləcəyi barədə vədlərindən ruhlanan liberal görüĢlü Azərbaycan ziyalılarının daha qabaqcıl hissəsi
fəal siyasi mübarizəyə baĢladı. Hə min mübarizən in əsas formala rından biri də petisiya ka mpaniyası idi.1905 il ərzində
Peterburqa, əsasən, Əlimərdan bəy TopçubaĢovun yazdığı və mahiyyətcə Azərbaycan cəmiyyətinin qanun
çərçivəsində yenidən qurulmasına yönəlmiĢ milli proqram olan 3 petisiya göndərilmiĢdi. Lakin caniĢinin və digər
hakimiyyət orqanlarının boĢ vədlərindən və Azə rbaycan dilində bir neçə qə zetin bura xılmasına icazə verilməsindən
savayı, onlara heç b ir reaksiyası göstərilməd i.
Səylərinin heç bir nət icə verməd iyin i görən Azərbaycan libera l ziya lıla rın ın nü mayəndələri Rusiya imperiyası-
nın digər müsəlman əhalisi ilə sıx əlaqələr quraraq, vahid partiya yaratmaq və öz hüquqlarının təmin edilməsinə nail
olmaq üçün daha fəal mübarizəyə qalxdılar. Bu səylər Krım və Kazan tatarların ın ziyahları tərəfindən dəstəkləndi.
"Ġttifaqi-Müslimin"in təsis qurultayı 1905 il avqustun 15-də Nijni Novqorodda keçirildi. Gö rkəmli Kırım-tatar ictimai
xad imi, "Tərcu man" qəzetinin naĢiri Ġs mayıl bəy Qaspralı qurultayın sədrliyinə na mizəd irə li sürüldü. La kin Ġs mayıl
bəy Qaspralı öz na mizədliyini geri götürdü və onun təklifı ilə Əlimə rdan bəy TopçubaĢov qurultayın s ədri seçildi.
Qurultayda Rusiyanın türk-müsəlman əhalisinin lideri o lan Əlimərdan bəy TopçubaĢov tərəfındən yazılmıĢ qətnamə
yekdilliklə qəbul olundu. Qətnamədə partiyanın yaradılması, e ləcə də müsəlmanlara qarĢı tətbiq olunan bütün məhdu-
diyyətlərin aradan qaldırılması "onların siyasi, mülki, din i hüquqlarının rus əhalisinin hüquqları ilə bərabərləĢdirilmə -
si"nin zəruriliyi qeyd edilird i. "Ġttifaq i-Müslimin"in təĢkilati ba xımdan formalaĢması Rusiya müs əlmanla rın ın 2-c i
(1906, yanvar, Peterburq) və 3-cü (1906, avqust, Nijni Novqorod) qurultaylarında baĢa çatdı.
"Ġttifaqi-Müslimin" partiyası proqramının əksər bəndləri Kadetlər partiyasımn [bax "Xalq azadlıq
partiyasının (k adetlər) Bak ı şöbəsi"] proqramı ilə üst-üstə düĢürdü. Dövlət Du masına seçkilə rə də onlarla birlikdə
getmək qəra ra alın mıĢdı. Proqra mın son və tam variantı 3-cü qurultayda qəbul edilmiĢdi. Onun birinci bölməsində
partiyanın sinfi əlamətdən kənar ümummilli təĢkilat və əsas vəzifəsin in Rusiyanın bütün müsəlman larını birləĢdirmək
olduğu göstərilird i. "Ġttifaqi-Müslimin" Rusiyanın dövlət quruluĢunu konstitusiyalı monarxiya Ģəklində görürdü. 17
oktyabr Manifestində (1905) vəd edilmiĢ demokratik a zadlıqla rın Rusiyada yaĢayan çoxsaylı türk-müsəlman xa lqla rı
üçün də təmin olun ması tələb i irəli sürülmüĢdü.
Türk-müsəlman əhali üçün milli d ildə məktəblər açılması, qəzet-jurnal nəĢri daxil olmaq la, milli-mədəni
mu xta riyyət tələb edilird i. Mə ktəb və mədrəsələrin maarif nazirliyinin tabeliy indən çıxarılarıq, müsəlman ruhani
idarələ rin in tabeliy inə verilməsi təklif olunurdu. Ümu miyyətlə, ruhani idarə lərinin hüquqların ın geniĢləndirilməsi,
müsəlman ruhanilərin in hüquqların ın pravoslav ruhaniləri ilə bərabərləĢdirilməsi, vəqf iĢinin nizama salın ması barədə
tələblər də irə li sürülmüĢdü. Proqra mda fəh lə-kəndli məsələsi də əksini tap mıĢdı. Quru ltayda, həmç inin, erməni-
müsəlman toqquĢmalarına dair qətnamə də qəbul olunmuĢdu. Ġki xalq ın qarĢılıq lı barıĢ ması iĢi din xad imlərinin və
ictima i-siyasi xadimlərin ü zərinə qoyulurdu. 3-cü qurultayda partiyanın Əlimə rdan bəy TopçubaĢov, Ġsmayıl bəy
Qaspralı, RəĢid Ġbrahimov, Yusif A kçura, Seyid Girey Alkin v ə baĢqa görkəmli ziya lıla rın da xil olduğu 15 nəfərdən
ibarət Mərkə zi Ko mitəsi seçilmiĢdi. Bundan əlavə, hüquq, din və iqtisad ko missiyaları da yaradılmıĢdı. On ların tər-
kib inə Azərbaycandan Ə.TopçubaĢov, X.Xasmə mmədov, Ə.Xoyski, Ə.Ġbrahimov daxil edilmiĢdilə r. Bir ço x cəhdlərə
baxmayaraq, Bakıda partiyanın Ģöbəsini yaratmaq mü mkün olmadı. Yerli Ģöbələri təĢəkkül tap mayan Müsəlman
Konstitusion Partiyası, əslində, yarımleqal fəaliyyət göstərirdi. Partiyanın əsas iĢi Dövlət Dumasımn Müsəlman
fraksiyasının fəaliyyətinə rəhbərlikdən ibarət idi. MK-nın 1907 ilin aprelində keçirilmiĢ müĢavirəsində "Ġttifaqi-
Müslimin"in iĢin i aparmaq və Dövlət dumasında Müsəlman fraksiyasının dumadankənar fəaliyyətinə kö mək etmək
üçün 5 nəfərdən ibarət daimi büro seçildi. Büroya Rusiyada çıxan müs əlman qəzetlərinin redaktorları -Ə.TopçubaĢov,
Ə.Ġb rahimov, S.A lkin, F.Kərimov və Y.Akçura daxil o ldular. 1909 ildə keçirilmiĢ iclasda büronun sədrliy i
Ə.TopçubaĢova və Müsəlman fraksiyasının rəhbəri K.M.Tevkelevə tapĢırıldı. Əksəriyyəti Du man ın Müsəlman
fraksiyasının ü zvləri olan partiya liderləri, Ġttifaq ın proqram və qərarlarını rəhbər tutaraq, onun fəaliyyətində yaxından
iĢtirak ed irdilər. Fraksiyanın təĢəbbüsü ilə 1914 ilin iyulunda Sankt-Peterburqda Rusiya müsəlmanların ın növbəti
qurultayı keçirildi. K.M.Tevkelev s ədr, Ə.TopçubaĢov və Ġ.Axundov isə onun müavinləri seçild ilər. Qurultayda IV
Du manın deputatı M.Y.Cəfərov çıxıĢ edərək, ölkənin müsəlman əhalisinə qarĢı höku mətin apardığı ayrı-seçkilik
siyasətini kəskin tənqid etmiĢdi. O, K.M.Tevke levlə birlikdə BaĢ nazirə məktub yazaraq, qeyri-rus xalqla rın orduda
tikinti iĢlərin i aparmaq üçün çağırıĢını n izamlamağı xah iĢ etmiĢ və nəticədə, bu çağırıĢ təxirə salın mıĢdı. Müsəlman
fraksiyası kadetlərlə və "Mütərəqqi blok"la (1915) birlikdə hökumətin dəyiĢdirilməsi və ictimai etimad hökuməti
tələbi ilə çıxıĢ et miĢdi.
1917 ilin fevralında çarizmin devrilməsindən sonra Müsəlman fraksiyası Müvəqqəti hökumətin fəaliyyət
proqramı ilə razılaĢdığım b ild ird i. M.Y.Cəfərov martın 9-da yaradılmıĢ Xüsusi Zaqafqaziya Ko mitəsinin (XZK) ü zvü
seçildi və bununla Du mamn və Müsəlman fraksiyasının iĢi