11
XALQ XARĠCĠ ĠġLƏR KOMĠSSARLIĞI (XXĠK) - Bakı Xalq Ko missarları Sovetinin (XKS) hakimiyyot orqanı.
Ba-kı Fəhlə, Əsgər və Matros Deputatları Sovetinin 1918 il 25 apre l tarixli qərarı ilə yaradılmıĢdı. Bakı XKS-in sədri,
Qafqaz iĢləri üzrə fövqəladə ko missar S.ġau myan, eyni za-manda, xalq xarici iĢlər ko missarı təyin edilmiĢdi. Bakı
XKS-in fəa liyyətindəki bir sıra ziddiyyətlər xa ric i siyasət məsələsində daha aydın təzahür edirdi. Ba kı XKS-in 1
may bəyannaməsinə görə, o, müstəqil olmayıb, Ümu mrusiya Ali Xalq Ko missarları Sovetinin bütün dekret və sərəncamlarını
yerli Ģəraitə uyğun həyata keçirməli, Bakı Soveti vahid, bö-yük ölkənin bir hissəsi olaraq qalmalı idi. Belə olduğu halda
müstəqil xarici siyasətdən danıĢmaq mü mkün deyild i. Digər tərəfdən, RSFSR höku məti V Ümu mrusiya sovetlər qurultayın
qərarlarını əsas götürərək, Ba kı XKS-in müstəqil beynəlxa lq siyasət yerit məsini tələb ed irdi. ġau myanın rəhbərliyi ilə Bakı
XKS A zərbaycanda milli qüvvələrə qarĢı mübarizə aparır, neft sənayesi və digər sənaye sahələrini Sovet Rusiyasının
mənafey inə tabe etməyə ça lıĢırdı. Ona görə də XXIK, əslində, formal xara kter daĢıyırd ı. Bütövlükdə isə, Sovet Rusiyası
istisna olmaqla, digər dövlətlərlə xa rici siyasət əlaqələri normal deyildi. Tü rkiyə ilə düĢmənçilik münasibətləri əsas
götürülürdü. Antiazərbaycan xarici siyasət xətti Bakı XKS-in xarici iĢlərin in uğursuzluğu və onun süqutunun baĢlıca
səbəblərindən idi. Ba kı XKS-in süqutu ilə (1918, 31 iyul) ləğv edilmiĢdir.
Əd.\ Bax Xalq Komissarlığı məqaləsinin ədəbiyyatına
XALQ KOMĠSSARLIĞl -Bakı rayonu Fəhlə, Əsgər və Matros Deputatları Sovetinin idarəetmə orqanı (Bax
Bakı
Xalq Komissarlan Soveti). 1918 il apre lin 25-də təĢkil edilmiĢdi. Ümu mrusiya Ali Xa lq Komissarları Sovetinin (orqanın adı
rəsmi sənəddə belə göstərilir, əslində Rusiya XKS olma lıdır) ü mu mi dekretlərini və göstəriĢlərin i, həmç inin Bakı sovetinin
qərarların ı həyata keçirmə li id i. Ġdarəçiliyin ayrı-ayrı sahələri xa lq ko missarlarına tapĢırılmıĢdı. Ko missarlar kollegiyası
hökumət səlahiyyətinə malik olub, Xalq Ko missarları Soveti (XKS) adlanırdı. Xalq ko miss arların ın fəaliyyətinə nəzarət və
onları dəyiĢ mək səlahiyyəti Bakı Sovetinə məxsus idi. XKS sovet və onun Ġcraiyyə komitəsi qarĢısında məsul idi. Bakı
XKS-nın süqutu ilə (1918, 31 iyul) ləğv edildi.
Əd.\ Azərbaycanda sosialist inqilabının qələbəsi uğrunda bolşcviklərin mübarizəsi (sənədlər və materiallar), 1917-1918-ci illər, B., 1960;
Azərbaycan tarixi, 7 cilddə, c.5, B., 2001;Азимов Г.С., Бакинская коммуна Б., 1981; yenə onun, Великий в Азербайджане, Б., 1987; История государства и
права Азербаиджанской CCP, Б., 1964.
XALQ MAARĠFĠ KOMĠSSARLIĞI (XMK) - Bakı Xalq Ko missarları Sovetinın (XKS) hakimiyyət orqanı. Bakı
Fəhlə, Əsgər və Matros Deputatları Sovetinin 1918 il 25 aprel tarixli qərarı ilə yaradılmıĢdı. Xa lq maarifı ko missarı
vəzifəsinə N.N.Ko lesnikova təyin olunmuĢdu. Komissarlığın məqsəd və vəzifə ləri onun 1918 il 3 may tarixli mü raciət ində
əks olunmuĢdu. XMK köhnə təhsil sisteminin dağıd ılmasına, xalq maarifı və mədəni-maarif iĢinin inqilabi yolla yenidən
təĢkilinə cəhd edirdi. Bu məqsədlə XMK yanında xa lq təhsili üzrə məĢvərətçi Ģura yaradılmıĢdı. Mayın 11-də müəllimlə rə
müraciətdə tədris müəssisələrində vəzifəli Ģəxslərin seçkili olacağı bild irilird i. Həmin iĢi həyata keçirmək üçün pedaqoji
heyətin seçilməsi haqqında əsasnamə də hazırlan mıĢdı. Ko mis sarlığın fəa liyyət proqramı mayın 21-də Bakı Sovetinin
iclasında mü zakirə olunaraq bəyənilmiĢ, məktəbin d indən ayrıld ığı elan edilmiĢdi. Mayın 26-da məktəbəqədər tərbiyənin
təĢkili sahəsində tədbirlərə baĢlandı. Ġyunun sonlarında məktəbəqədər müəssisələr üçün tərbiyəçilər ha zırlayan
qısamüddətli kurslar açılmıĢ, kimsəsiz uĢaqların tərb iyə olunduğu uĢaq evlərinin yenidən qurulmasına baĢlanmıĢdı.
Müsadirə olunan Nobel bağında və onun yanındakı klub binasında uĢaq koloniyası təĢkil etmək qərara alın mıĢdı. "Nəşri-
maarifin mə ktəbləri ko missarlığ ın ixt iyarına keçirilmiĢ, neft sənayeçiləri quru ltayı Ģurasının və digər neft Ģirkət lərinin
mə ktəblərinə rəhbərlik də ona tapĢırılmıĢdı. La kin ko missarlığın təhsil proqra mı və fəa liyyəti milli xüsusiyyətləri və yerli
Ģəraiti nəzərə almadığından ciddi etirazla qarĢılaĢırd ı. XMK isə bunu nəzərə almır, iĢini p roletariat diktaturası prinsipi əsa-
sında qurmağa çalıĢırd ı. Mədəni-maarif sahəsindəki tədbirlər xalqın deyil, b ilavasitə sovet hakimiyyətinin mənafey inə tabe
edilmiĢdi. Buna görə də verilən vədlərin əksəriyyəti deklarativ xarakter daĢıyırdı. XMK Bakı XKS-in süqutu ilə (1918, 31
iyul) ləğv olundu.
Əd.\ Bax
Xalq Komissarlığı məqaləsinin ədəbiyyatına
XALQ MAARĠFĠ NAZĠRLĠYĠ (XMN), Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Xalq Maarifi N a z ir l iy i -A zərbaycan
Xalq Cü mhuriyyəti dövründə ölkənin təhsil və mədəni-maarif müəssisələri Ģəbəkəsinin fəaliyyətinə rəhbərlik edən dövlət
orqanı. 1918 il mayın 28-də A zərbaycan Milli ġurasının tapĢırığı ilə Fətəli xan Xoyskinin yaratdığı Müvəqqəti Höku mət
kabinəsi tərəfindən təsis edilmiĢdi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Höku mət inin 1-3-cü kabinələrində maarif naziri Nəsib
bəy Yusifbəyli idi. N.Yusifbəylinin təĢkil etd iyi 4-cü Hö ku mət kabinəsində bu vəzifəyə RəĢid bəy Qaplanov, 5-ci Hö ku mət
kabinəsində isə əvvəlcə Hə mid bəy Şahtaxtinsk i, sonra isə Nurmə mməd bəy Şahsuvarov təyin olunmuĢdu.
Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti yarandığ ı ilk gündən xa lqın maa rifləndirilməsinə birinci dərəcəli əhə miyyət verirdi.
XMN öz fəaliyyətinə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranmasına qədərki dövrdə xalq maarifin in vəziyyətinin
öyrənilməsi və bu sahədə həyata keçiriləcək vəzifələrin müəyyənləĢdirilməsi ilə baĢladı. Nazirlik xalq təhsilin i sürətlə
inkiĢaf etdirmək məqsədilə islahatlar keçirmək üçün qısa müddət ərzində təkliflər hazırlay ıb Höku mətə təqdim etdi. Xalq
mə ktəbləri və tədris dairə lorin in dire ktoru vəzifə ləri ləğv olunaraq, məktəb və təhsil iĢinin idarə -olun ması XM N-n in və
xalq məktəblə ri təlimatçılarının sərəncamına verildi.
Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Höku məti Tiflisdən Gəncəyə köçdükdən sonra iyunun 30-da Höku mətin qərarı ilə
XMN-nə nazirliy in Ģtat cədvəlini müəyyənləĢdirmə k və Əsasnaməsini hazırlayıb Höku mətə təqdim et mə k tapĢırıldı. 1918
il avqustun 2-də xalq maa rifı naziri tərə findən hazırlan mıĢ Əsasnamə baxılmaq və təsdiq üçün Hökumətə təqdim olundu.
Əsasnaməyə görə, XMN-nin Ģtatı nazirdən, nazir müavin indən, naziryanı Ģuradan, məktəbləri idarə etmək üçün ali və orta
təhsil,