458
iclası keçirild i. Ġclasda Cənubi Qafqazda siyasi
vəziyyətin dəyiĢilməsi ilə əlaqədar olaraq o xun muĢ rəsmi
bəyanatda deyilirdi ki, Zaqafqaziya seymin in gürcü
fraksiyası, gürcü sülh nümayəndə heyətinin ü zvləri
Batu mda gizli danıĢıqlar aparır, ayrılmağa və
Gü rcüstanın müstəqilliyin i elan etməyə hazırlaĢırlar.
Müsəlman fraksiyasının bununla bağlı qəbul etdiyi
qətnamədə göstərilird i ki, " Gürcüstan öz müstəqilliy ini
elan etdiyi halda, biz də öz tərəfimizdən Azərbaycanın
müstəqilliy ini elan etməliyik". Daxili ziddiyyətlərin
kəskin ləĢməsi,
hə mç inin
xarici
amillərin
təsiri
nəticəsində Seym dağıldı. 1918 il may ın 27-də artıq
keçmiĢ Sey min Müsəlman fraksiyası yaran mıĢ siyasi
vəziyyəti müza kirə et mək üçün fövqəladə ic las çağırd ı və
Müvəqqəti Milli ġura yaratmaq qərara almd ı (bax
Azərbaycan Milli Şurası).
Zaqafqaziya seymindəki Müsəlman fraksiyasının
bütün fəaliyyəti taleyüklü məsələlərdə A zərbaycan
xalq ının maraqlarını qorumaqdan ibarət olmuĢdur.
Zaqafqaziya seyminin Müsəlman fra ksiyası gələcə k
müstəqil dövlətin - Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin
idarə o lunması, min illik qədim dövlətçilik ənənələrinin
bərpası üçün mühüm təcrübə mə ktəbi keçdi.
Əd.: A zərbaycan tarixi, 7 cüddə, c.5, B., 2001; Ġsgəndərov A., Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti, B., 2003.
ZAQAFQAZĠYA S EYMĠNĠN TORPAQ ĠS LAHATl HAQQINDA QANUNUNUN LƏĞVĠ HAQQINDA
QƏRAR - A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Hö ku mətinin qəbul etdiyi mühü m sənədlərdən biri. 1918 il iyunun 22-də qəbul
olunmuĢdur. BeĢ bənddən ibarət bu qərara əsasən, Məclisi-Müəssisan çağırılana qədər Zaqafqaziya seyminin torpaq
islahatı haqqında qanununun icrası dayandırılrdı. Zəbt edilmiĢ Ģəxsi mü lkiyyət olan və xəzinəyə məxsus torpaqlar geri
qaytarılmal id i. Əkinçilik nazirinə Məclisi-Müəssisana çıxarmaq üçün torpaq məsələsinə dair materiallar toplamaq, habelə
torpaq komitələ rin in yenidən təĢkili və ya ləğvi, torpaq pulu ödəniĢləri haqqında mə ruzə lər hazırla maq tapĢırılmıĢdı.
ZAQAFQAZĠYADA MÜSƏLMANLARA QARġI ZORAKILIĞIN ARAġDIRILMASI ÜÇÜN FÖVQƏ LADƏ
TƏHQĠQAT KOMĠSSĠYAS ININ TƏġKĠLĠ HAQQINDA QƏRAR - Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Hö ku mətin in
qəbul etdiyi ən mühü m sənədlərdən biri. 1918 il iyulun 15-də qəbul olun muĢdur. Qəra rda xa ric i iĢlər nazirinə Avropa
müharibəsinin (Birinci dünya müharibəsinin) baĢlandığı vaxtdan Zaqafqaziyada müs əlmanlara qarĢı zorakılığını
araĢdınlması üçün Fövqəladə Təhqiqat Komissiyası yaratmaq tapĢırılmıĢdı.
ZAQATALA - A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyətində qubernatorluq və onun mərkə zi Ģəhəri. A zərbaycanın tarixi
ərazilərini olan Car-Balakən camaatlığı və Ġlisu sultanlığın ın torpaqlarını əhatə edirdi. Car-Balakən camaatlığı Rusiya
imperiyasının qoĢunları tərəfindən 1803 ildə iĢğal edilmiĢdi. Tərəflər arasında imzalan mıĢ müqaviləyə görə camaatlıq
daxili ida rəçilik sistemin i sa xla mıĢdı. La kin ça r höku məti 1830 il Car-Ba lakən üsyanını bəhanə gətirərə k, ca maatlığ ı ləğv
etmiĢ, onun əsasında Car vilayəti təĢkil o lunmuĢ, burada müvəqqəti idarə orqanı yarad ılmıĢdı. 1840 il 10 aprel qanunu ilə
Car vilayəti Ba lakən qəzası adlandırılmıĢ və Azə rbaycanın bu ərazisi xüsusi məqsədlə Gürcü-Ġmereti quberniyasının
tərkib inə da xil edilmiĢdi. Ba la kən qəzası 1842 ildə Ca r-Ba lakən dairəsinə çevrildi. 1844 ildə Ġlisu sultanı Dan iyal bəyin
üsyam yatırıldıqdan sonra sultanlıq da ləğv olundu, apreldə Car-Balakən və Ġlisu torpaqlarında Car-Balakən hərbi dairəsi
təĢkil edildi. Dağıstan vilayətinin idarəç iliy i haqqında 1860 il 5 apre l tarixli əsasnaməyə uyğun olaraq, Ca r-Ba lakən hərbi
dairəsi Zaqatala da irəsi ad landırıldı. Zaqatala ilk va xtla r kiç ik yaĢayıĢ məntəqəsi olmuĢ, adı ilk dəfə 1807 ilə a id sənədlərdə
çəkilmiĢdir. Zaqatala dairə mərkəzinə çevrild ikdən sonra sosial-iqtisadi və mədəni cəhətdən inkiĢaf etməyə baĢlamıĢdı.
Zaqatala dairəsi yaradıldıqdan sonra burada həyata keçirilən inzibati-əra zi bölgüsü əsasında Ġlisu sultanlığın ın Sa xur mü lkü
ondan qoparılaraq Samur dairəsinə birləĢdirilmiĢdi. 1917 il Qafqaz təqvimin in məlu matına görə Zaqatala dairəsinin ərazisi
3502,24 k v.verst idi. Da irə inzibati cəhətdən Əliabad, Car-Mu xa x, Qa x sahələri və Alma lı, Bala kən, Mu xa x rayonlarına
bölünürdü.
Hə min mə lu mata əsasən Zaqatala Ģəhərində 4505 nəfə r (2456 kiĢi, 2049 qadın) yaĢayırdı. Bütövlükdə dairədə 92608
nəfər (48323 kiĢi, 44285 qadın ) əha li yaĢayırdı. Onlardan 86128 nəfər (93%) yerli sakin, 6480 (7%) müvəqqəti yaĢayanlar
idi. Zaqatala da irəsi əha lisin in 85136 nəfərini (92%) müsəlmanlar təĢkil ed irdi. Zaqatala dairəsində hərbi idarə sistemi
mövcud idi. Hərbi, mü lki və in zibati hakimiyyət hərbi rəisin əlində cəmləĢmiĢdi. Əhalin in əsas məĢğuliyyəti kənd
təsərrüfatı, baĢlıca ola raq tütünçülük idi. Sənətka rhq və ticarət də in kiĢaf etmiĢdi. Zaqatala
459
dairəsi Azə rbaycanda çarizmin müstəmlə kəçilik sisteminə qarĢı mübarizənin əsas mərkə zlərindən biri olmuĢdur.
1863 ildə burada məĢhur Zaqatala üsyanı baĢ vermiĢdi. Üsyan yatırıld ıqdan sonra Zaqatala dairəsi hərbi və mü lki h issələrə
bölünmüĢdü. Kəndli hərəkatı, onun spesifık forması olan qaçaq hərəkatı da yayılmıĢdı. Fevral inqilabından (1917) sonra
Zaqatala dairəsində də Müvəqqəti Höku mət in orqanları yaradılmağa baĢla mıĢdı. 1917 il o ktyabrın 20-də Zaqatala da irəsi
Kaza k qoĢunlarının, Qa fqaz dağlıları və dü zəngahların ın azad xa lqlarının Cənub-ġərq ittifaqına da xil edilmiĢdi.
Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti qurulduqdan sonra Zaqatala dairəsini özünün mübahis əsiz əra zisi e lan etmiĢdi. Zaqatala
dairəsinin əhalisi də A zərbaycan Xa lq Cü mhuriyyətinin tərkib h issəsi kimi qalmaq arzusunu ifadə etmiĢdi. Zaqatala dairə
Milli ġurası dairənin Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinə birləĢ məsi haqqında qərar qəbul etmiĢdi. Azərbaycan Xalq
Cü mhuriyyəti Hö ku məti bunu nəzərə alaraq 1918 il iyunun 30-da aĢağıdakı qərarı qəbul etmiĢdi: Zaqatala dairəsi əhalisinin
yerli M illi Ko mitənin 1918 il 28 iyun teleqramında ifadə olunmuĢ arzusuna uyğun olaraq, Zaqatala dairəsi A zərbaycan
Respublikasına birləĢdirilsin, bu barədə əhaliyə məlu mat verilsin. A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Höku məti bu qərarla
Gü rcüstanın ərazi iddialarına qarĢı qanuni yol ilə cavab vermiĢ, onun həyata keçirilməsinə nail ola b ilmiĢdi. Höku mət 1918
il iyulun 30-da Zaqatala dairəsində vəziyyətin öyrənilməsi üçün Maliyyə, Ədliyyə və Da xili iĢlə r na zirlikləri
nümayəndələrindən ibarət ko missiya yaratmıĢ, ona yerli əhalinin arzu və istəklərinin öyrənilməsi və b. mühüm vəzifələr
tapĢırmıĢdı. Daxili iĢlər nazirliy inə Zaqatala dairəsində digər quberniyalarda qəbul edilmiĢ əsaslarla in zibati hakimiyyət
təĢkil et mə k həvalə olun muĢdu. Zaqatala dairəsi rəs mi sənədlərdə quberniya adlandırılmağa baĢla mıĢdı. 1919 il fevralın 17-
də Gəncə dairə məh kə məsinin səlah iyyətlərin in Zaqatala quberniyası və ġima l-Qərbi A zərbaycana aid edilməsi haqqında
qərar qəbul ed ilmiĢdi. 1919 il 26 fevral qərarı ilə Zaqatala quberniyası Mu xa x sahəsinin yoxsul ailə lərinə 1715 pud ta xıl
ayrılmıĢdı. Zaqatala qubernatoru general HaĢımbəyov 1919 il martın 16-da ġimal-Qərbi A zərbaycan generalqubernatoru
təyin edildikdən sonra həmin vəzifəyə Mə mməd bəy ġahma lıyev təyin olun muĢdu. 1919 il 25 o ktyabr-2 noyabrda
Azərbaycan Respublikasının Zaqatala quberniyası və Tiflis quberniyasının Sığnax qəzası arasında müvəqqəti sərhədlərin
müoyyənləĢdirilməsi üçün Azərbaycan və Gürcüstan respublikaların ın beynəlxalq ko missiyası fəaliyyət göstərmiĢdi.
Tərəflər bütün məsələlə rin sülh yolu ilə həll edilməsin i qərara a lmıĢdı. Azə rbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Zaqatala Ģəhərinin
sosial-iqtisadi və mədəni həyatının inkiĢafına da diqqət yetirirdi. Parla ment 1919 il noyabrın 6-da Zaqatala Ģəhər təsərrüfat
idarəsinə Ģəhər küçələri, su boruları və digər qurğuların tə miri üçün xə zinə vəsaitindən 70 min manat ayırmaq haqqında
qanun qəbul etmiĢdi. ġəhərin Talaçayın daĢqınlarından qorunması məqsədilə 1920 il fevra lın 26-da 234 min manatdan çox
vəsait aynlması haqqında daha bir qanun qəbul ed ilmiĢdi. Höku mət isə c iddi ehtiyac olduğunu nəzərə ala raq 1920 il fevra -
lın 2-də Zaqatala Ģəhərində kiĢi müəllimlər seminariyası açılması barədə qərar vermiĢdi. Azərbaycan Xalq Cü mhu-
riyyətinin Zaqatala quberniyasında həyata keçird iyi tədbirlər ona böyük nüfuz qazandırmıĢdı. A zərbaycan Xalq Cüm-
huriyyətinin 11 -ci Qırmızı ordu tərəfindən süqutundan sonra mayda Zaqatala quberniyasında da sovet hökuməti quruldu,
qəza inzibati-əra zi vahidi tətbiq o lundu. Sovet hökumət inə qarĢı müqavimət hərə katı za manı Zaqatala anti-sovet
üsyanlarının mərkəzlərindən biri oldu. 1920 il iyunun 6-da Zaqatalada antisovet üsyan. baĢladı. 11-ci Qırmızı ordu hissələri
yalnız iyunun 18-də Zaqatala üsyanının yatıra bildi [bax Zaqatalada antisovet üsyanı (1920)]. Zaqatala qəzası 1929 ildə
həyata keçirilən rayonlaĢdırma za manı ləğv olundu. Onun əra zisində Zaqatala, Bala kən və Qa x rayonları yaradıldı.
Əd.:Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (1918-1920). Parlament (stenoqrafık hesabatlar), c.1-2, B„ 1998: Азербаиджанская Демократическая
Республика (1918-1920). Закондательные акты (сборник документов), Б., 1998; Азербаиджанская Демократическая Республика (1918-1920). Внешняя
политика (документь и материалы), Б., 1998; Respublika elmi-konfransının materialları, B„ 2003; Летифова Э., Северо-западный Азербаиджан:
Илисуйское султанство, Б., 1999; Шепетьев А., Доклад о спорных Кавказских территориях, на которые имеют права самоопре делившиеся
азербаиджанские тюрки// Изв. АН Азерб. ССР (серия истории, философии и право), 1990, №2.
ZAQATALADA ANTĠSOVET ÜS YANI (1920) - 1920 il iyunun birinci yarısında Zaqatala bölgəsində sovet
iĢğalına qarĢt baĢ vermiĢ xalq hərəkatı. Qarabağdakı antisovet üsyanı ilə eyni vaxtda baĢlanmıĢdı. Üsyandan məqsəd
qırmızı ordu hissələrinin bölgıdəki azğ mlıqların ın qarĢısını almaq və onu bütünlüklə sovet rejimindən azad etmək idi.
Üsyan iyunun 6-da baĢladı. Üsyanda xalq kütlələri ilə bərabər, azsaylı qoĢun dəstələri də iĢtirak edird i. Onun rəhbərləri də
xalq arasından seçilmiĢdi. Zaqatala üsyanının rəhbəri, Tala kəndinin imamı Hafiz əfəndi idi. Ġlk günlərdə üsyançıların sayı
1000 nəfərə çatırdı. Cü mhuriyyət ordusunun Zaqatalada yerləĢən və sonradan sovet hakimiyyətinə tabe etdirilən taboru da
üsyançıların tərəfınə keçdi. 1920 il iyunun 9-da, səhər saat 6-da bölgədəki üsyançı qüvvələr Zaqatalaya toplaĢdılar. ġəhər
qalası və teleqraf dərhal elə keçirild i. Ġnqilab Ko mitəsi üzvlərinin və sovet iĢçilərinin həbsi barədə qərar verildi. Gürcüstanla
sərhəddə yerləĢən keçmiĢ Cü mhuriyyət taborunun üsyançılara qoĢulması onlann gücünü daha da artırdı. Qısa müddətdən
sonra Qax da sovet qüvvələrindən azad edild i.
11 -c i Qırmızı ordunun bölgədə yerləĢdirilmiĢ 7-ci süvari div iziyas ının 37, 39 və 40-c ı süvari a layları 1920 il iyunun
10-da Əlibəyli, Yu xa rı Mu xa x kəndləri ya xınlığındakı yüks əklikdə, Qa ra man və s. məntəqələr ətrafında döyüĢlərdə
üsyançı qüvvələrin müqavimətin i qıra bilməy ib böyük itkilər verd i. Ġyunun 11-də üsyançılar