[]

164 
 
xə zinəyə vergi verird ilə r. Bütün bunları nəzə rə a laraq Ke mp ferin gətirdiy i ildə 600 000 
pud rəqəmin i real hesab etmə k mü mkündür. 
Neftin  istər da xili, istərsə də xarici baza rda kü lli miqdarda satılması ondan həm 
mə işətdə, həm də hərb i te xn ikada geniş miqyasda istifadə olunması ilə izah edilir. Ne ft 
işıqlandırmaq, qızd ırmaq və çıraqbanlıq üçün istifadə olunurdu.
47
 
Övliya Çələbinin sözlərinə görə, Azərbaycan bölgələrin in əhalisi "Piy və mu m 
şamlar əvəzinə çıraqlarda qara neft yandırırlar".
48 
Qara neft odun əvəzinə yanacaq kimi 
istifadə olunurdu. Hər evdə neftlə  dolu b ir, ya xud  iki daş qab olurdu. Nefti oradan d ə mir 
parçlarla  götürüb  qazan ın  altındakı  ocağa,  qurudulmuş  qumun  üstün ə  töküb 
yandırırd ılar.
49
 Neftdən feodal saraylarında çıraqbanlıq və qalaları  işıqlandırmaq üçün 
istifadə edilirdi.
50
 
Əhali gün altında qatılaşmış və qurumuş qır halında nefti yerin üstündən yığıb 
arabalarda  şəhərə  və  ucqar  kəndlərə  aparırdılar.  Burada  ondan  hamamları  q ızdırmaq 
üçün  istifadə  edirdilər.
51
  Bakuvin in  mə lu mat ına  görə,  ha ma mların  bu  üsulla  
qızd ırılmasından hələ XIV-XV əsrlərdə istifadə o lunurdu.
52
 Ağ neftdən ağac və karton 
mə mu latla rın ın ü zünə çəkilən palitura  və lak ha zırlan masında da  işləd ilird i.
53
 "O, yapon 
lakı kimi hazırlan ır və bu vaxta qədər işləd ilən lərin hamısından daha gözəl və möhkəm 
olurdu".
54
  Ağ  neftdən  ipək  və  yun  parçaların  üzə rindəki  yağlı  lə kə lərin 
təmizlən məsində də istifadə ed ilird i.
55
 
Neft  mü xtəlif  xəstəliklərdə  müalicə  vasitəsi  kimi  də  işlədilird i.  Lerxin  
şahidliyinə görə ağ nefti "daş xəstəliklərində və sü mük ağrılarında"
56
 iç irdilər. "Dey irlər 
ki,  onu  içmək  döş,  baş,  dəri-zöhrəvi,  bədəndəki  daş  xəstəliklərinə  kö mək  ed ir".
57
  O, 
sinqa  xəstəliy ində,  qıc   tutmasında,  podaqra,  rev matizm  v ə  i.a .  xəstəliklə rdə  də 
işlədilirdi.
58
 Ba kı neft inin müa licə  xassələri və şəfa mənbələri buraya İrandan və başqa 
yerlərdən ço xlu xəstələr cə lb edirdi.
59
 
Lakin   bu  dövrdə  neft,  başlıca  olaraq,  hərbi  texn ikada  tətbiq  o lunurdu.  Bu, 
görünür, XVII əsrin sonunadək davam etmişdir. 
Moskva dövlətinin 1637-c i  ilə  aid sənədlərində, "Top ehtiyatı hesabatı"nda və 
sonralar, 1640-cı ildə, o cü mlədən mü xtə lif hərb i sənədlərdə yanar halda qorxunc silah 
kimi istifadə olunan Ba kı nefti
60
 də xatırlanır. 
Övliya Çələbinin  dediyinə görə qalaya hücum olunanda düşmənin üstünə neftə 
batırılmış  yanan  cır-cındır  atırd ılar.
61
  La kin  neftdən  XVII  əsrin   sonlarında  hərbi 
texn ikada istifadə olun masına dair mə lu mata rast gəlin mir. 
1723-cü il yürüşünün iştirakç ısı, artilleriya mayoru  İ.Q.Gerber xəbər ve rirdi ki, 
İran hökmranlığ ı dövründə, yəni, 1723-cü  ilədək neftdən ildə 50000 rubl, yaxud 5000 
tümən
62
  gəlir  götürülürdü  ki,  bu  da  XVIII  əsrin  əvvəllə rində  neft  hasilatının  aşağı 
düşdüyünü göstərir. 
Bakı və Abşeronun çar qoşunları tərəfındən işğalı dövründə (1723-1735-ci illər) 
əwəllər şah  xəzinəsinə  məxsus neft mədənləri rus hərbi idarəsin in sərəncamına  keçdi. 
Çar höku məti Bakı neft mədənlərin in istis marında maraqlı idi. 
Abşeronda  neft  işinin  qoyuluşunun  öyrənilməsi  nəticəsində  bir  sıra  əsərlər 
meydana çıxdı.  Onların  arasında hidroqraf F.İ.Soy monovun 1728-ci ildə tərtib etdiyi 

---

165 
 
qeydlər  mühüm  yer  tutur.
63
  Soymonovun  mə lu matına  görə ,  ruslar  şəhəri  tutduqdan 
sonra neft dövlət gəliri üçün xəzinədən satılırdı ki, bu da ildə 20 000 rubl (yaxud  2000 
tümən) gəlir gətirird i.
64
 
Rusların  hakimiyyəti  dövründə  neftdən  götürülən  gəlirin  aşağı  düşməsi  çar 
inzibati orqanların ın icarə sistemi tətbiq etməsi ilə izah edilirdi.
65
 Lakin neft hasilatın ın 
kəskin surətdə aşağı düşməsinin səbəbi təkcə bu deyildi. Ge rber, Le rx və digər şahidlər 
bu  dövrdə  işləyən  quyuların  ço x  az  olduğunu  söyləyirlər.  Bakının   hərbi  idarəsi 
tərəfindən  tərtib   edilmiş  "Bakı  əhalisinin  göstərdiyi  çö ldə  və  şəhər  darva zala rın ın 
həndəvərində  olan  yararlı  və  yararsız  quyuların ın  və  anbarların  sayı  və  onların 
aralarındakı  məsafəyə  dair  reyestr"də  göstərilir  ki,  bu  zaman  Bakın ın  ətrafinda  70 
"yararlı quyu", 18 yararsız quyu, 30 "yararlı anbar", 23 yararsız - "adi" və " zədəli" anbar 
var id i. Onlar şəhərdən 10-20 verst aralı idi.
66
 Quyulardan bir neçəsi Bayıl ətrafında,
67
 
Bakı qalasının yaxın lığ ında id i.  Lerxin şahidliyinə görə,  XVIII əsrin  30-cu  ildlərində 
Balaxanadakı quyuların sayı iki dəfə azalmışdı.
68
 
XVIII əsrin əvvəlində bütün ölkənin iqtisadi vəziyyətinin pisləş məsi, Türkiyə və 
Rusiya  arasında  hərbi  əməliyyatlarla  əlaqədar  satış  bazarlarının  məhdudlaşması  ilə 
bağlı olaraq  Bakın ın İran, Tü rkiyə və digər Şərq ölkələri  ilə ticarəti  müvəqqəti olaraq 
aşağı  düşdü.  Digər  tərəfdən,  neftin  Şərq  və  Qərb  ölkələrinə  ixracının  kəskin  surətdə 
azalmasının əsas səbəblərindən biri də XVII əsrdə və XVIII əsrin əvvəlində Səfəvilər 
dövlətində  və  başqa  ölkələrdə  neftdən  hərbi  texnikada  istifadə  o lunmasını  sıxışdırıb 
aradan çıxaran odlu silahın geniş yayılması id i. XVIII əsrin birinci yarısında Abşeronda 
neft hasilatının və ondan dolayı Bakıda şəhər həyatının tənəzzülə uğramasını bununla 
və qismən siyasi hadisələrlə  izah et mə k ola r. 
 
 
 
 
b) Duz çıxarılması, əhəng (gilabi) istehsalı və i.a. 
 
Bakın ın  təsərrüfat  həyatı  Abşeronla  sıx  bağlı  idi.  Şəhər  Bakı  ətrafında, 
yarımadada  hasil  edilən  zəruri  təsərrüfat  xammalı  və  kənd  təsərrüfatı  məhsulları  ilə 
təmin olunurdu. Abşeronun, neftdən başqa, ən qiy mətli hasilat məhsulla rından biri də, 
yuxarıda deyildiy i kimi, yarımadanın qərb h issəsindəki Masazır gölündən çıxarılan əla 
keyfiyyətli duz id i. 
1583-cü ilə a id türk mənbəyinə görə, Abşeronda ağ neft mədəninin ya xınlığında 
"hər il üç min anbar tutan" duz yataqları var idi.
69
 
Duzu  gölün dibindən taxta  xəkəndazlarla bir yerə yığ ır,  kürəklə çıxarır, sonra 
arabalara  yükləyib  gölün  qərb  sahilinə  gətirir  və  burada  müəyyən  ölçülü  qalaqlara 
bölür, həmin qalaqları to xmaq la döyəcləyib bərkidir və gün altında qurudurdular. Qırx 
qalaq olurdu. Fəhlə lərin dediyinə  görə, yayda 1 kub, qışda is ə rürubət ço x o lduğundan 
onun yarısı qədər duz hasil ed ilirdi. Buradan onu arabalarla, dəvələrlə Bakıya və digər 
şəhərlərə aparırd ılar.  Duz  Bakıdan dəniz yolu  ilə  Həştərxan vasitəsilə Rusiyaya, İrana 

---