52
yarısında, ərəb mənbələrində qeyd edild iyi kimi, gəmiçiliy in mövcud olduğunu
göstərir.
Bakıda Abbasi xəlifələrin in kəsdird iyi q ızıl, gü müş və mis pullar işlən mişdir.
49
VIII əsrdə mis sikkələ rin geniş yayılması və kəsilməsi şəhərlərdə xırda pul
ticarətinin inkişaf etdiyini göstərir. Arranda gözəl şirli kera mika qabları hazırlan ıb
Bakıya aparılır, Bakı, Gəncə, Beyləqan, Qəbələ, Şəbəran kimi şəhərlərlə ticarət
əlaqələri saxlayırd ı.
Ərəb müəllifinin məlu matına görə, rus tacirləri Xəzər dənizinin cənub və qərb
sahillərindəki ö lkə lərlə tica rət aparırdıla r. On lar slavyan çayı Tanaislə (Donla ) üzüaşağı
üzərək gəmilərin i sürüyüb Volqaya keçir və xəzərlərin paytaxtı Həmlicə enirdilər.
Burada onlardan 1/10 həcmdə gömrük haqqı turulurdu. Bundan sonra ruslar öz
gəmilə rində Xə zər dənizinə ü zürdülər.
50
Rus tacirləri, əsasən, qiy mətli xə zlərdən (su
samuru, qaraqonur tülkü), qılınc və əsirlərdən ibarət malları ilə Xəzər sahillərinə yan
alır
51
, ehtimal ki, Abşerona və Bakıya da gəlird ilər. Ərəb mənbələri A rran və
Azərbaycan şəhərlərin in Uzaq Şərq ölkələ ri ilə t icarət ə laqələ rinə dair məlu mat verirlər.
Arran və Azərbaycan tacirləri Trapezundda toplaşaraq buradan ticarət üçün Bizansa
gedirdilə r.
52
Bizans zə rxa rası, bahalı ipək parçala r, kətan və pa l-pa ltar Trapezund
vasitəsilə isla m ölkə lərinə aparılırdı.
53
Trapezund və Kiç ik Asiyadan gələn karvan yolu
Araz dü zənliyindən keçərək Azərbaycana və İrana gedirdi.
54
Ticarət ba xımından
mühü m şəhərlər olan Bakı, Şamaxı, Dərbənd, Gəncə, Bərdə magistral beynəlxalq
ticarət yolla rının üstündə idilər. Baş yol Muğandan keçərək Kü rün sağ sahili ilə Tiflisə
və oradan Qara dənizə və Bizansa gedirdi.
Əl-İstəxri A zərbaycandan Qara dənizdəki Trapezund limanına toplaşaraq,
buradan Ru m (Bizans - S.A.) ölkələ rinə yollanan tacirlərin
55
ticarət ə laqələrindən bəhs
edərkən göstərirdi ki, "Zərxaran ın, ipə k parçala rın, Ru m kətanın ın, mahudunun və
paltarının ço xu islam torpaqlarına Tərəbəzundədən keçirilib gətirilirdi".
56
Xəzə r dənizinin sahili ilə Ba kı və Dərbənd liman larından keçərə k Xəzə r və türk
torpaqları ilə şimala gedən yolun da böyük ticarət əhəmiyyəti var id i. Başqa bir mühüm
yol Bərdədən Ərdəbilə və İrana, habelə Bə rdədən Dvinə, oradan da Suriya və
Mesopotamiyaya gedirdi.
57
X əsrin sonlarında bir sıra ərəb mənbələ rində Bakı art ıq Xə zər dənizində
beynəlxa lq tran zit tica rətində mühü m əhə miyyət kəsb edən liman kimi qeyd edilir.
Köhnə Bakı təpənin üstündə yerləşib Azərbaycanın başqa şəhərləri kimi qala divarları
ilə əhatə olun muşdu. Onun ərazisində, Şirvanşahlar sarayında aparılan arxeolo ji
qazıntılar nəticəsində qədim Bakının zahiri görkə mi aydın şəkildə görünür. Burada
Divan xananın həyətində və sarayın girəcəyində qala d ivarların ın qalıqları üzə
çıxarılmışdır. Həmin ərazidə erkən orta əsrlərdə əhalisi mü xtəlif sənətlərlə məşğul olan
və başqa şəhərlərlə tica rət aparılan Ba kı ş əhərinin mövcud olması haqqında mənbələrin
mə lu matla rın ı təsdiq edən materiallar ə ldə edilmişdir. Saray ın cənub-şərq fasadı
yaxınlığında aparılan arxeoloji işlər zaman ı böyük dərinlikdə yaşayış evlərinin bünövrə
və divar qalıqla rı, ço xlu təndir, ta xıl, su və zibil quyuları, xey li şirli sa xsı qab qırıqları,
sikkə lər və d igər maddi mədəniyyət və mə işət qalıqları meydana çıxarılmışdır. Hə min
53
tapıntılar göstərir ki, saray tikilənə, yəni XIV-XV əsrlərə qədər bu sahədə bir neçə əsr
ərzində orta əsr şəhərinin əhalisi sıx o lan məhəllələrindən biri mövcud olmuşdur.
Tapılmış şirli ke ra mikaya əsasən bu orta əsr şəhərinin ən e rkən təbəqəsi era mızın VIII
əsrinə aid edilir. Lakin mədəni təbəqənin böyük dərinliyə (6 metr) malik olması
göstərilən tarixi daha bir neçə əsr geri çəkməyə imkan verir. Şəhərin ən qədim
təbəqəsinin tarixinin müəyyənləşdirilməsində kera mika qırıqla rı böyük əhə-miyyətə
ma likd ir. 1986-c ı ildə İçə rişəhərdə, Ba kı yüksəkliyin in cənub-qərb ətəklərində orta əsr
şəhərinin ticarət dükanları, karvansaraları, hamamları, məscidləri yerləşən baş
küçəsinin yaxınlığında aparılmışdır. Ümu mi həcmi 144 m
2
o lan qazıntı sahəsi
cənub-qərbdən XI əsrdə tikilmiş Sın ıqqala ad ı ilə tanınan Məhə mməd ibn Əbu Bə kr
məscidinə b itişir; bu sahə ikitəbəqəli abidədir: üst təbəqə XIV-XVII, a lt təbəqə IX-XIII
əsrlərə aiddir. A lt mədəni təbəqənin materialları böyük maraq doğurur. Qazıntın ın
cənub hissəsində bünövrəsi təbii qayanın üstündə qoyulmuş düzbucaqlı fo rma lı böyük
otağın şimal və qərb divarlarının qalıqları qalmışdır. Divarlar pis yonulmuş daşlardan
hörülmüşdür. Qazıntının bu təbəqəsində qayada oyulmuş beş quyu aşkar olunmuşdur.
Alt mədəni təbəqədə yaxın lıqlarında böyük təsərrüfat küp ləri basdırılmış mü xtəlif
dia metrli ço xlu təndir üzə çıxarılmışdır. Alt təbəqədən tapılan əşyalar ad i və şirli saxsı
qablardan ibarətdir. Bu təbəqədə qayanın səviyyəsində formasına və gilin tərkib inə
görə orta əsr keramikasından fərqlənən və daha erkən dövrə aid olan əl üsulu ilə
qayırılma bir neçə ad i saxsı qab qırığ ı tapılmışdır. F.İbrah imov fo rma və rəng uyarlığ ına
görə Nüydü və Şamaxıda tapılmış qablarla o xşarlığına əsaslanaraq bu qabları e.ə. IV-I
əsrlərə və eramızın I əsrinə aid ed ir.
58
1971-c i ildə Ba kı yüksəkliyinin cənub-qərb yamacında İçərişəhərdə aparılan
arxeolo ji qazıntı zamanı qaya üzərində tikilmiş bina qalıqları aşkar edilmişdir. Qayada
mə işət qablarını əvə z edən çoxlu kasavarı "çu xurlar, həvəngdəstələr, çənlər
oyulmuşdur. Qobustandakı kasavarı oyuqlara o xşayan bu oyuqlar Bakı ş əhərin in erkən
dövr tarixinə aiddir.
59
Şirvanşahlar sarayı əra zisinin şərq tərəfində qayada sal daşlarla
örtülmüş və üstündə binalar tikilmiş mü xtəlif çu xu rlar qazılmışdır. Qobustandakı
bənzər kasavarı oyuqlar Şirvanşahlar sarayının bünövrəsi altındakı qayada və İçərişəhər
ərazisində, Bakı təpəsinin şərq ətəyində (Məmmədyarov və Hərbi
60
küçələ rin in
kəsişdiyi yerdə) və köhnə Ba kı qalasının bir sıra d igər məntəqələrində də aşkar
edilmişdir. Bütün bunlar onun ərazisinin ço x qədim (VIII əsrdən xeyli əvvəllər) yaşayış
yeri olduğunu göstərir.
İçərişəhərin şimal tərəfində üç sahədə qazıntı işləri aparılmışdır. Bakı şəhərinin
sənətkarla r məhəlləsi şima l divarları rayonunda olmuşdur. Onun nişanələrinə
İçərişəhərin mü xtəlif sahələrində uçulub-dağılmış emalatxanalar, şlak tullantıları, kül
topaları, yandırılmış g il şəklində təsadüf edilir. 1985-ci ilin payızında indiki
İstiqlaliyyət küçəsində rabitə xətti çəkilərkən dulusçu məhəlləsi aşkar olun muşdur. Bu
sahədə, qala divarların ın şimal-qərb hissəsindən 70-80 m ara lı, kü lli miqdarda saxsı
qablar, istehsalat tullantıları, habelə dulus kürəsinin qalıqları tapılmışdır. Du lusçuluq
sənətinin inkişafına təkan verən başlıca şərtlərdən biri yerli xa mma lın olmasıdır. Ba kı
üçün səciyyəvi olan boş sarı keramika Bakı şəhərinin həndəvərində və Abşeronda olan
Dostları ilə paylaş: |