[]

54 
 
yerli sarı g il xammal yataqlarından istifadə olunduğunu göstərir.
61
 
Də mir  şlakı  topaları,  də mirçi  çəkic i,  gürz,  də mir  b ıçaq  tiyəsi  və  dəstəsinin 
qırıqları, ayaqqabı və heyvan nalları, mis mar, halqalar, toqqalar isti və soyuq döymə ilə 
meta l mə mu lat istehsal olunan s ənətkarlar məhəlləsinin səciyyəvi ə la mətlə rid ir. 
Adi  keramika  bardaqlardan,  çıraqlardan,  kasa  və  küpələrdən  ibarətdir. 
Bardaqların boğazaltı hissələri və boğazı mü xtəlif dü z və dalğalı xətlərlə bəzədilmişdir. 
Qabların  müəyyən  hissəsini  ştamplamaq  üçün  qəliblərlə  birlikdə  qırmızı  naxış 
vurulmuş  sarı  rəngli  basmaqəlib   bardaq  və  mətərə  tapılması  həmin   keramikan ın 
hazırlandığ ı  gilin  Abşeronda  çıxarılan  yerli  mənşəli  xammal  olduğunu  göstərir.  Şirli 
keramika tutqun, şəffaf şirin altında anqob və manqanla naxışlan mış camlar,  kasalar, 
nəlbəkilər, bardaqlarla tə msil o lunmuşdur. 
Oy ma q ırışıq ço xlu polixro m və süjet naxışlı qablar aşkar olun muşdur. Qablara 
nəbati  və  həndəsi  naxışlar  vurulmuşdur.  Qabların  bir  hiss əsində  ayrı-ayrı  sənətkar  - 
ustaların,  qabarıq  möhürü   vardır.  Qabların   möhürləri  Şəbəran,  Gəncə,  Bey ləqan, 
Qəbələ  və   b.  şəhərlərdən  fərq li  ola raq,  Ba kı  üçün  s əciyyəvi  dörd,  a ltı,  s əkkiz  və 
çoxləçəkli palmetlərdən, habelə kvadrat və ro mb şəkilli şəbəkələrdən, konsentrik dairə 
və  spirallardan  ibarətdir.  Üçbucaqlı  alt lıq ların,  qabları  b işirmə k  üçün  üzərində  şir 
sızmasının  və  altlığın  millərin in  izləri  qalmış  silindrik  gil  qəlib lərin  tapılması  da  bu 
keramikanın  yerli  mənşəli  o lduğunu  göstərir.  Həmin  ərazidə  aparılan  arxeolo ji 
qazıntılar  zaman ı dulusçuluq istehsalı şlakı, dağılmış dulus kürələri və  zay  keramika 
qalıqları tapılması da saxsı qabların yerli, Bakı istehsalı olduğunu göstərir. Bu sahədən 
nazik  şüşə  məmulat  -  kuzə,  vaza,  badə,  flakon,  kiçik  əczaxana  və  ətriyyat  qabları, 
naxışla  işlən miş və burulmuş, əlvan rəngli  -  mavi, göy, yaşıl və s. - dəyirmi və oval 
qolbağılar, şüşə muncuq qırıqları tapılmışdır.  Şüşə məmu lat hazırlan masında  xammal 
kimi Bakı yaxınlığındakı Xırdalan kəndindəki qumdan istifadə edilmişdir. Şir altından 
göy rəngli kobaltla naxışlan mış az miqdarda, ehtimal ki, gətirilmə saxsı camlar da aşkar 
edilmişdir.  Materiküstü  alt  təbəqə  VIII-X  əsrlərə  a id  olunur.  Qız  qalası  ya xınlığında 
qazıntı zaman ı xəlifə əl-Mənsurun adı ilə h.138 (755)-ci ildə Dər əs-Salamda kəsilmiş 
gümüş sikkə, habelə X əsrin sonunda şirvanşah Yəzid ibn Əh mədin ad ından kəsilmiş və 
digər sikkə lər də tapılmışdır.
62
 
Kiçik  qala  küçəsi  və  Birinci  qala  döngəsinin  kəsişdiyi  yerdə,  Şirvanşahlar 
sarayının yaxınlığındakı  (şimal-qərbində) sahədə aparılan qazıntılar  zamanı  materikin 
üstündə yerləşən alt  mədəni təbəqədə, 4,8  m dərinlikdə, böyük bir d ivarın  bünövrəsi 
yanında torpağa şaquli surətdə qırmızı gildən yastı oturacaqlı və iki qulplu iri təsərrüfat 
küpü basdırılmışdı. Küpün tutumu 15 vedrə idi. Buna o xşar küp lər Bakı təpəsinin cənub 
ətəklərində də tapılmışdır. Buradakı anbarda iri daş altlıq - çən üzərində yerləşdirilmiş 5 
iri qalın divarlı  küp aşkar edilmişdir. Həmin sahədə və bir sıra d igər yerlərdə qırmızı 
rənglə  boyanmış  saxsı  qablar  da  tapılmışdır.  Bardaq ların  üz  tərə fi  bütövlüklə  tünd 
qırmızı  rənglə  örtülmüşdür.  Boyalı  saxsı  qabların  kökü  son  Tunc  və  erkən  Dəmir 
dövrünə gedib çıxır və keramika sənətində ənənələrin davamlığ ını göstərir.
63
 
Bakı təpəsinin başdan-başa iri sal qayalıqdan ibarət şərq yamaclarında təsərrüfat 
küpləri  yo xdur.  On ların  əvəzinə  qayada  çuxurlar  oyulmuşdur.  Bədii  cəhətdən  nəfis, 

---

55 
 
anqob  və  manqanla  işlən miş,  mono xro m  və  polixro m  na xışlı  şirli  qablarla  yanaşı, 
qırmızı və boz-sarı g ildən kü lli miqdarda adi məişət qablarının  qırıq ları Bakıda həmin 
qabları hazırlayan çoxlu sənətkarların yaşadığını göstərir. Tünd göy rəngli açıq şəffaf 
şirlə  örtülmüş  halqavarı  altlıq lı,  üzərində  ərəb  əlifbası  ilə  sahibinə  xoşbəxtlik  arzusu 
bildirilən  kitabə olan  ca m və p iyalələ rin  tapılmasına Ba kı qa zıntıla rında d igər şəhərlə rlə  
- Beyləqan, Şa ma xı, Bə rdə ilə  müqayisədə az-a z təsadüf olunur. Ola b ilə r ki, onlardan 
bəziləri  Ba kıda da  istehsal edilmişdir. Tə kində şəffaf şirin a ltında kobalt la göy rəngli 
nəbati naxışlar və quş rəsmləri çəkilmiş saxsı ca mlar is ə  Ba kın ın  Rey, Kaşan,  Yə zd, 
Sultanabad  və  s.  saxsı  kera mika  istehsalı  mərkə zlə ri  ilə   ticarət  ə laqələ ri  sa xlad ığını 
göstərir.    Bakıda  və  digər  şəhərlərdə  aparılan  qazıntılar  zaman ı  tapılan  bu  qablar 
naxışlarının yüksək bədiiliyi və keyfıyyəti ilə seçilir.
64
 
Bakı təpəsinin şərq ətəklərində şəhərlilərin sıx yerləşmiş yaşayış evləri, sənətkar 
emalatxanaları,  ticarət  dükanları  ilə  yanaşı,  Qız  qalası,  Karvansara,  Hacı  Qay ıb 
hamamı, sütunlu və çatma tağlı n ıəbəd,  məscidlər və  feodal şəhərinin həyatı  ilə bağlı 
olan digər d iqqətəlayiq  me ma rlıq ab idələri də var  idi.  VIII-XIII əsrlə rə a id edilən a lt 
mədəni  təbəqə  5  m  dərinlikdə  olub,  materikə  söykənir.  Arxeo loji  qazıntı  za manı 
divarları dördkünc formalı yonulmuş böyük daşlarla cilalan mış, yaxşı qalmış türb ənin 
aşağı  hissəsi  aşkar  edilmişdir.  Türbənin   şimal  d ivarındakı  üzlük  daşlardan  birin in 
üzərində  beşguşəli  ulduz,  ro mb  və  dairələr  şəklində  özəkləri  o lan  zərif  kvadrat 
şəbəkələr  həkk  olun muşdur.  Belə  daş  şəbəkələrə  Bakı  və  Azərbaycanın  digər 
şəhərlərinin məbəd, ictimai və saray abidələrində indiyədək də rast gəlinir.
65
 
Hal-hazırda   daşda  və  ağacda  böyük  ustalıqla  oyulan  20-dək  şəbəkə  motivi 
mövcuddur və bu ənənə nəsildən-nəslə ötürülür. 
Şirvanşahlar sarayının 3 nö mrəli sahəsinin qərb hissəsində 4,5  metr dərin likdə 
"qayalar  arası"  xey li  miqdarda  aç ıq  çəhrayı  gil  qarışıq  qumla  dolu  iri  nəhəng  daş 
parçalarından ibarətdir.  Qaya parça ları arasındakı yarğanla rın  birində  xeyli  kül aşkar 
edilmiş  qayanı  his  basmışdır  (yanğın  izləri).  Bu  yarğandan  tünd-qırmızı  gildən 
bişirilmiş  bardağın  boğazı  və  gövdəsinin  bir  hissəsi  tapılmışdır.  Bardağın  boğazın ın 
forması Yaloylutəpə məmu latların ı xatırladır. Bu  cəhət belə bir fikir doğurur ki, həmin 
bardaq göstərilən sahələrdən tapılmış digər materialdan fərqli o laraq, daha erkən dövrə 
aid edil-mə lid ir.
66
 Məlu mdur ki, Ya loylutəpə mədəniyyəti e.ə . III—I əsrlərə  aid  edilir. 
Be ləliklə, bu qab, ehtimal ki, hə min dövrə a iddir. 
Şirvanşahlar sarayı ərazisində qazıntı zamanı qaya ü zərində mü xtəlif divarların 
bünövrələri və hissələri aşkar olun muşdur. Həmin ərazidə aşkar edilmiş tikili və binalar 
mü xtəlif  dövrlərə  aiddir.  " Görünür,  bu  yerlər  dəfələrlə  tikilib  abad  edilmiş,  köhnə 
binalar  uçub-dağılmış.  onun  yerində  əmələ  gəlmiş  qalaqların   yerində  yeniləri 
tikilmişdir.  Yu xa rıda  deyilənlə r  göstərir  ki,  bu  yer  sıx  t ikilmiş  və  məskunlaşmışdır. 
Tikililə rin  qalıqla rına  görə  onların  hansı  dövrə  aid  olduqlarını  müəyyənləşdirmək 
mü mkün deyil, lakin həmin tikili-lərlə eyni təbəqədən tapılmış şirli keramika məlu matı 
bu yerin artıq VIII əsrdə yaşayış məntəqəsi olduğunu təsdiq etməyə imkan verir".
67
 
Ehtimal  ki,  VIII  əsr  kera mikasının  q ırıqla rı  a lt ında  qalan  tikili  qalıqları  daha 
erkən dövrə, era mızın əvvəlinə aiddir. Hə min bina lar əsrlər boyu tikilib  uçulduğundan 

---