120
(1431/2)-c i ildə başqa bir bürc və h.842 (1438/ 9)-ci ildə ha ma m (ehtimal ki, saray
hamamı) tikdirmişdi. Həmin bürclərdən biri, ehtimal ki, indiki M illi Elmlər
Akademiyasının b inasına bitiş ən bürcdür.
Digər bürc isə dövrü müzədək
qalmamışdır.
140
Hə min həyətdə Türbənin yanında planda xaçş əkilli salondan, girişdən sağ
tərəfdə qadınlar üçün ibadət otağından və binanın qurtaracağında iki balaca otaqdan
ibarət məscid var.
141
İkinci mərtəbədə də aşağı mərtəbədəkilərlə divarın içində hörülmüş pilləkən lə
birləşən eyni ilə üç otaq vardır. Girişin qənşərində cənuba tərəf mehrab düzə ldilmişdir.
Məscidin şima l-şərq küncündə əvvəllər daş məhəccəri olmuş şərəfəni saxlayan stalaktit
pərvazla (qurşaqla) ta ma mlanan minarə ucalır.
142
Stalaktit pərvazın (qurşağın) a ltında
minarəni "nəsx" xətti ilə ya zılmış aşağıdakı mə zmunda kitabə dövrələyir:
"Uca və qadir Allaha hə md və Məhə mməd in seçdiyinə uğurlar olsun. Sonra is ə
bu minarəni kəşf et məy i sultani-ə zim Xə lilüllah ə mr etdi. Allah onun hakimiyyətini və
mü lkünü göylərə qald ırsın. Səkkiz yüz qırx beşinci il" (h.845 (1441/2)-ci il).
143
Oxuduğumu z kitabədə, görünür, türbədən və minarədən daha əvvəl inşa
olunmuş məscidin yo x, minarən in tikilməsindən danışılır. Onun zəngin bəzəkli
baştağının və üzərində bədii kitabələrin olmaması bunu təsdiq edir.
144
Sarayın cənub fasadının qənşərində, orta həyətin meydançasında çadır örtüklü
səkkizü zlü kiçik türbə ucalır. Türbəyə şüa saçan ulduzlarla na xışlan mış daş ş əbəkəli üç
ikitərə fli pəncərə qoyulmuşdur. Türbə içə ridən na xışla rla bəzəd ilmiş və rəngli suvaqla
ma la lan mışdır.
145
Türbənin zirzə misində sərdabə vardır.
146
Formaca Koniyanın çadır örtüklü Kiçik Asiya səlcuq abidələrinə gedib çıxan bu
tipli türbələr Azərbaycanda daha erkən dövrlərdən geniş yayılmışdı.
Yazılı mənbələrə və rəvayətə görə burada XIV əsrin sonu -XV əsrin
əvvəllərində yaşamış alim Seyid Yəhya ibn Bəhaəddin Bakuvi dəfn o lunmuşdur. Onun
ölüm tarixi bir versiyaya görə h.862 (1457)-ci il, başqa versiyaya görə isə h.868
(1463)-c i il hesab edilir.
147
A.Bakıxanovun məlu matına görə onun "Bakı şəhərində ona mənsub olan
məscidin yanında sovməəsi, mədrəsəsi və qəbri indi də durur".
148
Gətirilən mə lu matlar türbəni XV əsrin 60-c ı illə rinə a id et məyə imkan verir.
Üslub xüsusiyyətləri və tikinti texnikası da bu tarixi təsdiq edir. Türbə "Keyqubad
məscidi" adı ilə tanınan 1918-c i ildə yan mış qədim məscidə bitişik t ikilmişdir.
Hal-hazırda məscidin təkcə bünövrəsi qalmışdır. A.M.Pav linov 1888-c i ildə Ba kıda
olarkən hə min məscidi görmüş və onun təsvirini vermişdir: "Məscidin özü nisbətən
genişdir, onun günbəzi, planda göründüyü kimi, 4 sütun üzərində durur; günbəzin
söykəndiyi əsas tağlar, yaxud tağtavanlar çatmadır. Günbəzin gövdəsində, xan
məscidində o lduğu kimi, bir neçə ç ıxıntı var və ona dörd pəncərədən işıq düşür.
Məsciddə kitabə yo xdur, onun fasadı ha mar olub, yonulmuş daşla üzlən mişdir, da mı
121
yastıdır. Məscidin arxa tərəfində əlavə tikililər var".
149
1945-c i ildə "cənub", yaxud orta həyətin ə razisində arxeolo ji işlər aparılarkən
A.M.Pavlinovun təsvir etdiyi "təzə məscid" deyilən məscidin bünövrəsi alt ında "təzə
məscid"dən xeyli böyük olan daha əvvəllə r tikilmiş b ir b inanın divar və bünövrə
qalıqları aşkara çıxarılmışdır.
150
V.N.Leviatov da bu binanı, A.Bakıxanovun sözlərinə
istinadən, Seyid Yəhya Bakuvin in ibadət etdiyi və dərs dediyi qədim məscid sayaraq,
onun uçmasını XIV əsrin sonlarına aid edir.
151
Məlumdur ki, Sey id Yəhya XV əsrin
birinci ya rısında Xəlilüllahın sarayında yaşamış və hə min əsrin 60-cı illərində
ölmüşdür. Deməli, köhnə bina artıq XV əsrin əvvəllərinədək uçmuşdur.
V.N.Leviatova görə, "təzə məscid" XVI əsrdən əvvəl tikilməmişdir
152
ki, bu da
səhv fikirdir. Be lə ki, bu za man Sey id Yəhya art ıq həyatda yox id i.
Be ləliklə, görünür "təzə məscid" XVI əsrdə deyil, XIV əsrin son-larında, ya xud
XV əsrin əvvəllərində köhnə bina uçduqdan sonra onun yerində tikilmişdir ki, bu da
A.Bakıxanovun məlu matına zidd deyil.
Qazıntı zamanı Şirvanşah sikkələrinin "təzə məscid"in keçmiş döşəməsindən
aşağı səviyyədə (III Fəribürzün sikkəsi - XIII əsrin ikinci yarısı)
153
və bilavasitə həmin
məscidin döşəməsi alt ından (Bakuyədə kəsilmiş XV əsr sikkəsi)
154
tapılması da bizim
müəyyənləşdirdiyimiz tarixi təsdiqləyir. "Təzə məscid"in tikintisində köhnə binanın
daşlarından istifadə olun muşdur. XV əsrin 60-cı illərində, Seyid Yəhyanın ö lü mündən
sonra onun "təzə məscidə" bitişik türbəsi tikilmişdir. Qeyd et mək la zımd ır ki, hə min
türbə üslub xüsusiyyətlərinə görə saray tikililəri ansamb lına daxil olan binalardan
seçilmədiyi halda, "təzə məscid", A.Pavlinovun qeyd etdiyi kimi, "birincilərdən fərq li
olaraq, başqa vaxta, dövrə və hətta başqa memara məxsus olmalıdır".
155
Saray tikililəri ansamblına ə lahiddə dayanan "Murad qapısı" deyilən bəzə kli
Şərq darvazası baştağı (h.994 (1585/86)-cü il), ovdan və uçulub dağılmış şah
hamamının qalıq ları da daxildir.
Şirvanşahlar sarayının şərq darvazası ko mpleksin bütün tikililərindən xey li
sonra, XVI əsrdə, Bakı türklə rin işğalı a ltında olarkən tikilmişdir. Da rvaza Ba kı
əyanlarından Rəcəb babanın əmri ilə tikilmişdir. Baştağın memarı Təbrizin Vəlyənkuh
məhə lləsindən olan ustad Əmirşah Vəlyənkuhid ir. Bunu baştağın haşiyəsindəki kitabə
də təsdiq edir. Baştağ XV əsr saray komp leksi b inaları t ipində tikilsə də, bəzək, zəriflik
və digər cəhətlərdən onlardan geri qa lır. Baş tağın yu xarı hiss əsi ərəbcə daş kitabə ilə
bəzədilmişdir. "Bu nəcib ima rəti tikməy i ən adil və müə zzim sultan Sultan Murad xan ın
za man ında ulu Rəcəb baba Bakuyi doqquz yüz doxsan dördüncü ildə ə mr et mişdir"
(h.994 (1585/86)-cü il).
156
Kitabənin hər iki tərəfində nəbati naxışlı xonça var. Baştağın
aşağı hissəsindəki stalaktit yarımgünbəz dərin taxça əmələ gətirir.
Sarayın digər baştağlarından fərqli olaraq onun qapıya o xşayan geniş çatma giriş
açırımı var. Ço x ehtimal ki, bu baştağ indiyədək qalmamış, yaxud tikilməmiş binanın
girişi olmuşdur. Bunu darvazanın deyil, "imarətin" tikilməsindən xəbər verən kitabənin
mətni də təsdiq edir.
Aşağı həyətdən şərqdə, türbənin və məscidin ərazisindən aşağıdakı sahədə saray
ansamblına daxil olan hamam yerləşir.
Dostları ilə paylaş: |