112
göstərir. Şamaxı şəhəri sakinlərinin adları çəkilən kitabə q ırıqlarında da buna işarə
edilir.
Ola b ilsin ki, Bakıda möhkəm qala tikilməsinə Şirvanın paytaxtı Şamaxıya
yadellilərin hücum təhlükəsi ilə bağlı siyasi hadis ələr səbəb olmuş və Şirvanın
ucqarında yerləşən Bakı şirvanşah və onun ailəsi üçün etibarlı sığınacaq sayılmışdır.
Bu, monqolların birinci hücu mundan və Şamaxının 1221-ci ildə dağıdılmasından sonra
xüsusilə zəruri id i.
XIV əsrdə Şirvanşahların iqa mətgahı olan bu qalanın su altında qalması ilə
əlaqədar XV əsrin əvvəllərində yeni təhlü kəsiz yerdə Bakı yü ksəkliyinin təpəsində
Şirvanşahlar sarayı ansamblı tikilmişdir. Həmin saray quru tərəfdən indiki M illi Elmlər
Akademiyasının binasına bitişən qala bürcü ilə müdafiə o lunurdu.
Bakı bu xtasında tikintisi h.632 (1234/35)-ci ildə, Şirvanşah III Fəribürzün
hakimiyyəti dövründə başa çatan abidə möhkə m dəniz qa lası və eyni za manda,
Şirvanşahların iqamətgahı id i. Məzyədi Şirvanşahlar sülaləsinin şəcərəsi verilən
kitabədə bu sülalənin ayrı-ayrı nü mayəndələrin in hakimiyyəti ilə bağlı mü xtə lif tarixi
hadisələr xat ırlanır. Kitabələrin o xun ması sahəsindəki gələcə k işlər daha dəqiq nəticə lər
çıxarmağa imkan verəcəkdir.
Bakın ın qədim abidələrindən biri Bib iheybətdə, Şıxlar kəndində, şəhərin 5-6
kilo metrliyindəki indi mövcud olmayan köhnə məscid olmuşdur. Hə min məscid dağ
döşündə dəniz sahilindən yarım kilo metr aralı, rəvayətə görə, yeddinci imam Musa
Kazımın xəlifələrin təqib indən qaçıb Bakıya gəlmiş qızın ın türbəsinin yerində
tikilmişdir. Həmin imam h.128 (745/6)-ci ildə doğulmuş və xəlifə Harun ər-Rəşid
tərəfindən h.183 (799/ 800)-cü ildə Bağdadda öldürülmüşdür.
81
Başqa bir versiyaya görə Məkkənin qüreyşi hakimlərinin Məhəmməd
tərəfdarla rı ilə mübarizəsi za manı onların bəziləri qaçmışdır. 8-c i ima m Rza da ailəsi ilə
birlikdə qaçanlar arasında o lmuş dur. Qaçhaqaç va xt ı on lar ayrı düşmüş, ima m ö zü
Xorasana, qızı və bacısı isə Bakı ətrafına gəlib çıxmış, indiki Şıxlar kəndinin yerində
məskən salmış və burada da vəfat etmişlər.
82
Onların dəfn olunduğu yerdə türbə və
məscid tikilmişdir. Türbə son vaxtlara qədər müqəddəs sayılırdı, ora mü xtə lif yerlərdən
ziyarətə gəlird ilə r. İma mın qızının ad ı Höku mə xan ım id i. Onun Heybət adında nökəri
var idi ki, o da həmin yerdə basdırılmışdır. Heybət Hökumə xanımı"bib i" çağırdığından
məscid də Bibiheybət, yəni Heybətin bib isinin məscidi adlandırılmışdır . Məscid
tikild ikdən sonra dini təriqətin ü zvləri - şey xlə r onun ətrafına toplaşdı və kənd onların
adı ilə Şey xlər, yaxud Şıxlar ad lanmağa başladı.
83
Məscidin yanında 20 m-lik yaraşıq lı
minarə ucalırd ı. Məscidə bit işik türbə, sərdabə və mə zarlar var idi. 1900-cü ildə şimal
tərəfdən türbəyə bitişik yeni məscid tikilmiş və bununla əlaqədar köhnə məsciddə və
türbədə dəyişiklik aparılmışdı.
84
Köhnə məscidin cənub divarında ərəbcə kitabə var id i. Kitabədə deyilird i:
Bibiheybət məscidi 1936-ci il sentyabrın axırlarında Az ərbaycan KP M K-nın birinci
katibi M ir Cəfər Bağırovun əmri ilə dinamitlə tamamilə dağıdılmışdır.
113
"Mahmud ibn Sədin ə məlid ir".
85
H.700 (1301)-cü ildə Na rdaran kəndində tikilmiş
qalada da eyni mə zmunda kitabə vardır. Hə min me ma rın adı eyni tarixlə İçərişəhərdəki
Molla Əh məd məscidin in kitabəsində də çəkilir.
Be ləliklə, Bibiheybət məscidinin tikilmə tarixin i təqribən müəy-yənləşdirib,
XIII əsrin sonlarına aid et mə k mü mkündür.
Köhnə Bibiheytəb məscidindəki A.Bakıxanov,
86
İ.Bere zin,
87
B.Dorn
88
və
N.Xanıkovun
89
xatırlad ıqları başqa bir kitabə də həmin va xta a id edilir.
Y.A.Paxo mov İ.Berezinin dərc etdirdiyi bu kitabəni düzəlişlə belə o xuyur.
"Əzəmətli məlik, böyük sultan, dövlətin və din in qoruyucusu, mö minlər əmirin in
yardımçısı, allah onun hakimiyyətin i və səltənətini uzun eləsin, Əbülfəth Fərru xzad ibn
Axsitanın zaman ında...".
90
N.Xanıkov bu məscidin Fəribürz oğlu II A xsitanın oğlu Fərru xzad ın adı çəkilən
kitabəsindən danışarkən onu h.680 (1281-1282)-c i ilə a id edir.
91
Kitabənin B.Dorn
92
və
İ.Berezin tərəfindən dərc olunmuş 4 variantı əsasında onun mətnini aşağıdakı şəkildə
təqdim edirik: "Əmr be bina ha zə l məscid ə l-mə lik ə l-müə zzə m, əs-sultan əl-a zim, Nəsr
əd-dövlə və-d-din Əbü-1-fəth Fərru xzad ibn Axsitan ibn Fəribürz, Nasir əmir
əl-mö min in xələz-allah i məlikə və-d-dövlətə fi-t-tarix sənətə... səmanin..."
"Bu məscidin t ikilməsini ə zə mətli mə lik, böyük sultan, dövlətin və din in
qoruyucusu Əbü-1-Fəth ibn A xsitan ibn Fəribürz, mö minlər əmirinin yard ımçısı, allah
onun hakimiyyətini və səltənətini uzun eləsin, səksəninci ildə ə mr et mişdir"
(1281-1282-ci illər).
Bakıxanovun məlu matına görə Fərru xzadın ad ı məsciddə onun şirvanşah
tərəfindən bərpa edilməsi ilə bağlı çəkilmişdir.
93
Ola bilər ki, məscid kitabədən
qədimd ir və Fərru xzad möhkə m Bakı qa lasında yaşamışdır.
Bakı qalasında monqollar zamanında Şirvanşahların hakimiyyəti dövründə
tikilmiş XIV əsrə aid bir sıra abidələr - türbələr, qəbir daşları, xüsusilə məscidlər
qalmışdır. Onların arasında Gilək məscid i seçilir. Məscidin d ivarında aşağıdakı
mə zmunda kitabə vardır: "Bu məscidi bərpa et məyi möhtərə m sədr (vəqf məsələ lərinə
baxan ruhani nü mayəndəsi - S.A.) Əmin əd-Din... Əbubəkr oğlu, allah xeyir işlərdə
onun köməy i o lsun, allahın camalına tamaşa etmək və ona xoş getmək məqsədilə əmr
etmişdir. 708-ci il zilhiccə ay ı" (12.V-21.VI.1308/9).
94
Kitabədə, göründüyü kimi, daha əvvəllə r t ikilmiş məscidin bərpasından xəbər
verilir. Bu məscid planlaşdırılması ilə seçilir. Onun cənub divarında daşdan yonulmuş
səkkizguşəli ulduz şəklində xaç lı orna mentdən ibarət zərif şəbəkəli pəncərə vardır.
Pəncərə çərç ivəsinin yu xa rı hissəsi çatma tağla ta ma mlanır, çə rçivənin haşiyəsi isə
nəbati xa rakterli na xışlarla örtülmüşdür. Be lə pəncərələrə Abşeronun və Bakın ın bir
çox abidələrində - Dərviş türbəsində, Mərdəkan kəndindəki məsciddə və i.a. - rast
gəlinir.
B.Dornun məlu mat ına görə İçərişəhərdə daş kitabələri olan bir neçə minarəsiz
məscid var idi: ustad Mahmud ibn Məsudun sədr Nasir əd-Din Gə rşəsb ibn Həsən
Hacib in adı çəkilən Şərəfüllah məscidi, 7-ci il (XIV əsr).
95
Molla Fətullah, ya xud, Hacı
Ağa Məali məscidinin cənub divarındakı məscidi tikdirən Mövlana Əh məd ibn
Dostları ilə paylaş: |